Перайсці да зместу

Махатма Гандзі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Гандзі.
Махатма Гандзі
гудж.: મહાત્મા ગાંધી
Гандзі ў Лондане, 1931 год
Гандзі ў Лондане, 1931 год
Імя пры нараджэнні Махандас Карамчанд Гандзі
Дата нараджэння 2 кастрычніка 1869(1869-10-02)[1][2][…]
Месца нараджэння Парбандар, Бамбейскае прэзідэнцтва, Брытанская Індыя
Дата смерці 30 студзеня 1948(1948-01-30)[1][2][…] (78 гадоў)
Месца смерці Дэлі, Індыйскі Саюз[3]
Пахаванне
Грамадзянства
Адукацыя
Веравызнанне індуізм[2]
Партыя
Член у
Асноўныя ідэі гандызм, сат’яграха
Род дзейнасці
палітычны дзеяч, юрыст, філосаф
Бацька Карамчанд Утамчанд Гандзі[d][2][5]
Маці Путлібай
Жонка Кастурба Гандзі
Дзеці Harilal Gandhi[d][6][7], Manilal Gandhi[d][8][7], Ramdas Gandhi[d][7] і Devdas Gandhi[d][7]
Узнагароды Залаты ордэн Кампаньёнаў Олівера Тамба (ПАР)
Аўтограф Аўтограф
Удзельнік
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Махандас Карамчанд Гандзі (дэванагары: मोहनदास करमचन्द गांधी, 2 кастрычніка 1869 — 30 студзеня 1948), вядомы як Махатма Гандзі — адзін з кіраўнікоў і ідэолаг нацыянальна-вызваленчага руху Індыі. Яго філасофія ненасілля (сат’яграха) аказала ўплыў на нацыянальныя і міжнародныя рухі прыхільнікаў мірных перамен.

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]
Гандзі ў Паўднёвай Афрыцы (1895)
Махандас Гандзі і яго жонка Кастурбай (1902)
Гандзі ў 1918 годзе

Яго імя акружана ў Індыі такім жа шанаваннем, з якім вымаўляюцца імёны святых. Духоўны лідар нацыі, Махатма Гандзі ўсё сваё жыццё змагаўся супраць раздзіраючых яго краіну рэлігійных звад, супраць гвалту, але на схіле гадоў стаў яго ахвярай.

Гандзі паходзіў з сям’і, якая належыць да гандлёва-ліхвярскай джаці банія, якая адносіцца да варны вайш’еў. Яго бацька, Карамчанд Гандзі (1822—1885), займаў пасаду дывана — галоўнага міністра — Парбандара. У сям’і Гандзі строга выконваліся ўсе рэлігійныя абрады. Асабліва пабожнай была яго маці — Путлібай. Богаслужэнне ў храмах, прыняцце абяцанняў, захаванне пастоў, найстрогае вегетарыянства, самаадрачэнне, чытанне святых кніг індусаў, размовы на рэлігійныя тэмы — усё гэта складала духоўнае жыццё сям’і юнага Гандзі.

У 13 гадоў бацькі жанілі Гандзі на равесніцы — Кастурбай (для эканоміі грашовых сродкаў у гэты ж дзень былі праведзены шлюбныя абрады ў яго роднага і стрыечнага братоў). Пасля ў мужа і жонкі Гандзі нарадзілася чацвёра сыноў: Харылал (1888—1949), Маніла (28 кастрычніка 1892—1956), Рамдас (1897—1969) і Дэўдас (1900—1957). Прадстаўнікі сучаснай індыйскай сям’і палітыкаў Гандзі да ліку іх нашчадкаў не належаць. Ад старэйшага сына Харылала бацька адмовіўся. Паводле сведчання бацькі, ён піў, любадзейнічаў і залазіў у даўгі. Некалькі разоў Харылал мяняў рэлігію; памёр ад захворвання печані. Усе астатнія сыны былі паслядоўнікамі бацькі і актывістамі яго руху за незалежнасць Індыі. Дэўдас таксама вядомы сваім шлюбам з Лакшы — дачкой Раджаджы, аднаго з кіраўнікоў Індыйскага нацыянальнага кангрэса і гарачага прыхільніка Гандзі і індыйскага нацыянальнага героя. Аднак Раджаджы належаў да варны брамінаў, а міжварнавыя шлюбы супярэчылі рэлігійным перакананням Гандзі. Тым не менш у 1933 годзе бацькі далі Дэўдасу дазвол на шлюб.

