Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў/НП Літва
Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]
Сям’я[правіць | правіць зыходнік]
Ёнас Басанавічус нарадзіўся ў 1851 годзе ў сям’і заможных сялян. Калі Ёнас падрос, бацькі пачалі клапаціцца пра яго адукацыю, спачатку Ёнас навучаўся ў вясковага настаўніка — Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле[A], пазьней ён быў прыняты ў Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле. Правучыўшыся там толькі першы сэмэстар, ён паспрабаваў паступіць у мар’ямпальскую гарадзкую вучэльню. Аднак іспытаў не здаў і заставаўся яшчэ на год вучыцца ў Лукшыцкай пачатковай школе. У 1868 годзе быў прыняты ў чатырохклясную гарадзкую вучэльню ў Мар’ямпалі. У 1873 годзе пасьля заканчэньня чатырох клясаў Мар’ямпальскай вучэльні, Ёнас Басанавічус супраць волі бацькоў, якія настойвалі, каб той працягнуў навучаньне ў Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле, паехаў працягваць вучобу ў Маскву.
Маскоўскі ўнівэрсытэт[правіць | правіць зыходнік]
У 1873 г. паступіў на гістарычна-філялягічны факультэт Маскоўскага ўнівэрсытэта, але ўжо ў 1874 г. восеньню, атрымаўшы навуковую стыпэндыю, перавёўся на мэдычны факультэт. 11 чэрвеня 1879 скончыў унівэрсытэт і атрымаў права на практыку лекара.
Культурна-палітычную дзейнасьць пачаў яшчэ ў час навучаньня ў Маскоўскім унівэрсытэце. Дасьледаваў гісторыю Летувы, летувіскую культуру, мову, зьбіраў фальклёр, клапаціўся пра народную асьвету, агітаваў за скасаваньне забароны на летувіскі друк. У 1874 г. падрыхтаваў лемантар на летувіскай мове, але не атрымаў дазволу на яго друк.
Жыцьцё ў Баўгарыі і Чэхіі[правіць | правіць зыходнік]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/%D0%9B%D0%BE%D0%BC_%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0.jpg/250px-%D0%9B%D0%BE%D0%BC_%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0.jpg)
Па дамоўленасьці з баўгарскім урадам у студзені 1880 выехаў у Баўгарыю. У 1879—1882 быў дырэктарам шпіталя й лекарам у Лом-Паланцы (Мантанская вобласьць). Маючы сталую працу, ён працягваў займацца летувіскай справай: пісаў артыкулы для летувіскіх ґазэт — «Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле» і «Naują Keleivį». Прабыўшы ў Баўгарыі да 1882 г., ён пакінуў Лом-Паланку і ненадоўга вярнуўся ў Летуву, дзе ініцыяваў выданьне ґазэты «Аўшра» (бел.: Золак, сьвітаньне), пасьля чаго пераехаў у Прагу, дзе працягную навучаньне на лекара.
Са сьнежня 1882 г. па люты 1884 г. жыў ў Празе, дзе зь некалькімі супрацоўнікамі падрыхтаваў да друку першы нумар «Аўшра». У Празе ён арганізаваў выданьне першага нумару летувіскай ґазэты, які выйшаў у 1883 г. у Рагніце. У ім ён напісаў і знакамітую прамову да гэтага нумара — Маніфэст адраджэньня летувіскага народа. Аўшра пісала, што народ жыве да таго часу, пакуль жывая ягоная мова. У першым нумары выданьня выкарыстаў лацінскі эпіграф: Homines historiarum ignorari sunt pueri (Людзі, якія ня ведаюць гісторыі, застаюцца дзяцьмі). Пазьней Басанавічус зьмяніў летувіскі правапіс: на старонках рэдагаванай ім ґазэты ён замяніў польскія «sz» і «cz» чэскімі «š» i «č».
Адначасова ў легальным расейскім друку ён даводзіў непатрэбнасьць летувіскай забароны друку да расейскай улады, накіраваў імпэратару пэтыцыю, у якой прасіў легалізаваць часопіс «Аўшра».
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Jonas_Basanavi%C4%8Dius_v_Praze.jpg/150px-Jonas_Basanavi%C4%8Dius_v_Praze.jpg)
Таксама ў Празе ён пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай, чэскай немкай Габрыеляй Элеанорай Мол. Яны пажаніліся 15 красавіка 1884 г. у Вене.
Праз фінансавыя праблемы Басанавічус быў вымушаны вярнуцца ў Баўгарыю. Спачатку ён быў прызначаны ў мястэчка Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле, адкуль яго пазьней перавялі назад у Лому. Аднак другі пэрыяд яго жыцьця ў Ломе быў не такім шчасьлівым: на Басанавічуса напалі, у яго двойчы стрэлілі, але раненьні не былі сьмяротнымі. Прычыны гэтага здарэньня засталіся нераскрытымі. Мяркуецца, што матывы замаху былі палітычныя.
