Перайсці да зместу

Фронда

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Падзеі Фронды ў парыжскім прадмесце Сент-Антуан ля сцен Бастыліі

Фронда (ад фр.: fronde — «прашча») — тэрмін для абазначэння палітычнай апазіцыі або антыўрадавых хваляванняў, часам са скептычна-іранічным адценнем.

Ён паходзіць з Францыі, дзе ў 1648-1653 гадах ішла серыя антыўрадавых паўстанняў. Асацыяцыя гэтага перыяду французскай гісторыі са словам «фронда» бярэ свой пачатак у выкарыстанні прашчы натоўпамі, якія білі ёю вокны ў прыхільнікаў кардынала Мазарыні.

У прастамоўі, таксама ў памяць пра тыя падзеі, выраз «фронда» або «франдзёрства» азначае браваду перад уладамі без жадання радыкальных зменаў.

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Кардынал Мазарыні і прынц Кандэ

Пачынаючы з 1623 года і да сярэдзіны XVII стагоддзя паўстанні ў гарадах Францыі адбываліся амаль кожны дзень. У 1620-1640 гадах у паўднёвых, заходніх і паўночных правінцыях Францыі адбыліся сялянскія бунты. Сялянства, якое складала большасць насельніцтва каралеўства, было спустошана вайной, велізарнымі падаткамі, уварваннем іназемных войскаў і рабаваннем уласнай арміяй. Кардынал Мазарыні быў надзвычай непапулярным першым міністрам краіны і меў вялікую колькасць ворагаў. Трыццацігадовая вайна і вайна з Іспаніяй, якая патрабавала велізарных выдаткаў, выклікалі вялікую незадаволенасць насельніцтва. У 1646 годзе парламент адмовіўся ўнесці ў свае рэестры прапанаваныя Мазарыні фіскальныя праекты; у той жа час успыхнулі адкрытыя паўстанні на поўдні краіны (у Лангедоку і ў іншых правінцыях). Фіскальныя кірункі палітыкі Мазарыні закраналі інтарэсы не толькі простых людзей, але і заможнага гарадскога саслоўя. У пачатку 1648 года сітуацыя настолькі абвастрылася, што месцамі на вуліцах Парыжа пачаліся ўзброеныя сутыкненні. У студзені, лютым і сакавіку адбыўся шэраг пасяджэнняў парламента, які негатыўна паставіўся да фінансавых праектаў каралевы-рэгента Ганны Аўстрыйскай і Мазарыні.

Парламенцкая фронда[правіць | правіць зыходнік]

Летам 1648 года Мазарыні адправіў у ссылку некалькіх сваіх уплывовых ворагаў. Тады ў парламенце загаварылі аб абмежаванні самавольства ўрада ў справе новага падаткаабкладання. Поспех англійскай рэвалюцыі, якая ўжо адбылася ў суседняй Англіі, заахвоціў намеры французскай апазіцыі. Аднак каралева-рэгент загадала (26 жніўня 1648) арыштаваць лідара парламенцкай апазіцыі П'ера Бруселя і некаторых іншых асоб. На наступны дзень насельніцтва Парыжа пабудавала каля 1200 барыкад. Ганна Аўстрыйская апынулася ў Пале-Раяль, замкнёным цэлай сістэмай барыкад на бліжэйшых вуліцах. Пасля двух дзён перамоваў з парламентам каралева, бачачы сябе ў вельмі крытычнай сітуацыі, адпусціла Бруселя.

Раззлаваная, яна з'ехала з Парыжа ў сярэдзіне верасня з Мазарыні і ўсёй сям'ёй. Парламент запатрабаваў вярнуць караля ў сталіцу, але гэтага зроблена не было. Аднак, вырашыўшы паказаць сябе ў пэўнай ступені згаворлівай, Ганна падпісала Сен-Жэрменскую дэкларацыю, якая ў цэлым задавальняла важнейшыя патрабаванні парламента. Восенню 1648 года частка войскаў адышла да Парыжа.

Прынц Кандэ, герой Трыццацігадовай вайны, дзякуючы шчодрым падарункам каралевы, перайшоў на бок урада, а каралева Ганна (у снежні 1648) зноў пачала барацьбу з парламентам. Неўзабаве Кандэ асадзіў Парыж (адкуль каралева выйшла 5 студзеня 1649). Гарадское насельніцтва Парыжа ў саюзе з незадаволенымі арыстакратамі (Бафор, Ларашфуко, Гандзі і інш.) вырашыла супраціўляцца ўсімі сродкамі. Антыўрадавыя паўстанні пачаліся ў Лангедоку, Гіене, Пуату, а таксама на поўначы (у Нармандыі).

