Эскімоска-алеуцкія мовы

Эскімоска-алеуцкія мовы
Таксон	галіна
Статус	агульнапрызнаная
Арэал	Аляска, паўночная Канада, Грэнландыя, поўнач Далёкага Усходу Расіі
Колькасць носьбітаў	блізу 85 000 чал.
Класіфікацыя
Катэгорыя	???
Склад
гл. артыкул
Коды моўнай групы
ISO 639-2	—
ISO 639-5	esx

Эскімоска-алеу́цкія мовы (таксама вядомыя як эскалеуцкія альбо інуіцка-юпікска-унанганскія) — адна з першасных моўных сем'яў, на мовах якой размаўляюць у Алясцы, поўначы Канады, Грэнландыі і ўсходнім ускрайку Чукоцкага паўвострава. Падзяляецца на дзве галіны — эскімоскую і алеуцкую.

Алеуцкая галіна ў сваім складзе змяшчае толькі адну мову — алеуцкую, распаўсюджаную на Алеуцкіх астравох і астравох Прыбылова, што на паўднёвы захад ад Аляскі. Мова падзяляецца на некалькі дыялектаў.

Эскімоская галіна мае падзел на дзве групы, юпікскую і інуіцкую. Юпікская група складаецца з некалькіх моваў, распаўсюджаных на захадзе і паўднёвым захадзе Аляскі, а таксама на ўсходзе Чукоткі. Інуіцкая група мае ў сваім складзе толькі адну мову (інуіцкая мова), распаўсюджаную на паўночны ўсход ад арэалу юпікскіх моваў, а менавіта на поўначы Аляскі, Канадзе і Грэнландыі. Інуіцкая мова ахоплівае вялікую тэрыторыю і падзяляецца на некалькі дыялектаў. Геаграфічна суседнія дыялекты лінгвістычна вельмі блізкія адзін да аднаго, тады як дыялекты краёў арэалу інуіцкае мовы (напрыклад, астравоў Дыяміда, што паміж Чукоткай і Аляскай, і ўсходу Грэнландыі) маюць вялікія адрозненні, праз што інуіцкую мову нярэдка могуць лічыць некалькімі асобнымі мовамі.

Існуе сірэніцкая мова, клясыфікацыя якой як эскімоска-алеуцкай даведзеная, аднак ня вызначаная яе пазыцыя адносна галінаў сям'і. Некаторымі даследаваннямі мова лічыцца як частка юпікскіх, тады як паводле іншых звестак мова лічыцца трэцяй, асобнай галіной у складзе эскімоска-алеуцкае сям'і нараўне зь юпікскай ды інуіцкай.

Паводле даследаванняў амерыканскага Цэнтру карэнных моваў Аляскі, агульная прамова (мова-продак) эскімоска-алеуцкіх моваў падзялілася на эскімоскую ды алеуцкую галіны прынамсі ў раёне 2000 г. да н. э.. Каля 500—1000 гг. н.э. эскімоскія мовы падзяліліся на юпікскую, інуіцкую групы, а таксама, верагодна, на сірэніцкую мову.

Эскімоска-алеуцкія мовы ў культуралагічным і этнаграфічным плане адносяцца да адных з аўтахтонных моваў Паўночнай Амерыкі. Тым ня менш, у лінгвістычным дачыненні эскімоска-алеуцкія мовы ня маюць сувязяў з іншымі сем'ямі аўтахтонных моваў Паўночнай Амерыкі, а таксама, як лічыцца, прадстаўляюць зь сябе вынік апошняга дагістарычнага перасялення людзей з Азіі.

Унутраная класіфікацыя

Эскімоска-алеуцкія мовы падзяляюцца на дзве галіны — алеуцкую ды інуіцкую. Яны ў сваю чаргу маюць падзел на групы моваў або на асобныя мовы.

