Перайсці да зместу

Джон Сцюарт Міль

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Джон Сцюарт Міль
англ.: John Stuart Mill
Дата нараджэння 20 мая 1806(1806-05-20)[1][2][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 8 мая 1873(1873-05-08)[1][2][…] (66 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Бацька James Mill[d][4]
Жонка Harriet Taylor Mill[d]
Род дзейнасці філосаф, эканаміст, палітык, аўтабіёграф, пісьменнік, эгалітарызм, clerk, суфражыстка
Месца працы
Альма-матар
Партыя
Член у
Узнагароды
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікіцытатніка Цытаты ў Вікіцытатніку
Лагатып Вікікрыніц Творы ў Вікікрыніцах
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Джон Сцю́арт Міль (англ.: John Stuart Mill; 20 мая 1806, Лондан — 5 мая 1873, Авіньён) — брытанскі філосаф, сацыёлаг, эканаміст і палітычны дзеяч. Унёс значны ўклад у грамадазнаўства, паліталогію і палітычную эканомію. Унёс асноватворны ўклад у філасофію лібералізму. Адстойваў канцэпцыю індывідуальнай свабоды ў супрацьлегласць неабмежаванаму дзяржаўнаму кантролю[5]. З’яўляўся прыхільнікам этычнага вучэння утылітарызма. Існуе меркаванне, што Міль з’яўляўся найбольш прыкметным англамоўным філосафам XIX стагоддзя.[6]

Член Ліберальнай партыі Вялікабрытаніі і аўтар раннефемінісцкай працы «Заняволенне жанчын» (The Subjection of Women), Міль таксама стаў другім членам Брытанскага парламента, які заклікаў да надання жанчынам выбарчага права пасля Генры Ханта ў 1832 годзе[7][8].

Жыццяпіс

[правіць | правіць зыходнік]

Ранняе жыццё і адукацыя

[правіць | правіць зыходнік]

Джон Сцюарт Міль нарадзіўся 20 траўня 1806 года на Родні-стрыт, 13, у Пентанвіле, тады на ўскраіне сталіцы, а цяпер у цэнтры Лондана. Ён быў старэйшым сынам Гарыет Бароў і шатландскага філосафа, гісторыка і эканаміста Джэймса Міля. Адукацыю яму даваў бацька пры садзейнічанні і парадах Джэрэмі Бэнтама і Фрэнсіса Плейса. Выхаванне было вельмі строгім, і зносіны з аднагодкамі, акрамя братоў і сясцёр, свядома абмяжоўваліся. Бацька, паслядоўнік Бэнтама і прыхільнік асацыянізму, ставіў ясную мэту: выхаваць геніяльнага мысляра, які працягнуў бы справу утылітарызму і яго ўкараненні ў грамадства пасля іхняга з Бэнтамам сыходу[9].

Міль быў выключна адораным дзіцем. Ён апісвае сваю адукацыю ў аўтабіяграфіі. У тры гады ён пачаў вывучаць грэчаскую мову[10]. Да васьмі гадоў ён прачытаў «Байкі Эзопа», «Анабасіс Кіра» Ксенафонта[10] і ўсе творы Герадота[10], а таксама быў знаёмы з Лукіянам, Дыягенам Лаэрцкім, Ісакратам і шасцю дыялогамі Платона[10]. Ён таксама прачытаў шмат гістарычных кніг на англійскай і вывучаў арыфметыку, фізіку і астраномію.

У восем гадоў Міль пачаў вывучаць лацінскую мову, працы Эўкліда і алгебру, а таксама быў прызначаны настаўнікам малодшых дзяцей у сям’і. Асноўным прадметам яго чытання заставалася гісторыя, але таксама асвоіў усе асноўныя лацінскія і старажытнагрэчаскія творы, і да дзесяці гадоў мог свабодна чытаць Платона і Дэмасфена. Бацька таксама лічыў важным для сына вывучаць і складаць вершы. Адзін з ранніх уласных вершаў Міля стаў працяг «Іліяды». У вольны час ён таксама захапляўся прыродазнаўчымі навукамі і чытаў папулярныя раманы, такія як «Дон Кіхот» і «Рабінзон Круза».