У 1889 жонка Ё. Басанавічуса Элеанора памерла ад сухотаў. Гэтая страта яшчэ больш пагоршыла й без таго паслабленае здароўе Басанавічуса. Пасьля сьмерці Элеаноры, Басанавічус у 1892 пераехаў у горад Варна. Там, нягледзячы на хваробу, вывучаў матэрыялы архіваў і бібліятэк, шукаў зьвесткі пра мінулае Летувы.
У 1891 г. прыняў баўгарскае грамадзянства[2], і з 1893 працаваў прыдворным лекарам баўгарскага князя Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле.
Дзейнасьць у Летуве[правіць | правіць зыходнік]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Committee_of_the_Lithuanian_Scientific_Society.jpeg/240px-Committee_of_the_Lithuanian_Scientific_Society.jpeg)
Пачатак у 1904 годзе расейска-японскай вайны даў магчымасьць Басанавічусу вярнуцца на Радзіму. 31 ліпеня 1905 г. ён па Нёмане прыбыў у Коўна, а на наступны дзень паехаў у Вільню. Знаходзячыся ў Вільні, ён неўзабаве пазнаёміўся са шматлікімі летувіскімі інтэлектуаламі.
Намаганьнямі Ёнаса Басанавічуса былі арганізаваны археалягічныя раскопкі ў розных месцах Літвы, аказваўся супраціў спробе расейскіх чыноўнікаў выкарыстаць замкавую вежу Гедыміна як частку гарадзкога водаправода. Пры падрыхтоўцы ў 1905 Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле, Ёнас Басанавічус узначаліў яго арганізацыйны камітэт.
25 верасьня 1907 Ёнас Басанавічус заснаваў Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле, якім кіраваў да 1927, рэдагаваў выданьне таварыства часопіс «Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле» (бел.: Летувіскі народ). У 1911 стаў адным з заснавальнікаў акцыянэрнага таварыства «Vilija». Улетку 1913 году Ёнас Басанавічус і Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле на некалькі месяцаў выехалі ў Амэрыку, выступаючы там зь лекцыямі, зьбіралі ахвяраваньні на будаўніцтва Народнага дому.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Lithuania_20_years_-_1939_-_35_cnt.jpg/240px-Lithuania_20_years_-_1939_-_35_cnt.jpg)
18 верасьня-22 верасьня 1917 году ў Вільні адбывалася канфэрэнцыя прадстаўнікоў летувіскага народу, на якой была абрана Летувіская Тарыба. 16 лютага 1918 зьдзейсьнілася доўгачаканая мара Ёнаса Басанавічуса — 20 сябраў Тарыбы Летувы пад яго старшынствам абвясьцілі незалежнасьць Летувы. Ёнас Басанавічус першым падпісаў Акт аб незалежнасьці.
Пасьля «Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле» Вільня ў 1922 годзе ўвайшла ў склад міжваеннай Польшчы. Нягледзячы на гэта й на разрыў дыяпляматычны адносінаў Польшчы й Летувы, Ёнас Басанавічус застаўся жыць у Вільні. У 1924 годзе ён стаў ганаровым сябрам Нацыянальнай летувіскай студэнцкай арганізацыі «Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле». 16 лютага 1927, калі ўся Летува радасна сьвяткавала дзявятую гадавіну незалежнасьці Летувы, а 18-й гадзіне 50 хвілін Ёнас Басанавічус памёр. У Летуве была аб’яўлена 5-дзённая жалоба. Пахаваньне адбылося 21 лютага ў Вільні, на пахаваньне польскімі ўладамі была запрошана дэлегацыя зь Летувы[3]. Ёнас Басанавічус быў пахаваны на могілках Росы.
Навуковая і публітыстычная дзейнасьць[правіць | правіць зыходнік]
Напісаў каля 40 дасьледаваньняў па гісторыі, археалёгіі, гісторыі культуры, этнаграфіі, фальклярыстыцы, лінгвістыцы, медыцыне, каля 140 разнастайных артыкулаў. Складаў і выдаваў зборнікі фальклёру. Ё. Басанавічус таксама арганізаваў Летувіскае навуковае таварыства.[4]
Друкаваўся з 1885 г. Публікаваў працы й артыкулы, прысьвечаныя гісторыі летувісаў, археалёгіі, этнаграфіі, гісторыі культуры, асобным галінам мовазнаўства, летувіскаму фальклёру. Выдаваў матэрыялы да біяграфій летувіскіх пісьменьнікаў, іх успаміны, эпісталярную спадчыну, а таксама зборнікі летувіскага фальклёра.