• Эскімоска-алеуцкая сям'я
  • Алеуцкая галіна
    • Заходнія, цэнтральныя (атканскі, атуанскі, унанганскі, бэрынгаўскі), усходнія (уналаскінскі, прыбылоўскі) дыялекты
  • Эскімоская галіна
    • Юпікская група
      • Цэнтральна-юпікская мова
        • Уласнацэнтральна-юпікскі дыялект/мова (таксама вядомы як югтун)
        • Чэвацкая чупіцкая
        • Нунівацкая чупіская
      • Алютыцкая мова
      • Юіцкая падгрупа/юіцкая мова (цэнтральна-сыбірская юпікская)
        • Наўканская мова/дыялект
        • Чаплінская мова/дыялект
      • Сірэніцкая мова (часам лічыцца асобнай, трэцяй галіной, роўнай паводле статусу эскімоскай і алеуцкай)
    • Інуіцкая група/мова
      • Мова інупіят (або аляскінска-інуіцкія мовы)
        • Кавіярак
      • Інувіялуктун
        • Кангір'юарміютун
        • Сіглітун
        • Уўмарміютун
      • Інуктытут
        • Нунатсіявуміютут
        • Інутытут
      • Калаалісут (грэнландская мова)
        • Інуктун
        • Тунуміісут

Меркаванні наконт роднасці эскімоскіх і алеуцкіх моваў (і, адпаведна, складанні імі агульнага моўнага таксону) выказваліся з сярэдізны ХІХ ст. (Веніямінаў, Раск, Багараз, Іёхельсан). У 1951 годзе аднаразова і, хутчэй за ўсё, незалежна, з'явіліся два артыкулы К. Бэргслянда й Г. Марша ды М. Сўодэша, пасля якіх гэтую роднасць можна лічыць даведзенай. Алеуцкая й эскімоскія мовы на цяперашні момант не з'яўляюцца ўзаемназразумелымі.

Мяжа паміж інуіцкімі й юпікскімі мовамі праходзіць праз пасёлак Уналакліт, што на захадзе Аляскі.

Пытанне знешняй класіфікацыі

Эскімоска-алеуцкія мовы ня маюць лінгвістычных сувязяў з любой іншай прызнанай лінгвістамі моўнай сям’ёй у свеце (напрыклад, індаэўрапейскай); у прыватнасці, у лінгвістыцы існуе згода наконт адсутнасці сувязяў з моўнымі сем’ямі Паўночнай Амерыкі. У расійскай лінгвістычнай літаратуры эскімоска-алеуцкія мовы адносяць да палеаазіяцкіх, што, аднак, засноўваецца на тэрытарыяльнай прыкмеце.

Незважаючы на гэта, у лінгвістыцы высоўваюцца гіпотэзы па знаходжанні роднасці між эскімоска-алеуцкай ды іншымі моўнымі сем'ямі і, такім чынам, аб’яднанні іх у вышэйшыя таксоны — макрасем’і. У падобных гіпотэзах звычайна разглядаюцца мовы Еўразіі або Паўночнай Амерыкі.

Так, у 1818 годзе дацкі лінгвіст Расмус Раск заўважыў наяўнасць падабенстваў між грэнландскай і фінскай мовамі (апошняя ўваходзіць ва ўральскую сям’ю).

Зь іншых падобных гіпотэзаў адзначаецца ўрала-сыбірская гіпотэза, сфармуляваная брытанскім лінгвістам-паўночназнаўцам Майклам Фортэск’ю ў 1998 годзе. У 2000—2002 гадох амэрыканскім лінгвістам Джозэфам Грынбэргам была прапанаваная гіпотэза еўраазіяцкіх моваў, у якую ўваходзяць, апрача эскімоска-алеуцкіх, усе моўныя сем’і паўночнай Еўразіі за выняткам енісейскіх.

Нідэрландскім лінгвістам Крыстыянам Уленбэкам прапаноўвалася сувязь эскімоска-алеуцкіх зь меркаванай урала-алтайскай макрасям'ёй на аснове шэрагу падобных суфіксаў; падобная гіпотэза падтрымлівалася й Арэльенам Саважо, але ўжо па прыкмеце нібыта поўнай структурнай ідэнтычнасці сыстэмы спражэння, прыналежных формаў імя, супадзенняў у спосабе ўтварэння прыналежнае канструкцыі. Падобная вэрсія падзялялася Т. Ульвінгам, які ўказваў, што градацыя зычных у эскімоскіх адносіцца да таго ж тыпу, што й ва ўральскіх. Тым ня менш, два апошнія даследчыкі дапускалі недакладнасці ў перадачы эскімоскіх словаў. Гіпотэзу сувязі з урала-алтайскімі мовамі падтрымліваў Бэргслянд — на аснове значнай структурнай ідэнтычнасці па ўсіх узроўнях, з прыцягненнем алеуцкага матэрыялу.

Фортэск'ю, грунтуючыся на падабенстве марфалагічных паказчыкаў (у прыватнасці склонавых), прадпрымаў спробу збліжэння эскімоска-алеуцкіх з юкагірскімі мовамі (усход Якутыі, Расія).