У 1818 годзе была апублікавана праца яго бацькі «Гісторыя Брытанскай Індыі» (англ.: The History of British India). Адразу пасля гэтага, прыкладна ў дванаццаць гадоў, Міль пачаў глыбокае вывучэнне схаластычнай логікі, адначасова чытаючы лагічныя трактаты Арыстоцеля ў арыгінале. У наступным годзе ён пазнаёміўся з палітычнай эканоміяй і вывучаў Адама Сміта і Давіда Рыкарда разам з бацькам, што сфармавала ў Міля класічнае эканамічнае ўяўленне пра фактары вытворчасці. Нататкі сына па штодзённых уроках эканомікі дапамаглі яго бацьку напісаць «Элементы палітычнай эканоміі» (англ.: Elements of Political Economy) у 1821 годзе, падручнік, закліканы прасоўваць ідэі рыкардыянскай эканомікі; аднак кніга не атрымала шырокага прызнання[11]. Давід Рыкарда, блізкі сябар яго бацькі, часта запрашаў маладога Міля да сябе дадому на шпацыр, каб абгаварыць палітычную эканомію.

У чатырнаццаць гадоў Міль правёў год у Францыі ў сям’і сэра Самюэля Бэнтама, брата Джэрэмі Бэнтама, у таварыстве Джорджа Энсара, які тады займаўся палемікай супраць палітычнай эканоміі Томаса Роберта Мальтуса[12][13]. Горныя краявіды, якія ён убачыў, прывілі яму пажыццёвае каханне да гор. Жывы і прыязны лад жыцця французаў таксама зрабіў на яго глыбокае ўражанне. У Манпелье ён наведваў зімовыя курсы па хіміі, заалогіі, логіцы на факультэце прыродазнаўчых навук, а таксама праходзіў курс вышэйшай матэматыкі. Падчас паездак у Францыю і назад ён некалькі дзён спыняўся ў Парыжы ў доме вядомага эканаміста Жан-Батыста Сэя, сябра бацькі Міля. Там ён пазнаёміўся з многімі лідэрамі ліберальнай партыі, а таксама з іншымі вядомымі парыжанамі, у тым ліку Клодам Анры дэ Сен-Сімонам.

Юнацтва і вызначэнне поглядаў

[правіць | правіць зыходнік]

Ва ўзросце дваццаці гадоў Міль перажыў цяжкую дэпрэсію і нават думаў пра самагубства. Як ён апісвае ў пачатку пятага раздзела аўтабіяграфіі, ён задаўся пытаннем, ці прынясе яму сапраўднае шчасце стварэнне справядлівага грамадства, мэта ўсяго яго жыцця. Яго сэрца адказала «не», і ён страціў радасць ад свайго імкнення. Аднак, дзякуючы паэзіі Ўільяма Ўордсварта, ён адкрыў для сябе, што прыгажосць спараджае спагаду да іншых і напаўняе жыццё радасцю[14]. З абноўленай энергіяй ён працягнуў працу над стварэннем справядлівага грамадства, але ўжо з большым задавальненнем ад самага шляху. Ён лічыў гэта адной з найважнейшых вех у сваім мысленні.

