На ростанях
На ростанях | |
---|---|
На ростанях | |
Аўтар | Якуб Колас |
Жанр | Раман |
Мова арыгінала | беларуская |
Выпуск | 1955 |
На ростанях — эпічная трылогія класіка беларускай літаратуры Я. Коласа, адзін з першых беларускіх раманаў, які меў вялікае значэнне для развіцця жанру рамана ў беларускай літаратуры[1].
Трылогія займае выключнае месца ў творчасці пісьменніка[2], ён працаваў над яе тэкстам літаральна ўсё сваё творчае жыццё. Пачатак напісання першай кнігі адносяць да 1921-22 гадоў, а асобным выданнем увесь твор выйшаў толькі ў 1955 годзе[2].
Падыход да тэмы, трактоўка вобраза галоўнага героя вызначаліся навізной: Якуб Колас абраў жанравую форму сацыяльна-псіхалагічнай аповесці з шырокім выкарыстаннем аўтабіяграфічнага матэрыялу. Такі шлях і насамрэч быў новы, бо сталай традыцыі мастацкага псіхалагізму, традыцыі псіхааналізу ў "вялікай прозе" беларуская літаратура на пачатку 20-х гадоў яшчэ не выпрацавала[3].
Гісторыя напісання
Першыя подступы
Яшчэ да рэвалюцыі, падчас працы настаўнікам, Я. Колас пачаў аповесць «Адзін з сотні»[4], галоўны герой якой меў некаторыя рысы Лабановіча. у вершах была запісана легенда пра Яшукову гару, пачатая пісьменнікам у Люсіне[4]. Сцэны ў астрозе, якімі заканчваецца трылогія, нагадваюць успаміны Я. Коласа пра зняволенне ў астрозе, надрукаваныя ім хутка пасля пераезду ў Мінск[4].
Праца над тэкстам
У лістападзе 1921 года Я. Колас напісаў Я. Карскаму[4]:
Цяпер пішу бытавую аповесць з жыцця настаўніцтва і так званай сельскай інтэлігенцыі. Аповесць мае назву «У палескай глушы» |
Над гэтай часткай трылогіі ён працаваў у 1921—1922 гадах[2]. Яна была ўпершыню надрукавана ў Заходняй Беларусі ў 1923, а ў БССР — у 1927 годзе[2]. Другая частка «У глыбі Палесся» пісалася з 1923 па 1927 годы, яна выйшла асобным выданнем у 1927 годзе[2]. Праца над трэцяй часткай, аднайменнай усё трылогіі, вялася пасля доўгага перапынку з 1948 па 1954 год[2].
На гэтым напісанне не скончылася, аўтар карпатліва правіў аповесці, рыхтаваў іх да выдання ў форме трылогіі, якая і выйшла ў 1955 годзе[2].
Месца дзеяння
Дзеянне трылогіі адбываецца на тэрыторыі Палесся і Наднямоння. Я. Колас змяняе[2] некаторыя геаграфічныя назвы ў першай кнізе: Люсіна→Цельшына, Мікалаеўшчына→Мікуцічы, Пінкавічы→Выганы, Стоўбцы→Стаўбуны, але апісанні ім дае даволі дакладныя, што робіць іх вядомымі для жыхарохоў тых месцаў. Ва ўсім творы аўтар згадвае шмат тапонімаў і мікратапонімаў, якія служаць арыенцірамі для вызначэння мясцін, дзе адбываюцца падзеі трылогіі[2].
Час дзеяння
Першая частка ахоплівае прамежак ад 1902 па 1904 годы. Канчаецца трылогія сцэнаю, для якой аўтар дае[4] дакладную дату — 15 верасня 1911 года. Такім чынам дзеянні трылогіі адбываюцца прыкладна на працягу дзесяцігоддзя[2].
Назва
Назва трылогіі была дадзена аўтарам з пэўнай мэтай паказаць шырыню праблематык, вялікае кола пытанняў і адказаў на іх, якія Я. Колас падымае ў творы. Пісьменнік настойваў, каб назва «На ростанях» была захавана менавіта такой і ў рускім перакладзе[4].
Праблематыка трылогіі
Галоўным матывам трылогіі для Я. Коласа стала імкненне паказаць значэнне ролі інтэлігенцыі ў працэсе асэнсавання беларусамі свайго месца ў свеце, сваёй нацыянальнай самасвядомасці[4].
Асноўным пытаннем, якое ставіць перад сабою галоўны герой з'яўляецца фраза «Для чаго чалавек жыве на зямлі?». У адказе на яго светапогляд Лабановіча змяняецца ад пазіцый забеспячэння ўляснага камфорту і дабрабыту сваёй сямі праз ланцужок «я→сям'я→бліжэйшае асяроддзе→радзіма→увесь народ» да высновы, што чалавек мае маральны абавязак не толькі сумленна працаваць на сваім месцы, але таксама павінен памятаць пра больш агульныя і далёкія мэты на карысць усяго грамадства.
Трылогія ўздымае пытанні класавых адносін у беларускіх вёсках, праблему непісьменнасці сялян тых часоў, міжасобасныя адносіны і г. д. Аўтар паказвае рознакаляровую палітку грамадскага і палітычнага жыцця на фоне маляўнічых краявідаў і прыродных сцэн. Але прырода выступае ў Я. Коласа не толькі фонам, яна актыўны герой яго рамана. Аўтар праводзіць паралелі паміж станам прыроды і станам грамадства. Так, у трэцяй кнізе пасля сцэны разгулу завірухі пісьменік пераходзіць да разваг аб жорсткай рэакцыі, якая наступіла пасля рэвалюцыі 1905 года[4].