У 19 гадоў Махандас Гандзі адправіўся ў Лондан, дзе атрымаў юрыдычную адукацыю. У 1891 годзе, па завяршэнні навучання, ён вярнуўся ў Індыю. Паколькі прафесійная дзейнасць на радзіме не прынесла Гандзі асаблівага поспеху, ён у 1893 годзе адправіўся працаваць у Паўднёвую Афрыку, дзе ўступіў у барацьбу за правы індыйцаў. Там ён упершыню ўжыў у якасці сродку барацьбы негвалтоўнае супраціўленне (сат’яграха). Вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду Махандаса Гандзі аказала Бхагавадгіта, а таксама ідэі Г. Д. Тора і Л. М. Талстога (з якім Гандзі быў у перапісцы[9]). Сам Гандзі таксама прызнаваў, што на яго аказалі ўплыў ідэі ірландскага патрыёта Майкла Дэвіта[10].

У 1915 годзе М. К. Гандзі вярнуўся ў Індыю і праз чатыры гады актыўна ўключыўся ў рух за дасягненне незалежнасці краіны ад брытанскага каланіяльнага валадарства. У 1915 годзе знакаміты індыйскі пісьменнік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Рабіндранат Тагор упершыню ўжыў у адносінах да Махандаса Гандзі тытул «Махатма» (дэванагары: महात्मा) — «вялікая душа» (прычым сам Гандзі гэтага тытула не прыняў, лічачы сябе нявартым яго). Адзін з лідараў ІНК Тылак незадоўга да сваёй смерці абвясціў яго сваім пераемнікам.

У барацьбе за незалежнасць Індыі М. Гандзі выкарыстаў метады негвалтоўнага супраціўлення: у прыватнасці, па яго ініцыятыве індыйцы звярталіся да байкоту брытанскіх тавараў і ўстаноў, а таксама дэманстратыўна парушалі шэраг законаў. У 1921 годзе Гандзі ўзначаліў Індыйскі нацыянальны кангрэс, які пакінуў у 1934 годзе ў сілу разыходжання сваіх поглядаў на нацыянальна-вызваленчы рух з пазіцыяй іншых кіраўнікоў партыі.

Шырока вядомая таксама яго непрымірымая барацьба з каставай няроўнасцю. «Нельга абмяжоўвацца становішчам „наколькі гэта магчыма“, — вучыў Гандзі, — калі гаворка ідзе пра недатыкальнасць. Калі недатыкальнасць павінна быць выгнана, яна павінна быць выгнана цалкам і з храма, і з усіх іншых сфер жыцця».

Гандзі імкнуўся не толькі дамагчыся спынення дыскрымінацыі недатыкальных з дапамогай свецкіх законаў. Ён імкнуўся даказаць, што інстытут недатыкальнасці знаходзіцца ў супярэчнасці з індускім прынцыпам адзінабыцця, і такім чынам падрыхтаваць індыйскае грамадства да таго, што недатыкальныя такія ж яго раўнапраўныя члены, як і астатнія індыйцы. Барацьба Гандзі з недатыкальнасцю, як і з любой няроўнасцю, таксама мела рэлігійную аснову: Гандзі лічыў, што першапачаткова ўсім людзям, незалежна ад іх расавай, каставай, этнічнай і рэлігійна-супольнай прыналежнасці, уласцівая прыроджаная боская прырода.

У адпаведнасці з гэтым ён і недатыкальных стаў называць харыджанами — дзецьмі божымі. Дамагаючыся знішчэння дыскрымінацыі харыджанаў, Гандзі дзейнічаў уласным прыкладам: ён дапускаў харыджанаў у свой ашрам, падзяляў з імі трапезу, ездзіў у вагонах трэцяга класа (яго так і называлі «пасажыр трэцяга класа»), аб’яўляў у абарону іх правоў галадоўкі. Аднак ён ніколі не прызнаваў якіх-небудзь асаблівых іх інтарэсаў у грамадскім жыцці, неабходнасці змагацца за рэзервацыю для іх месцаў ва ўстановах, навучальных установах, заканадаўчых органах. Ён быў супраць адасаблення недатыкальных у грамадстве, у нацыянальна-вызваленчым руху.