Расійскі лінгвіст Алег Мудрак абгрунтоўвае настратычнае паходжанне базіснае лексыкі, пры гэтым яна аказваецца асабліва блізкай да алтайскай

Ставіліся спробы абгрунтаваць сувязь эскімоска-алеуцкіх моваў з індаеўрапейскімі. Так, Уленбэк знаходзіў між сем'ямі 40 лексычных сыходжанняў, Талбітцэр налічваў каля 60 агульных каранёў з улікам паправак у матэрыял Уленбэка і ўлікам новых звестак індаеўрапэістыкі (гецкая мова). Гамэрыг знаходзіў сыходжанні ў галіне структуры слова, указваў на мажлівасць існавання ў праіндаеўрапейскай мове склонавае сістэмы эскімоскага тыпу, прыцягваў ларынгалы для тлумачэння ўвулярных у эскімоскіх.

У 1960 годзе амэрыканскім лінгвістам і антраполагам Морысам Сўодэшам была прапанаваная сувязь эскімоска-алеуцкіх моваў з ўакаскімі мовамі (усход Брытанскае Калумбіі). Гэтая тэорыя была падтрыманая і пашыраная Янам Генрыкам Гольстам.

Н. Хольмэр ставіць спробы збліжэння эскімоскіх з мовамі кечуа і квакіютль. Гэтае збліжэнне ажыццяўляецца хутчэй у тыпалагічным плане, але не выключае й генэтычныя сувязі.

Асноўныя рысы

Дзве галіны ў складзе сям'і — алеуцкая й эскімоскія мовы — паспелі разысціся да такой ступені, што маюць адрозненне прыкладна на ўзроўні адрозненняў турэцкай і японскай моваў. Тым ня менш, абедзве галіны маюць агульныя як фанетычныя, так і граматычныя рысы, што дало падставу для іх аб'яднання ў адзіную сям'ю.

Мовы эскімоска-алеуцкае сям'і ў марфалагічным плане адносяцца да полісінтэтычных моваў, словаўтварэнне — выключна суфіксальнае (за выключэннем адной прыстаўкі ў інуктытуце, якая ўзнікае ў займенніках). Абедзве галіны ў складзе сям'і характарызуюцца як аглютынацыйныя, пры гэтым эскімоскія маюць большыя адхіленні ў бок фузіі. Колькасць марфалагічных парадкаў у эскімоскіх большая за алеуцкую; асноўныя іменныя катэгорыі — склон, лік, прыналежнасць, час, лад, транзытыўнасць, каўзатыўнасць, мадальнасць, фазавасць, якасныя й ацэнкавыя характарыстыкі дзеяння — у абедзвюх галінах падобныя.

Кожнае слова павіннае змяшчаць адзін корань, які ставіцца ў пачатак слова. Эскімоска-алеуцкія мовы маюць адносна невялікую колькасць каранёў — напрыклад, цэнтральна-юпікская мова мае толькі прыблізна 2000 каранёў. Аднак маюцца дадатковыя часціцы, якія дапасоўваюцца да каранёў і дапаўняюць ягоны сэнс; у выпадку, калі значэнне слова патрабуе наяўнасці толькі гэтае часціцы, дадаецца нейтральны корань (напрыклад, pi у цэнтральна-юпікскай ды інуктытуце).

Пасля падобных часціцаў месцяцца суфіксы, якія маркіруюць склон (у назоўніку) або асобу і лад (у дзеясловах). Колькасць склонаў адрозніваецца ў залежнасці ад мовы: напрыклад, алеуцкія мовы маюць меншую колькасць склонаў, чым у эскімоскіх. У граматыцы адзначаецца эргатыўная тыпалогія. Ва ўсіх эскімоска-алеуцкіх мовах маецца абавязковае ўзгадненне дзеяслову з агенсам ды пацыенсам у пераходных клаўзах — для гэтае мэты існуюць спэцыяльныя суфіксы, што выкарыстоўваюцца ў даданых сказах.

У канцы словаў могуць дадавацца клітыкі, напрыклад, са значэннем «але».