Працаваў у шматлікіх летувіскіх пэрыядычных выданьнях (Vіlnіaus žіnіos, «Вільціс» і інш.), таксама ў балгарскіх ґазэтах і летувіскай ґазэце на польскай мове «Lіtwa», у расейскіх і нямецкіх навуковых выданьнях. Карыстаўся псэўданімамі й крыптанімамі A. B., Bassianis, Birsztonas, J. Sapalius і інш.
Ушанаваньне памяці[правіць | правіць зыходнік]
За заслугі перад Летувай Ё. Басанавічусу пры жыцьці была прызначана дзяржаўная пэнсыя. Ковенскі Унівэрсытэт Вітаўта Вялікага абраў яго сваім ганаровым сябрам і прафэсарам. Пасьля сьмерці Басанавічуса, Ковенскі вайсковы шпіталь, дзе ён лячыўся, быў названы яго імем. Шматлікія гарады ўвекавечылі яго памяць помнікамі й бюстамі, зьявіліся вуліцы, плошчы, паркі й розныя грамадзкія будынкі, названыя імем Ёнаса Басанавічуса. Першы помнік Ё. Басанавічусу быў усталяваны ў 1923 г. у садзе Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле. У адкрыцьці помніка (скульптар Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле) прымаў удзел сам «Патрыярх нацыі», як яшчэ пры жыцьці ўвекавечылі летувісы Ёнаса Басанавічуса. Пазьней яго выява была намалявана на купюры ў 50 літаў.
Са шматлікіх вуліцаў імя Ё. Басанавічуса найбольш вядомая ў Летуве знаходзіцца ў Паланзе, дзе ў пачатку вуліцы знаходзіцца помнік Ёнасу Басанавічусу (скульптар Ю. Зікарас).
Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле зь вялікім дубовым гаем знаходзіцца на малой радзіме Ёнаса Басанавічуса ў Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле.
-
Летувіская паштовая марка 1927 году
-
Срэбраная манэта Банку Летувы 5 літаў (1936)
-
Манэта 50 літаў Банку Летувы (2001)
-
Бюст Басанавічусу ў Паланзе
-
Бюст Ёнаса Басанавічуса ў Бірштанах, плошча Ё. Басанавічуса.
-
Бюст Ёнаса Басанавічуса ў садзе Вайсковага музэя Вітаўта вялікага ў Коўне
-
Помнік Ёнасу Басанавічусу ў старым горадзе Вільні перад будынкам філярмоніі.
Бібліяграфія[правіць | правіць зыходнік]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Jonas_Basanavi%C4%8Dius_book_%281898%29.jpg/150px-Jonas_Basanavi%C4%8Dius_book_%281898%29.jpg)
- Lietuviškos pasakos, tautosakos rinkinys, 2 d., 1898—1902 m.
- Ožkabalių dainos, 2 t., 1902 m.
- Iš gyvenimo vėlių bei velnių, 1903 m.
- Lietuviškos pasakos įvairios, 4 d., 1903—1905 m.
- Lietuviškai-trakiškos studijos, 1898 m.
- Levas lietuvių pasakose ir dainose, išleista 1919 m.
- Apie trakų prygų tautystę ir jų atsikėlimą Lietuvon, 1921 m.
- Iš lietuvių gyvenimo 1915—1917 m. po vokiečių jungu, 1919 m.
- Rinktiniai raštai, 1970 m.
Перавыданьні твораў[правіць | правіць зыходнік]
- Rinktiniai raštai («Выбраныя творы»). Vilnius: Vaga, 1970.
Ёгас Басанавічус у мастацкай літаратуры[правіць | правіць зыходнік]
У рамане Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле «Шаблон:Артыкул у іншым разьдзеле» Ёнас Басанавічус прадстаўлены ў якасьці загадніка катэдры альхіміі Вольнага Віленскага ўнівэрсытэта.
Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Daraktorіus
- ↑ Algirdas Banevičius. 111 Lietuvos valstybės 1918—1940 politikos veikėjų: enciklopedinis žinynas. Vilnius: Knyga, 1991, 40 p. ISBN 5-89942-585-7.
- ↑ II Rzeczpospolita i Litwa. Trudne sąsiedztwo
- ↑ Žurnalistikos enciklopedija. — Vilnius: Pradai, 1997. — 58-59 psl.
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
Вонкавыя спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Юозас Б. Лаўчка. Біяграфія Басанавічуса на ангельскай мове
- Сядзіба-музэй Ёнаса Басанавічуса
- Ёнас Басанавічус (1851—1927) | lrs.lt
- Прадвесьнікі нацыянальнага адраджэньня(недаступная спасылка)
Памылка ў зносках: тэгі <ref>
існуюць у групе з назвай "upper-alpha", але не знойдзена адпаведнага тэга <references group="upper-alpha"/>
, або закрываючы тэг </ref>
адсутнічае