Шырокую агалоску атрымалі глыбокія рознагалоссі паміж Гандзі і лідарам недатыкальных доктарам Амбедкарам з нагоды прадастаўлення апошнім поўнага раўнапраўя з прадстаўнікамі іншых кастаў. Гандзі вельмі паважаў свайго апанента, але лічыў, што радыкальныя погляды Амбедкара прывядуць да расколу індыйскага грамадства. Галадоўка, якую абвясціў Гандзі ў 1932 годзе, прымусіла Амбедкара пайсці на саступкі. Гандзі так і не змог аб’яднацца з Амбедкарам у барацьбе супраць недатыкальнасці.

Абвясціўшы канструктыўную праграму, Гандзі стварыў шэраг арганізацый для яе выканання. Да ліку найбольш актыўных належалі «Чарка Сангха» і «Харыджан Севак Сангха». Аднак Гандзі не змог дамагчыся карэннай змены становішча недатыкальных і цяжка перажываў гэта. Тым не менш яго ўплыў на палітычную культуру, палітычная свядомасць Індыі ў пытанні аб недатыкальнасці, несумненны. У тым, што першая канстытуцыя Індыі афіцыйна забараніла дыскрымінацыю недатыкальных, немалая яго заслуга.

Доўгі час Гандзі заставаўся паслядоўным прыхільнікам прынцыпу ненасілля. Аднак потым паўстала сітуацыя, калі погляды Гандзі падвергліся сур’ёзнаму выпрабаванню. Прынцып ненасілля быў прыняты Кангрэсам (ІНК) у выпадку да барацьбы за свабоду Індыі. Але Кангрэс не распаўсюджваў гэты прынцып на абарону ад знешняй агрэсіі.

Упершыню гэтае пытанне паўстала прыкладна ў перыяд мюнхенскага крызісу 1938 года, калі вайна здавалася блізкай. Аднак з заканчэннем крызісу пытанне было знята. Улетку 1940 года Гандзі зноў паставіў гэтае пытанне перад Кангрэсам у дачыненні да вайны, а таксама знешняй палітыкі будучай незалежнай (як меркавалася) Індыі. Выканаўчы камітэт Кангрэса адказаў, што не можа распаўсюджваць прымяненне прынцыпу ненасілля так далёка. Гэта прывяло да разрыву паміж Гандзі і Кангрэсам у дадзеным пытанні. Аднак праз два месяцы была выпрацавана ўзгодненая фармулёўка пазіцыі Кангрэса адносна прынцыпаў будучай знешняй палітыкі Індыі (пытання аб адносінах да вайны яна не тычылася). Там было сказана, што Выканаўчы камітэт Кангрэса «цвёрда верыць у палітыку і практыку ненасілля не толькі ў барацьбе за сварадж, але таксама і ў свабоднай Індыі, у той меры, у якой гэта можа быць там ужыта», што «свабодная Індыя будзе ўсімі сіламі падтрымліваць усеагульнае раззбраенне і будзе сама гатовая паказаць у гэтым стаўленні прыклад усяму свету. Ажыццяўленне гэтай ініцыятывы непазбежна будзе залежаць ад знешніх фактараў, а таксама ад унутраных умоў, але дзяржава зробіць усё, што ў яе сілах, для ажыццяўлення ў жыццё гэтай палітыкі раззбраення…». Гэтая фармулёўка была кампраміснай, яна не цалкам задавальняла Гандзі, аднак ён даў згоду на тое, каб менавіта так была выказаная пазіцыя Кангрэсу.

Зноў Гандзі стаў настойваць на поўным захаванні прынцыпу ненасілля ў снежні 1941 года, і гэта зноў прывяло да расколу — Кангрэс не пагадзіўся з ім. У далейшым Гандзі больш не ўздымаў гэтае пытанне перад Кангрэсам і нават, калі верыць Дж. Неру, пагадзіўся на «удзел Кангрэса ў вайне пры ўмове, што Індыя зможа дзейнічаць як свабодная дзяржава». Паводле слоў Неру, гэта змена пазіцыі была звязана для Гандзі «з маральнымі і душэўнымі пакутамі»[11].