Напачатку 1830-х гадоў Міль пазнаёміўся з Томасам Карлайлам падчас аднаго з яго візітаў у Лондан, і яны хутка сталі блізкімі сябрамі па перапісцы. Міль прапанаваў выдаць творы Карлайла за свой кошт і заахвочваў яго напісаць «Гісторыю Французскай рэвалюцыі», забяспечыўшы яго неабходнымі матэрыяламі. Аднак у сакавіку 1835 года, калі рукапіс завершанага першага тома быў у Міля, яго хатняя прыслужніца памылкова выкарыстала яе як паліва для агню, знішчыўшы амаль усё, «акрамя трох-чатырох лістоў»[15]. Засмучаны, Міль прапанаваў Карлайлу 200 фунтаў стэрлінгаў (эквівалентна 17 742,16 фунтам стэрлінгаў на 2021 год) як кампенсацыю, але Карлайл прыняў толькі палову. Ідэалагічныя рознагалоссі пакладуць канец іхняму сяброўству ў 1840-х гадах, хоць ранні ўплыў Карлайла на Міля адаб’ецца на яго наступных поглядах[16].

Міль перапісваўся з Агюстам Контам, заснавальнікам пазітывізму і сацыялогіі, з дня іхняга знаёмства ў лістападзе 1841 года. «Сацыялогія» Конта ўяўляла сабой хутчэй раннюю філасофію навукі, чым сучасную сацыялогію. Пазітывізм Конта заахвоціў Міля ўрэшце адхіліць псіхалагічны эгаізм Бэнтама і яго, на думку Міля, халодны і абстрактны погляд на чалавечую прыроду, засяроджаны на заканадаўстве і палітыцы. Замест гэтага Міль схіліўся да больш сацыяльна арыентаванага погляду Конта на чалавека, заснаванага на гістарычных фактах і накіраванага больш на разуменне чалавечых індывідаў ва ўсёй іхняй складанасці[17].

Будучы нонканфармістам і адмаўляючыся прымаць Трыццаць дзевяць артыкулаў Царквы Англіі, Міль не мог навучацца ў Оксфардскім ці Кембрыджскім універсітэце[18]. Замест гэтага ён рушыў услед за бацькам на працу ў Ост-Індскую кампанію і наведваў Універсітэцкі каледж Лондана, дзе слухаў лекцыі Джона Осціна, першага прафесара юрыспрудэнцыі[19].

Кар’ера і шлюб

[правіць | правіць зыходнік]

Кар’ера Міля як каланіяльнага адміністратара ў Ост-Індскай кампаніі пачалася 1823 году, у 17-гадовым узросце, і доўжылася да 1858 года, калі тэрыторыі кампаніі былі напроста паглынуты Брытанскай Каронай, што ўсталявала прамое кіраванне Індыяй з Лондана[20]. У 1836 годзе Міль быў пераведзены ў палітычны аддзел, дзе займаўся адносінамі кампаніі з тубыльнымі княствамі, а ў 1856 годзе быў павышаны да інспектара індыйскай карэспандэнцыі. У сваіх працах, такіх як «Пра свабоду» і «Некалькі слоў пра неўмяшанне», Міль пісаў[21],

Называць любыя паводзіны ў адносінах да варварскага народа парушэннем міжнароднага права можа толькі той, хто ніколі не задумваўся над гэтым пытаннем.

Аднак ён адразу ж адзначаў, што гэта можа быць парушэннем маральных прынцыпаў. Міль лічыў, што такія краіны, як Індыя, калісьці былі прагрэсіўнымі, але застылі ў сваім развіцці. З чаго выходзіла, паводле Міля, што ў такіх выпадках неабходны «добразычлівы дэспатызм», калі мэтай такога кіравання з’яўляецца развіццё падпарадкаванай краіны[22].

Калі Карона вырашыла ўзяць пад свой кантроль тэрыторыі Ост-Індскай кампаніі, Мілю было даручана адстойваць дамаганні кампаніі, на што ён напісаў «Мемарандум пра паляпшэнні кіравання Індыяй за апошнія трыццаць гадоў» (Memorandum on the Improvements in the Administration of India during the Last Thirty Years), сярод іншых петыцый[23]. Яму было прапанавана месца ў Савеце Індыі, органе, створаным для кансультавання новага дзяржаўнага сакратара па справах Індыі, але ён адмовіўся, заявіўшы пра нязгоду з новай сістэмай кіравання Індыяй[23].