Фронда, як іх называлі спачатку жартам, а потым і ўсур'ёз, пачала прыцягваць да сябе моцных саюзнікаў. Гэта зноў зрабіла каралеву Ганну і кардынала Мазарыні больш згаворлівымі. Парламент тым часам паспеў пераканацца, што яго высакародныя саюзнікі дзейнічаюць выключна ў асабістых мэтах. Таму 15 сакавіка парламент заключыў мірнае пагадненне з урадам, і на кароткі час хваляванні сціхлі.

Фронда прынцаў[правіць | правіць зыходнік]

Прыём прынца Кандэ ў Версалі пасля яго перамогі пры Сенефе. Кандэ з павагай ідзе да Людовіка XIV. Гэта азнаменавала канец выгнання Кандэ пасля яго ўдзелу ў Фрондзе

Але як толькі гэтае пагадненне было заключана, стала відавочнай варожасць і рэўнасць Кандэ да Мазарыні, палітыку якога ён да таго часу падтрымліваў. Кандэ паводзіў сябе так нахабна не толькі ў адносінах да Мазарыні, але і да каралевы Ганны, што гэта прывяло да адкрытага разрыву паміж ім і каралеўскім дваром. У пачатку 1650 года па загадзе Мазарыні Кандэ і некаторыя яго сябры былі арыштаваны і дастаўлены ў Венсенскую турму.

Зноў пачалася грамадзянская вайна, на гэты раз не пад кіраўніцтвам парламента, а пад непасрэдным кіраўніцтвам сястры Кандэ, герцага Ларашфуко і іншых арыстакратаў, якія ненавідзелі Мазарыні. Самым небяспечным для двара было тое, што франдзёры ўсталявалі адносіны з Іспаніяй (якая тады ваявала супраць Францыі). Мазарыні пачаў ваенную пацыфікацыю мяцежнай Нармандыі і хутка яе скарыў. Фронда Кандэ ўвогуле асаблівай папулярнасцю не карысталася (парламент яе зусім не падтрымаў). З такім жа поспехам (у першай палове 1650) праходзіла пацыфікацыя і ў іншых правінцыях. Паўстанцы паўсюдна здаваліся або адступалі перад урадавымі войскамі. Але франдзёры яшчэ не страцілі духу.

Мазарыні з каралевай, маленькім каралём і войскам адправіўся ў Бардо, дзе ў ліпені ўспыхнула паўстанне з падвоенай сілай; Гастон Арлеанскі заставаўся ў Парыжы ў якасці паўнамоцнага кіраўніка на ўвесь час адсутнасці двара. У кастрычніку каралеўскай арміі ўдалося ўзяць Бардо (адкуль своечасова здолелі ўцячы правадыры фронды — Ларашфуко, прынцэса Кандэ і іншыя). Пасля падзення Бардо Мазарыні перакрыў шлях паўднёваіспанскай арміі (якая далучылася да Цюрэна і іншых франдзёраў) і 15 снежня 1650 года нанёс ворагам вырашальнае паражэнне.

Але ворагі Мазарыні ў Парыжы ўскладнілі становішча ўрада тым, што ім удалося прыцягнуць на бок Фронды прынцаў парламенцкую Фронду, якая ў той час ужо ўціхамірвалася. Арыстакраты аб'ядналіся з парламентам, іх дагавор быў заключаны ў першыя тыдні 1651 года, і каралева Ганна апынулася ў бязвыхадным становішчы: кааліцыя «двух фронд» патрабавала ад яе вызвалення Кандэ і іншых арыштаваных, а таксама адстаўкі Мазарыні. Герцаг Арлеанскі таксама стаў на бок Фронды. У той час, калі Ганна марудзіла з выкананнем патрабаванняў парламента, апошні 6 лютага 1651 года абвясціў, што прызнае рэгентам Францыі не каралеву, а герцага Арлеанскага.

Мазарыні ўцёк з Парыжа; на наступны дзень парламент запатрабаваў ад каралевы (мабыць, маючы на ​​ўвазе Мазарыні), каб у будучым замежнікі і людзі, якія прысягнулі каму-небудзь, акрамя французскай кароны, не маглі займаць высокія пасады. 8 лютага парламент афіцыйна асудзіў Мазарыні на выгнанне за межы Францыі. Каралева мусіла саступіць. У Парыжы натоўпы людзей патрабавалі, каб малалетні кароль застаўся з маці ў Парыжы, а арыштаваных арыстакратаў вызвалілі. 11 лютага каралева загадала гэта зрабіць.