Махатма Гандзі і Індыра Гандзі ў 1924 годзе

Махатма Гандзі карыстаўся велізарным уплывам як сярод індусаў, так і сярод мусульман Індыі і стараўся прымірыць тыя групоўкі, што ваявалі. Ён вельмі адмоўна паставіўся да падзелу былой калоніі Брытанская Індыя ў 1947 годзе на свецкую рэспубліку Індыя з перавагай індуісцкага насельніцтва і мусульманскі Пакістан. Пасля падзелу ўспыхнула жорсткая барацьба паміж індуістамі і мусульманамі. 1947 год для Гандзі скончыўся горкім расчараваннем. Ён працягваў даказваць бессэнсоўнасць гвалту, але, здавалася, ніхто яго не чуў. У студзені 1948 года ў адчайнай спробе спыніць міжнацыянальныя звады Махатма Гандзі звярнуўся да галадоўкі. Ён растлумачыў сваё рашэнне так: «Смерць стане для мяне цудоўным выратаваннем. Ужо лепш памерці, чым быць бездапаможным сведкам самазнішчэння Індыі».

Ахвярная акцыя Гандзі аказала неабходнае ўздзеянне на грамадства. Лідары рэлігійных груп пагадзіліся пайсці на кампраміс. Праз некалькі дзён пасля таго як Махатма пачаў галадоўку, яны прынялі сумеснае рашэнне: «Мы запэўніваем, што будзем абараняць жыццё, уласнасць і веру мусульман, і тыя інцыдэнты на глебе рэлігійнай нецярпімасці, якія мелі месца ў Дэлі, больш не паўторацца».

Замахі і забойства

[правіць | правіць зыходнік]

Гандзі дамогся толькі частковага прымірэння індусаў і мусульман. Справа ў тым, што экстрэмісты былі ў прынцыпе супраць супрацоўніцтва з мусульманамі. «Хіндзі Махасабха», палітычная арганізацыя з атрадамі тэрарыстаў «Раштра даў» і «Ваштрыя сваям Севак», вырашыла працягваць барацьбу. Аднак у Дэлі ёй супрацьстаяў аўтарытэт Махатмы Гандзі. Таму і была арганізаваная разгалінаваная змова індуісцкіх экстрэмістаў, якая ўзначальвалася лідарам «хіндзі Махасабха», бамбейскім мільянерам Вінаякам Саваркарам. Саваркар абвясціў Гандзі «падступным ворагам» індусаў, а абсалютызаваную Гандзі ідэю ненасілля назваў амаральнай. На імя Гандзі штодня паступалі пратэсты ад артадаксальных індуістаў. «Адны з іх лічаць мяне здраднікам. Іншыя мяркуюць, што я засвоіў свае цяперашнія перакананні супраць недатыкальнасці і да таго падобнае ад хрысціянства і ісламу», — успамінаў Гандзі. Саваркар вырашыў прыбраць непажаданага філосафа, які карыстаўся такой папулярнасцю ў індыйскага народа. Бамбейскі мільянер у кастрычніку 1947 года стварыў са сваіх верных людзей тэрарыстычную групу. Гэта былі адукаваныя брахманы. Натхурам Годзэ быў шэф-рэдактарам крайняй правай газеты «Хіндзі раштра», Нараяна Аптэ з’яўляўся дырэктарам гэтага ж выдання. Годзэ было 37 гадоў, ён паходзіў з артадаксальнай брахманскай сям’і, меў няпоўную школьную адукацыю.

Першы замах на жыццё Махатмы Гандзі адбыўся 20 студзеня 1948 года, праз два дні пасля таго, як ён спыніў галадоўку. Ён звяртаўся да вернікаў з веранды свайго дома ў Дэлі, калі ўцякач з Пенджаба кінуў у яго самаробную выбухоўку. Прылада разарвалася за некалькі крокаў ад Гандзі, але ніхто не пацярпеў. Індыйскі ўрад, устрывожаны гэтым інцыдэнтам, настойваў на ўзмацненні асабістай аховы Гандзі, але ён не жадаў нават слухаць пра гэта.

30 студзеня 1948 года Гандзі прачнуўся на досвітку і ўзяўся за працу над праектам канстытуцыі, які трэба было прадставіць кангрэсу. Увесь дзень сышоў на абмеркаванне з калегамі будучага асноўнага закона краіны. А падчас вечаровай малітвы на вуліцы разам з вернікамі ён быў застрэлены Натхурамам Годзэ. Той выпусціў у Гандзі тры кулі з пісталета, Гандзі памёр на месцы. Натхурам Годзэ і Нараян Аптэ былі асуджаныя і прысуджаныя да смяротнага пакарання.