21 красавіка 1851 года Міль ажаніўся з Гарыет Тэйлар пасля 21 года блізкага сяброўства. Тэйлар была ўжо замужам, калі яны пазнаёміліся, і іхнія адносіны былі блізкімі, але, як лічыцца, цнатлівымі да самай смерці першага мужа Тэйлар у 1849 годзе. Каханкі пачакалі яшчэ два гады, перш чым ажаніцца ў 1851 годзе. Пасля вяселля Міль заявіў, што адмаўляецца ад патрыярхальных правоў над жонкай, якія давала віктарыянскае заканадаўства[24]. Будучы сама па сабе выбітнай асобай, Тэйлар аказала значны ўплыў на працу і светапогляд Міля як падчас сяброўства, так і ў шлюбе. Адносіны з Тэйлар умацавалі яго перакананні пра правы жанчын. Міль казаў, што ў барацьбе супраць хатняга гвалту і за правы жанчын ён быў «пераважна асабістым сакратаром» сваёй жонкі. Ён называў яе розум «дасканалым інструментам» і казаў, што яна была «самай выбітнай з усіх вядомых аўтару». Ён указвае на ўплыў Тэйлар у канчатковай рэдакцыі «Пра свабоду», апублікаваная неўзабаве пасля яе смерці. Тэйлар памерла раптоўна ў 1858 годзе ад цяжкай лёгачнай кангестыі, пражыўшы ў шлюбе з Мілем усяго сем гадоў.

Акадэмічная і палітычная дзейнасці, познія гады

[правіць | правіць зыходнік]

У 1856 годзе Міль быў абраны замежным ганаровым членам Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук[25].

У 1865—1868 гадах Міль займаў пасаду лорд-рэктара Сент-Эндрускага ўніверсітэта. У сваёй уступнай прамове 1 лютага 1867 года ён вымавіў сталую знакамітай (часта прыпісвана менавіта яго аўтарсту) фразу: «Дрэнным людзям для дасягнення сваіх мэт не трэба нічога больш, чым тое, каб добрыя людзі назіралі і нічога не рабілі»[26].

У той жа час Міль таксама быў членам парламента ад Вестмінстэрскай акругі[en], прадстаўляючы Ліберальную партыю[27][28]. Будучы дэпутатам, Міль актыўна выступаў за аблягчэнне становішча Ірландыі. У 1866 годзе ён стаў першым дэпутатам, які заклікаў даць жанчынам права голасу, рашуча адстойваючы гэтую пазіцыю ў наступных дэбатах. Ён таксама актыўна падтрымліваў такія сацыяльныя рэформы, як прафсаюзы і сельскагаспадарчыя кааператывы. У сваёй працы «Меркаванні пра прадстаўнічы ўрад» (Considerations on Representative Government) ён прапаноўваў розныя рэформы парламента і сістэмы галасавання, у прыватнасці, прапарцыйнае прадстаўніцтва, галасаванне па адзіным перадаваным голасе і пашырэнне выбарчага права. Аднак, нягледзячы на свае ліберальныя погляды, у красавіку 1868 года ён выказаўся ў парламенце за захаванне пакарання смерцю за цяжкія забойствы, назваўшы яго адмену «спешчанасцю ў агульным духу краіны»[29].

У 1867 годзе Міль быў абраны членам Амерыканскага філасофскага таварыства[30].

Як і многія філосафы яго эпохі, Міль захапляўся батанікай[31][32]. Паводле некаторых звестак, каля 1000 сабраных ім раслін захоўваецца ў Музеі Рэк’ян у французскім Авіньёне. Пасля смерці Міля яго падчарыца Хелен перадала частку сваёй калекцыі ў Гербарыі Каралеўскага батанічнага саду ў К’ю[en][33]. У Паўднёвым паўшар’і ўзоры яго збораў таксама можна знайсці ў Нацыянальным гербарыі Вікторыі, размешчаным у Каралеўскіх батанічных садах Вікторыі ў Аўстраліі[34].