Фаналагічна эскімоска-алеуцкія мовы маюць падабенствы з іншымі мовамі Паўночнай Амерыкі і Далёкага Ўсходу Расіі. З галосных адзначаюцца толькі /a, i, u/, аднак у некаторых юпікскіх дыялектах маецца таксама й /ə/. У мовах эскімоска-алеуцкае сям'і адсутнічаюць абруптыўныя зычныя, але ёсць глухія выбухныя ў білябіяльнай, пярэднеязычнай, вэлярнай і ўвулярнай пазыцыях; выключэнне складае алеуцкая мова, фанетыка якой страціла білябіяльныя выбухныя, але захавала насавыя. На вышэйпамянёных пазыцыях існуе супрацьпастаўленне звонкіх і глухіх фрыкатываў, фанетычныя лады эскімоскіх моваў маюць таксама глухі альвэалярны латэральны фрыкатыў. Шматлікія дыялекты алеуцкай і юпікскай моваў маюць супрацьпастаўленне глухіх насавых.

Дадатковыя звесткі

Эскімоскія мовы занесеныя ў Кнігу рэкордаў Гінэса як адныя з найскладанейшых моваў сьвету. У рэкордным сьпісе яны згадваюцца разам з мовамі чыпэва, гайда, табасаранскай і кітайскай мовамі.

Літаратура

• Bernet, John W. An Anthology of Aleut, Eskimo, and Indian Literature of Alaska in English Translation. — Fairbanks, Alaska, 1974.
• Conference on Eskimo Linguistics, and Eric P. Hamp. Papers on Eskimo and Aleut Linguistics. — Chicago: Chicago Linguistic Society, 1976.
• Dumond, Don E. On Eskaleutian Linguistics, Archaeology, and Prehistory. — 1965.
• Fleming, Harold C. 4.1/2 // Towards a definitive classification of the world's languages. — Diachronica, 1987. — С. 159-223.
• Fortescue, Michael D. Some Problems Concerning the Correlation and Reconstruction of Eskimo and Aleut Mood Markers. — København: Institut for Eskimologi, Københavns Universitet, 1984. — ISBN 87-87874-10-5.
• Fortescue, Michael D., Steven A. Jacobson, Lawrence D. Kaplan. Comparative Eskimo Dictionary with Aleut Cognates. — Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center, University of Alaska, Fairbanks, 1994. — ISBN 1-55500-051-7.
• Fortescue, Michael. Language Relations across Bering Strait: Reappraising the Archaeological and Linguistic Evidence. — London and New York: Cassell, 1998. — ISBN 0-304-70330-3.
• Greenberg, Joseph H. Volume 1: Grammar // Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family. — Stanford, California: Stanford University Press, 2000.
• Greenberg, Joseph H. Volume 2: Lexicon // Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family. — Stanford, California: Stanford University Press, 2002.
• Holst, Jan Henrik. Einführung in die eskimo-aleutischen Sprachen. — Hamburg: Buske, 2005.
• Marsh, Gordon H. The Linguistic Divisions of the Eskimo–Aleut Stock. — 1956.
• Swift, Mary D. Time in Child Inuktitut: A Developmental Study of an Eskimo–Aleut Language. — Studies on Language Acquisition 24. — Berlin: Mouton de Gruyter, 2004. — ISBN 3-11-018120-7.
• Меновщиков Г. А. Эскимосско-алеутские языки. — Языки Азии и Африки. — М., 1979. — Т. ІІІ.
• Bergsland K. 61 // The Eskimo-Uralic Hypothesis. — Journal de la Societe Finno-Ougrienne. — 1959.
• Hammerich L. L. The Eskimo Language. — Oslo, 1970.
• Hamp E. P. On Eskimo-Aleut and Luoravetlan / Eric P. Hamp. — Papers on Eskimo and Aleut Linguistics. — Chicago: Chicago Linguistic Society, 1976. — С. 81-92.
• Holst, J. H. Einführung in die eskimo-aleutischen Sprachen. — Hamburg, 2005.
• Krauss M. 2 // Eskimo-Aleut. — Current Trends in Linguistics. — 1973. — Т. Х.
• Swadesh M. 17-18 // Unaaliq and Proto-Eskimo. — International Journal of American Linguistics. — 1951-1952. — Т. I—V.
• Vakhtin N. B., Golovko E. V. 11 // The Relations in the Yupik Eskimo Sub-Group According to Lexicostatistics. — Études Inuit Studies. — 1987. — Т. 1.
• Woodbury A. Eskimo-Aleut / D. Damas. — Handbook of American Indian Languages.

Спасылкі

• Н. Б. Вахтин. Эскимосско-алеутские языки. — Языки мира. Палеоазиатские языки. — М.: Philology.ru — Русский филологический портал, 1997. — С. 72-75. (руск.)
• Eskimo-Aleut — MultiTree Архівавана 23 ліпеня 2011. (англ.)