Факты

[правіць | правіць зыходнік]
  • Махатма Гандзі штотыдзень практыкаваў аднадзённую мауну. Дзень маўчання ён прысвячаў чытанню, разважанням, пісьмовай выкладцы думак.
  • У 1905 годзе, падчас першай рускай рэвалюцыі напісаў артыкул, які паліваў брудам Расійскую імперыю пачатку ХХ стагоддзя[12][13].
  • У 1906 годзе Гандзі прыняў зарок брахмачар’і.
  • Пра Махатму Гандзі знялі больш за 10 фільмаў, напрыклад, брытанскі «Гандзі» (Gandhi, 1982, рэжысёр Рычард Атэнбора, у ролі Гандзі — Бэн Кінгслі, 8 прэмій «Оскар») і індыйскі «О, Госпадзе» (Hé Rām, 2000).
  • У «Залатым цяля» Ільфа і Пятрова ёсць фраза, якая зрабілася крылатай: «Гандзі прыехаў у Дандзі» (адсылка да «салянага паходу» Гандзі)
  • У аповесці «І не засталося нікога» Эрыка Фрэнка Расела ёсць згадка пра нейкага Гандзі, стваральніка сістэмы грамадзянскага непадпарадкавання на Тэры.
  • Сэр Уінстан Чэрчыль называў Гандзі «напаўголым факірам», а брытанцы, у апытанні Бі-бі-сі 2000 прызналі Махатму «чалавекам тысячагоддзя»[14].
  • У 2007 годзе ААН заснавала Міжнародны дзень ненасілля, які адзначаецца ў дзень нараджэння Махатмы Гандзі.
  • Прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін, адказваючы на пытанне нямецкага часопіса Der Spiegel (чэрвень 2007 года)[15]:

— Спадар прэзідэнт, былы федэральны канцлер Герхард Шродэр назваў вас «дэмакратам чыстай вады». Ці лічыце вы сябе такім?
— (Смяецца.) Ці з’яўляюся я дэмакратам чыстай вады? Вядома, я абсалютны і чысты дэмакрат. Але вы ведаеце, у чым бяда? Нават не бяда, трагедыя сапраўдная. У тым, што я такі адзін, іншых такіх у свеце проста няма.… Пасля смерці Махатмы Гандзі пагаварыць няма з кім.

  • А. Эйнштэйн пісаў:

Маральны ўплыў, які Гандзі аказаў на думаючых людзей, з’яўляецца нашмат больш моцным, чым здаецца магчымым у наш час з яго лішкам грубай сілы. Мы ўдзячныя лёсу, які падарыў нам гэтак бліскучага сучасніка, паказваў шлях для будучых пакаленняў.… Магчыма, будучыя пакаленні проста не павераць, што такі чалавек з звычайнай плоці і крыві хадзіў па гэтай грэшнай зямлі.

Краевугольным каменем антываеннага светапогляду Джона Ленана было ненасілле ў духу Махатмы Гандзі:

1) ненасілле накіравана супраць несправядлівасці, але не людзей, якіх трэба будзе змяніць: «Вас, мабыць, захапіла імкненне разбураць. Я растлумачу вам, што ў свеце не так. Гэта — людзі. Значыць, вы хочаце знішчыць іх? Хіба гэта не бязлітасна?»;

2) негвалтоўнае супраціўленне — усведамленне немагчымасці з дапамогай гвалту ў адказ кампенсаваць несправядлівасць, паколькі выкарыстоўваемыя сродкі прадвызначаюць вынік: «мэты не апраўдваюць гвалтоўныя метады рэвалюцыі»;

3) зацвярджэнне ненасілля як маральнай пазіцыі: «адзіны верны спосаб барацьбы за мір — спосаб Гандзі»;

4) прынцыповае ненасілле, якое азначае адмову ад гвалту фізічнага, псіхалагічнага, ідэалагічнага;

5) чалавечае жыццё з’яўляецца найвышэйшай каштоўнасцю і меркай грамадска-палітычнай дзейнасці;

6) імкненне да рэвалюцыі ў свядомасці людзей: «дамагчыся працяглага міру… — змяніць мысленне людзей»;

7) прынцыпы любові, міласэрнасці і служэння чалавецтву.[16]