Міль быў хросным бацькам філосафа Бертрана Артура Уільяма Расэла (нар. 18 траўня 1872)[35].

У сваіх рэлігійных поглядах Міль быў агностыкам і ставіўся да ўсіх рэлігійных догмаў з глыбокім скептыцызмам[36].

Джон Сцюарт Міль памёр 7 траўня 1873 года ва ўзросце 66 гадоў ад рожы ў Авіньёне, дзе быў пахаваны побач са сваёй жонкай Гарыэт Тэйлар-Міль.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б John Stuart Mill // Babelio — 2007. Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ а б John Stuart Mill // Brockhaus Enzyklopädie Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. ↑ Милль Джон Стюарт // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
  4. ↑ а б Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
  5. ↑ John Stuart Mill's On Liberty(недаступная спасылка). victorianweb. — «On Liberty is a rational justification of the freedom of the individual in opposition to the claims of the state to impose unlimited control and is thus a defense of the rights of the individual against the state.»  Архівавана з першакрыніцы 27 студзеня 2003. Праверана 23 ліпеня 2009.
  6. ↑ John Stuart Mill (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
  7. ↑ Orator Hunt and the first suffrage petition 1832. UK Parliament.
  8. ↑ John Stuart Mill and the 1866 petition. UK Parliament.
  9. ↑ Halevy, Elie (1966). The Growth of Philosophic Radicalism. Beacon Press. pp. 282–284. ISBN 978-0191010200.
  10. ↑ а б в г Cornell University Library Making of America Collection. collections.library.cornell.edu.
  11. ↑ Murray N. Rothbard (1 February 2006). An Austrian Perspective on the History of Economic Thought. Ludwig von Mises Institute. p. 105. ISBN 978-0945466482. Праверана 21 студзеня 2011.
  12. ↑ Ritchey, Rosemary. Ensor, George | Dictionary of Irish Biography (англ.). www.dib.ie (22 студзеня 2009). Праверана 17 лютага 2023.
  13. ↑ Mill, John Stuart (1988). The Collected Works of John Stuart Mill, Volume XXVI - Journals and Debating Speeches, Part I [1820] (PDF). London: Routledge and Kegan Paul. pp. 53–58.
  14. ↑ John Stuart Mill's Mental Breakdown, Victorian Unconversions, and Romantic Poetry. victorianweb.org.
  15. ↑ Carlyle, T. (10 January 1835). "TC TO JAMES FRASER". The Carlyle Letters Online. 8 (1): 66–70. doi:10.1215/lt-18350307-TC-JFR-01 (неактыўны 1 лістапада 2024).{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: неактыўны DOI з 2024 (спасылка)
  16. ↑ Baumgarten, Murray (2004). "Mill, John Stuart". In Cumming, Mark (рэд.). The Carlyle Encyclopedia. Madison and Teaneck, NJ: Fairleigh Dickinson University Press. p. 326. ISBN 978-0-8386-3792-0.
  17. ↑ Pickering, Mary. 1993. Auguste Comte: An Intellectual Biography. Cambridge University Press. pp. 509, 512, 535, 537.
  18. ↑ Capaldi, Nicholas (2004). John Stuart Mill: A Biography. Cambridge. p. 33. ISBN 0521620244.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: месца без выдавецтва (спасылка)
  19. ↑ Cornell University Library Making of America Collection. collections.library.cornell.edu.
  20. ↑ Mill, John Stuart. Writings on India. Edited by John M. Robson, Martin Moir and Zawahir Moir. Toronto: University of Toronto Press; London: Routledge, c. 1990.
  21. ↑ Klausen, Jimmy Casas (March 2016). "Violence and Epistemology: J. S. Mill's Indians after the 'Mutiny'". Political Research Quarterly. 69 (1): 96–107. doi:10.1177/1065912915623379. S2CID 157038995.
  22. ↑ Harris, Abram L. (1964). "John Stuart Mill: Servant of the East India Company". The Canadian Journal of Economics and Political Science. 30 (2): 185–202. doi:10.2307/139555. JSTOR 139555.
  23. ↑ а б Lal, Vinay (1998). "'John Stuart Mill and India', a review-article". New Quest. 54 (1): 54–64.
  24. ↑ The Voice of Harriet Taylor Mill, pp. 166—167.