Аўтабіяграфічнасць
Многія падзеі, у якіх удзельнічаў Лабановіч, адбываліся з самім Я. Коласам. У першую чаргу ўласна асноўная праца жыцця Лабановіча — настаўніцтва ў невялікіх вёсках — была ўзята з аўтабіяграфіі пісьменніка, які пачынаў свой працоўны шлях у в. Люсіна, якая стала правобразам Цельшына[4].
Аўтар, як і галоўны герой, удзельнічаў у рэвалюцыйных выступленнях, нелегальным настаўніцкім з'ездзе. Ён быў звольнены з пасады, пераехаў у Вільна, працаваў у рэдакцыі газеты «Наша ніва», быў асуджаны і зняволены ў турме[2]. Нават імя па бацьку Лабановіча спачатку было Міхайлавіч, як і ў пісьменніка, толькі потым яно змянілася на Пятровіч[2].
Амаль усе асноўныя падзеі, з аглядкай на мастацкую перапрацоўку, адбываліся з блізкімі і знаёмымі Я. Коласа[2]. Многія героі маюць сваіх прататыпаў, выступаючы пад іх уласнымі імёнамі ці пад крыху або зусім змененымі[2]. Напрыклад, у вобразе Алеся Садовіча выведзены Аляксандр Антонавіч Сянкевіч, які вучыўся разам з Я. Коласам[5]. Прататыпам рэдактара-выдаўца Уласюка Мікіты Аляксандравіча стаў рэдактар «Нашай нівы» амаль ад пачатку яе выхаду да 1914 г. Аляксандр Уласаў, а ў Ясі і Стафане Ліскоўскіх можна пазнаць братоў Івана і Антона Луцэвічаў[6]. Прататыпам Івана Тадорыка стаў Янка Маўр, з якім Колас сябраваў, а потым і парадніўся праз шлюб сына Коласа Міхася з дачкой Маўра Натальяй[7].
Трылогія ў тэатры і кіно
У 1958 інсцэніравана пад назвай «Навальніца будзе» (аўтар п'есы — Алесь Звонак, пастаўлена ў Драматычным тэатры імя Якуба Коласа), у 1960—1961 быў пастаўлены фільм «Першыя выпрабаванні» (аўтары сцэнарыя А. А. Куляшоў і М. Лужанін)[8].
Пераклады
Трылогія перакладалася на рускую мову, у 1963 годзе выходзіла на балгарскай, у 1928 на харвацкай («У Палескай глушы» ў перакладзе С. Кірына, Заграб), у 1960 — на чэшскай.
У культуры
Трылогія натхніла на графічныя работы розных мастакоў. Графік Л. П. Асецкі стварыў серыю «Паводле матываў трылогіі Я. Коласа „На ростанях“» у 1973 годзе[9], а У. Я. Сулкоўскі намаляваў шэраг карцін, тэматычна звянаных з трылогіяй, у тым ліку «Люсінскае наваколле. (Целяшоў дуб)», «Ядвіся»[10].
Ілюстрацыі для выдання трылогіі 2006 года стварыў М. С. Басалыга[11][12].
Зноскі
- ↑ Акадэмік МІЦКЕВІЧ Канстанцін Міхайлавіч (Якуб Колас) (руск.)
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н Трылогія «На ростанях». Беларуская літаратура: Падручнік для 10 кл. / В. Я. Ляшук, А. А. Майсейчык, К. М. Мароз і інш. пад рэд. В. Я. Ляшук.- Мн.: Рэдакцыя часопіса «Крыніца», 1997.-608 с.: іл. ISBN 5-87659-009-6
- ↑ Прадмова М. І. Мушынскага, доктара філалагічных навук, члена-карэспандэнта Нацыянальнай акадэміі навук Рэспублікі Беларусь, прафесара
- ↑ а б в г д е ё ж з Трылогія «На ростанях». Шкраба Р. В. Беларуская літаратура: Падр. для 10-га кл. сярэдн. шк.— Мн.: Маст. літ., 1996.—223 с.: 121 л. іл.
- ↑ Кісялёў У. І прататып у класічных творах // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — Мн.: Полымя. — ISSN 0131-2669., № 4, 1987. С.12—13
- ↑ Нашаніўцы ў трылогіі Якуба Коласа «На ростанях»: вобразы і прататыпы
- ↑ 125 лет Янке Мавру (руск.)
- ↑ Книжно-документальная выставка к 125-летию со дня рождения Якуба Коласа (1882—1956) (руск.)
- ↑ т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с.
- ↑ Колас Якуб. Новая зямля (паэма), На ростанях (трылогія). Сулкоўскі Уладзімір. Радзіма Якуба Коласа (серыял жывапісных палотнаў)
- ↑ Вокладка кнігі
- ↑ Ілюстрацыя М. С. Басалыгі
Літаратура
- Пшыркоў, Ю. С. Трылогія Якуба Коласа «На ростанях» / Ю. С. Пшыркоў. — Мінск : Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1956. — 226 с.
- Пшыркоў, Ю. С. Эпас рэвалюцыі : паэмы Я. Коласа «Новая зямля» і «Сымон-музыка», трылогія «На ростанях» / Ю. С. Пшыркоў. — Мінск : Вышэйшая школа, 1975. — 238 с.
- Прастора ў трылогіі Якуба Коласа "На ростанях" / Алеся Шамякіна // Полымя: Літ.-грамад. і грамад.-паліт. часоп. / Заснав.: М-ва інфарм. Рэсп. Беларусь ― 2007. ― № 11. ― С. 103―109