  • Партрэт Гандзі намаляваны на грашовых купюрах наміналам у 5, 10, 20, 50, 100, 500 і 1000 індыйскіх рупій.
  • Махатма Гандзі ўваходзіць у дзесятку найбольш вывучаных асоб у сусветнай гісторыі паводле звестак каталога Бібліятэкі кангрэса ЗША.
  • За пяць месяцаў да смерці Гандзі Індыя мірным шляхам дамаглася нацыянальнай незалежнасці. Праца сямідзясяцівасьмігадовага Гандзі была скончаная, і ён разумеў, што час яго блізкі. «Ава, прынясі мне ўсе важныя паперы, — сказаў ён унучцы раніцай трагічнага дня. — Я павінен адзначыць сёння. Заўтрашні дзень можа ніколі не наступіць». У многіх месцах сваіх артыкулаў і прамоваў Гандзі рабіў намёкі, якія сведчылі пра тое, што ён прадчуваў свой канец.
  • Махатма Гандзі напісаў два лісты Адольфу Гітлеру, у якіх адгаворваў яго ад развязвання Другой сусветнай вайны. Гэтыя лісты часцяком тлумачацца зменліва, паколькі пачынаюцца з звароту «мой сябар»[17].
  • У гонар Гандзі названы галаўны ўбор, які з’яўляецца сімвалам індыйскай незалежнасці і патрыятызму[18].
  • У Дэлі, на месцы крэмацыі Махандаса Гандзі ў 1948 годзе ўсталяваны мемарыял пад назвай Радж Гхат.
  • У Нью-Дэлі дзейнічае музей Гандзі, што называецца «Гандзі Смрыты».
  • З 1995 года індыйскім урадам заснавана Міжнародная прэмія міра імя Гандзі.
  • Яшчэ ў 1924 годзе французскі пісьменнік Рамэн Ралан прысвяціў Гандзі аднайменную кнігу «Махатма Гандзі».
  • У 1980 годзе Філіп Глас напісаў прысвечаную Гандзі оперу Сат’яграха.

Сачыненні

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ а б Mahatma Gandhi // Babelio — 2007. Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ а б в г д е Mahatma Gandhi Biography // біяграфія Праверана 22 ліпеня 2018.
  3. ↑ Mohandas K. Gandhi, Biography (англ.). Праверана 18 чэрвеня 2023.
  4. ↑ Mahatma Gandhi Biography Праверана 22 ліпеня 2018.
  5. ↑ Gandhi Heritage Portal — 2013.
  6. ↑ https://web.archive.org/web/20190303203819/https://gandhijayanti2017.com/mahatma-gandhi-family-tree/ Праверана 5 ліпеня 2018.
  7. ↑ а б в г http://wowmusings.blogspot.com/2006/12/how-many-children-did-mahatma-gandhi.html Праверана 22 ліпеня 2018.
  8. ↑ https://gandhijayanti2017.com/mahatma-gandhi-family-tree/ Праверана 5 ліпеня 2018.
  9. ↑ Письма Льва Толстого Ганди (англ.)
  10. ↑ Dailey, Lucia (17 March 2013). "Irish patriot left worldwide mark". Scranton, Pa. Scranton Times Tribune. Праверана 2013-05-14.
  11. ↑ Джавахарлал Неру. Открытие Индии. Гл. 9.
  12. ↑ http://www.illuminats.ru/component/content/article/34-2009-10-23-23-02-38/3484-gandhi
  13. ↑ https://prezi.com/6mhd-m3bobia/9-15/
  14. ↑ Махатма. Большая душа
  15. ↑ Стенограмма беседы Владимира Путина с журналистами стран G8 — сайт издательского дома «КоммерсантЪ»
  16. ↑ БОКАРЕВ В. В. ПРОБЛЕМА ВОЙНЫ И МИРА В ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ И ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДЖ. ЛЕННОНА (1966—1973 ГГ.) — на сайте научной электронной библиотеки: CyberLeninka.
  17. ↑ В Болливуде снимают кино про Гитлера Архівавана 4 сакавіка 2016.
  18. ↑ Jafar Maḥmūd. Mahatma Gandhi : A Multifaceted Person. — APH Publishing, 2004. — С. 101. — 125 с. — ISBN 9788176486545.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Махатма_Гандзі&oldid=4707949"