    Being about, if I am so happy as to obtain her consent, to enter into the marriage relation with the only woman I have ever known, with whom I would have entered into that state; & the whole character of the marriage relation as constituted by law being such as both she and I entirely & conscientiously disapprove, for this amongst other reasons, that it confers upon one of the parties to the contract, legal power & control over the person, property, & freedom of action of the other party, independent of her own wishes and will; I, having no means of legally divesting myself of these odious powers (as I most assuredly would do if an engagement to that effect could be made legally binding on me) feel it my duty to put on record a formal protest against the existing law of marriage, in so far as conferring such powers; and a solemn promise never in any case or under any circumstances to use them. And in the event of marriage between Mrs. Taylor and me I declare it to be my will and intention, & the condition of the engagement between us, that she retains in all respects whatever the same absolute freedom of action, & freedom of disposal of herself and of all that does or may at any time belong to her, as if no such marriage had taken place; and I absolutely disclaim & repudiate all pretension to have acquired any rights whatever by virtue of such marriage. — 6th March 1851 J.S.Mill
  25. ↑ Book of Members, 1780–2010: Chapter M. American Academy of Arts and Sciences. Праверана 15 красавіка 2011.
  26. ↑ Inaugural Address at St Andrews, Longmans, Green, Reader and Dyer, 1867.

    Bad men need nothing more to compass their ends, than that good men should look on and do nothing.

  27. ↑ №22991, стар. 3528(англ.) // London Gazette : газета. — L. — В. 22991. — № 22991. — С. 3528.
  28. ↑ Capaldi, Nicholas. John Stuart Mill: A Biography. pp. 321—322, Cambridge, 2004, ISBN 0521620244.
  29. ↑ Sher, George, ed. 2001. Utilitarianism and the 1868 Speech on Capital Punishment, by J. S. Mill. Hackett Publishing Co.
  30. ↑ APS Member History. search.amphilsoc.org. Праверана 21 красавіка 2021.
  31. ↑ Flannery, Maura. Other Callings: Philosophers. Herbarium World. Wordpress (12 кастрычніка 2020). — «Probably the most long-term collector among philosophers was John Stuart Mill, who was interested in botany throughout his life in part because he saw the hierarchical classification of living things as a model for ordering many aspects of human affairs such as law.»  Праверана 22 лістапада 2024.
  32. ↑ Flannery, Maura (2023). In the Herbarium: The Hidden World of Collecting and Preserving Plants. United States of America: Yale University Press. p. 144. ISBN 9780300247916.
  33. ↑ Curtis, Simon (1988). "The philosopher's flowers: John Stuart Mill as botanist". Encounter. 80 (2): 2–33.
  34. ↑ John Stuart Mill: Specimens collected. Bionomia. Праверана 15 лістапада 2024.
  35. ↑ "More Adept With Concepts Than People". The New York Times. 1996-12-06. Праверана 2022-03-19.
  36. ↑ APS Member History. search.amphilsoc.org. Праверана 21 красавіка 2021.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Анікін А. У. Джон Стюарт Милль // Юность науки: Жизнь и идеи мыслителей-экономистов до Маркса. — 2-е выд. — М.: Политиздат, 1975. — С. 279-287. — 384 с. — 50 000 экз.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]


Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Джон_Сцюарт_Міль&oldid=4918964"