Чэшскі алфавіт

Чэшскі алфавіт (чэшск.: Česká abeceda) — варыянт лацінкі, які выкарыстоўваецца пры напісанні на чэшскай мове. Асноўныя прынцыпы алфавіта — «адзін гук — адна літара» і даданне дыякрытычных знакаў над літарамі для пазначэння гукаў, далёкіх ад лацінскай мовы.

Алфавіты некаторых іншых усходнееўрапейскіх моў: (славянскіх, балтыйскіх, але і іншых, такіх як эстонская) базуюцца на аснове чэшскага алфавіту, у якім прыбіраюцца ці дадаюцца сімвалы ў адпаведнасці з іх патрэбнасцямі ў мове. Найбольш прыкметным адхіленнем ад чэшскай з'яўляецца польская мова, якая распрацоўвалася незалежна ад лацінскай мовы.

Сучасны чэшскі алфавіт складаецца з 42 літар:

A, Á, B, C, Č, D, Ď, E, É, Ě, F, G, H, Ch (дыграф), I, Í, J, K, L, M, N, Ň, O, Ó, P, Q, R, Ř, S, Š, T, Ť, U, Ú, Ů, V, W, X, Y, Ý, Z, Ž.

Літары Q і W выкарыстоўваюцца выключна ў замежных словах, і замяняюцца на спалучэнні Kv і V як толькі слова становіцца «натуралізаваным»; дыграфы dz і dž таксама выкарыстоўваюцца галоўным чынам для замежных слоў і не маюць асобнага месца ў алфавіце.

Гісторыя

Большасць дыякрытычных літар (літар з дыякрытычнымі знакамі) былі дададзены ў алфавіт падчас рэформ Яна Гуса напачатку XV стагоддзя, каб замяніць дыграфы і трыграфы, якімі былі напісаны чэшскія гукі, у якіх не было эквіваленту ў лацінскім алфавіце (у польскім алфавіце дагэтуль выкарыстоўваюць дыграфы і нават тэтраграфы).

На працягу XVI стагоддзя літара Ů (гістарычна «Ó», але зараз вымаўляецца як «Ú») была дададзена ў спіс. Адзіным дыграфам у алфавіце засталося літараспалучэнне «Ch», якое спарадкавана паміж літарамі «H» і «I» і перадае гук, падобны на нямецкі гук «Ch» ці беларускі гук «Х». «Ch» лічыцца адной літарай — у некаторых крыжаванках гэта літараспалучэнне займае толькі адзін квадрат, а ў некаторых выпадках вертыкальнага пісьма (як на шыльдах), яно застаецца разам. Перавага сімвала «Ch», заключанага ў адной клетцы ў крыжаванках некалькі зменшылася з шырокім распаўсюджваннем камп’ютараў у Чэхіі.

Для пазначэння доўгіх галосных гукаў у чэшскім алфавіце ўжываецца акут (чэшск.: čárka) (літары Á, É, Í, Ó, Ú, Ý) і літара Ů. Гэтыя літары маюць такі ж парадак у алфавіце, як і іх недыякрытычныя «калегі». Калі няма ніякай розніцы, акрамя акцэнтуацыі, дыякрытычныя літары павінны быць адсартаваны пасля звычайных. Знак «гачэк» (чэшск.: Háček) (ˇ) указвае на гістарычную палаталізацыю базавай літары. Літары Č, Ř, Š и Ž у наш час уяўляюць сабой постальвеалярныя зычныя размяшчаюцца ў алфавіце да адпаведных ім базавых літар, у той час як Ď, Ň, Ť з'яўляюцца палатальнымі зычнымі і знаходзяцца ў такім жа алфавітным парадку, як іх недыякрытычныя «калегі».

Алфавітная табліца

Чэшскі алфавіт (Česká abeceda)

Літара	Назва	Вымаўленне (IPA)	Алафоны
A a	а (á)	[a]
Á á	доўгая а (dlouhé á)	[a:]
B b	бэ (bé)	[b]	[p]
C c	цэ (cé)	[ts]	[dz]
Č č	чэ (čé)	[tʃ]	[dʒ]
D d	дэ (dé)	[d]	[t]
Ď ď	дзе (ďé)	[ɟ]	[c]
E e	э (é)	[ɛ]
É é	э доўгая (dlouhé é)	[ɛ:]
Ě ě	е (ije)	[ɛ, jɛ]
F f	эф (ef)	[f]
G g	гэ (gé)	[g]	[k]
H h	ѓа (há)	[ɦ]	[x], příp. [[neznělá glotální frikativa|[h]]]
Ch ch	ха (chá)	[x]	[ɣ] nebo [[znělá glotální frikativa|[ɦ]]]
I i	і (í)	[ɪ]
Í í	і доўгая (dlouhé í)	[i:]
J j	йе (jé)	[j]
K k	ка (ká)	[k]	[g]
L l	эл (el)	[l]
M m	эм (em)	[m]	[ɱ]
N n	эн (en)	[n]	[ŋ]
Ň ň	энь (eň)	[ɲ]
O o	о (ó)	[o]
Ó ó	о доўгая (dlouhé ó)	[o:]
P p	пэ (pé)	[p]	[b]
Q q	квэ (kvé)	[kv]
R r	эр (er)	[r]
Ř ř	эрж (eř)	[r̝]	[r̝°]
S s	эс (es)	[s]	[z]
Š š	эш (eš)	[ʃ]	[ʒ]
T t	тэ (té)	[t]	[d]
Ť ť	це (ťé)	[c]	[ɟ]
U u	у (ú)	[ʊ]
Ú ú	у доўгая (dlouhé ú)	[u:]
Ů ů	у з кружком (ů s kroužkem)	[u:]
V v	вэ (vé)	[v]	[f]
W w	падвойная вэ (dvojité vé)	[v]	[f]
X x	ікс (iks)	[ks]	[gz]
Y y	іпсілон (ypsilon)	[ɪ]
Ý ý	іпсілон доўгі (dlouhé ypsilon)	[i:]
Z z	зэт (zet)	[z]	[s]
Ž ž	жэт (žet)	[ʒ]	[ʃ]

Літара ě пазначае той жа гук, што і e, а літара y — той жа гук, што і i; аднак ě і i у пэўных выпадках пазначаюць таксама змену чытання папярэдняга зычнага.

Камп'ютарныя кадзіроўкі

У праграмаванні для чэшскага алфавіта існуюць розныя стандарты кадзіравання, некаторыя з іх:

• ISO 8859-2
• Microsoft Windows code page 1250
• CP852
• Кадзіраванне Каменіцкі на ранніх DOS-мадэлях камп'ютараў і ў Фіданет.
• Юнікод

Гл. таксама

• Славацкі алфавіт
• Польскі алфавіт

Спасылкі

• Чэшская мова
• FAQ па чэшскай кадыроўцы Архівавана 29 жніўня 2006. і спіс вядомых кадыровак (чэшск.)