Мазарыні пакінуў Францыю. Але не прайшло і некалькіх тыдняў пасля яго выгнання, як франдзёры пасварыліся паміж сабой з-за вельмі неаднароднага складу, і прынц Кандэ, падкуплены абяцаннямі рэгента, перайшоў на бок урада. Не паспеў ён парваць з таварышамі, як аказалася, што каралева Ганна яго падманула; затым Кандэ (5 ліпеня 1651) пакінуў Парыж. Каралева, на бок якой адзін за адным сталі пераходзіць яе ворагі, абвінаваціла прынца ў здрадзе (за адносіны з іспанцамі). Кандэ пры падтрымцы Рагана, Дуанона і іншых дваран падняў паўстанне ў Анжу, Бардо, Ла-Рашэлі, Гіене і інш.

Іспанцы стваралі праблемы на паўднёвых межах; становішча Ганны зноў аказалася крытычным. Ёй дапамагаў Мазарыні, які прыбыў з Германіі (у лістападзе 1651) на чале даволі вялікай арміі наёмнікаў. Разам з войскамі каралевы гэтая армія прыступіла да падаўлення паўстання ў неспакойных правінцыях. Кандэ і яго саюзнікі прабраліся ў Парыж, а Кандэ ўвайшоў у сталіцу. Пераважная большасць парыжан пасля доўгіх хваляванняў, якія не сціхалі, ставіліся да абодвух ваюючых бакоў абсалютна абыякава, і калі сталі ўсё часцей успамінаць Мазарыні, то выключна таму, што спадзяваліся на хуткае аднаўленне парадку і міру, які існаваў пры яго кіраванні.

Улетку 1652 года Кандэ пачаў гвалтоўныя дзеянні супраць прыхільнікаў Мазарыні ў Парыжы; каля варот сталіцы адбываліся сутычкі паміж войскамі прынца і каралеўскімі войскамі з пераменным поспехам. Частка парламенцкіх саветнікаў па каралеўскай просьбе пакінула Парыж, а Мазарыні добраахвотна з'ехаў «у эміграцыю», каб паказаць згодлівасць урада. Гэтая мера прынесла тое, на што ён спадзяваўся: амаль усе арыстакратычныя саюзнікі Кандэ пакінулі яго; парыжскае насельніцтва накіравала некалькі дэпутацый да каралевы і малога караля з просьбай вярнуцца ў Парыж, адкуль Кандэ, пакінуты ўсімі, з'ехаў і далучыўся да іспанскай арміі.

21 кастрычніка 1652 года каралеўская сям'я трыумфальна ўвайшла ў Парыж. Вядомыя франдзёры, якія выжылі, былі высланы са сталіцы (самыя небяспечныя, аднак, дамовіліся аб амністыі перад тым, як пакінуць Кандэ). Ганна аднавіла ўсе фінансавыя ўказы, якія дзейнічалі чатыры гады таму і якія паслужылі першым штуршком да паўстання; запанаваў каралеўскі абсалютызм. У студзені 1653 года Мазарыні зноў вярнуўся і адабраў у Кандэ апошнія крэпасці, якія былі ў яго руках. У некаторых месцах франдзёры яшчэ трымаліся на працягу першай паловы 1653 года, але толькі з дапамогай іспанскіх войскаў.

Наступствы[правіць | правіць зыходнік]

Кардынал Мазарыні перамог і кіраваў Францыяй яшчэ 10 гадоў пасля заканчэння беспарадкаў. Фронда не адзначылася крывавымі пакараннямі, таму што ўрад яшчэ доўга баяўся яе аднаўлення. Падаўленне руху мела вынікам узмацненне каралеўскай улады і канчатковае прыніжэнне парламента і арыстакратыі, гэта значыць дзвюх сіл, якія мелі хоць нейкі шанец у барацьбе з абсалютызмам. У памяці народа Фронда засталася акружаная пагардай і насмешкамі: роля чыста асабістай варожасці і асабістых інтарэсаў у гэтым руху была вельмі вялікая, і ён аказаўся вельмі разбуральным для большасці насельніцтва. Шмат у чым паспрыяла непапулярнасць фронды і зносіны франдзёраў са знешнімі ворагамі — іспанцамі. Некаторыя гісторыкі схільныя разглядаць Фронду як карыкатуру на тагачасную англійскую рэвалюцыю.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]