Ляўша

Ляўша, ляўшун - чалавек - які пераважна карыстаецца левай рукой. Антонім да слова «ляўша» - «праўша». Сярод людзей ляўшы складаюць каля 15%, гэта значць ляўшой з'яўляецца кожны сёмы.

Чалавек, які з'яўляецца ляўшой, у асноўным выкарыстоўвае левую руку значна часцей, чым правую; ляўша пераважна будзе карыстацца левай рукой для асабістых патрэб, гатавання ежы і іншых спраў. Рука, якую выкарыстоўваюць для пісьма, не з'яўляецца дакладным індыкатарам лева-(права-)рукасці. Так, мноства ляўшэй пішуць правай рукой, выкарыстоўваючы левую руку для выканання большасці іншых задач.

Міжнародны дзень ляўшы - свята, якое адзначаецца штогод 13 жніўня.

Статыстыка

Дзень ляўшы, 13 жніўня 2002 года

У 1977 годзе прыблізна 8 - 15% дарослага насельніцтва з'яўляліся ляўшамі. Даследванні паказваюць, што ляўшамі часцей з'яўляюцца мужчыны, чым жанчыны. Ляўшы найчасцей сустракаюцца сярод моназіготных блізнят, людзей з сэксуальнымі адхіленнямі, і асобных груп людзей з неўралагічнымі парушэннямі, такімі як эпілепсія, Сіндром Даўна, аўтызм, затрымка інтэлектуальнага развіцця і дыслексія. Згодна са статыстыкай, моназіготны блізнё чалавека-ляўшы мае 76% шанс на тое, што ён таксама будзе ляўшой, прычныны гэтага ідэнтыфікуюцца як часткова генетычныя і частков экалагічныя. Сярод насельніцтва Паўднёвай Азіі, Усходняй Еўропы, Паўднёва-Усходняй Азіі, Аўстраліі сустракаецца значна больш ляўшэй, чым у іншых этнічных групах па ўсім свеце, у той час як сярод насельніцтва Заходняй і Паўночнай Еўропы, Афрыкі ляўшэй сустракаецца значна меньш. Паўднёвае паўшар'е больш «леварукае»: гэта можа быць справакавана і сацыяльнымі прычынамі - ляўшы як «ізгоі» выціскаліся на перыферыю Старога света. Згодна са статыстыкай, цяпер на Зямлі жыве каля 500 міліёнаў леварукіз людзей. Ляўшамі ў Еўропе нараджаюцца каля дзесяці працэнтаў дзяцей і яны больш крыклівыя, нецярплівыя, але ўжо ў дзіцячым узросце больш таварыскія, кантактныя. Ляўшы часцей выбіраюць прафесіі атрыстаў, мастакоў, пісьменнікаў, ляўшы лічацца каштоўнымі ў фехтаванні.

Прычыны развіцця леварукасці

Асноўны артыкул: Пераважная рука

• Чалавек можа быць «вымушаным» ляўшой з-за пашкоджання левага паўшар'я галаўнога мозгу ў выніку хваробы ці траўмы падчас родаў.

• Працяглая (сур'ёзная) траўма правай рукі: даследванні паказваюць, што чалавек, які атрымаў сур'ёзную траўму правай рукі найбольш верагодна стане ляўшой, нават пасля таго, як яго правая рука зажыве. Такія сур'ёзныя траўмы цягнуцца 6 і больш месяцаў.

• Тэстастэрон: Згодна з вдной з тэорый, уздзеянне на плод высокіх доз тэстастэрона да нараджэння можа прывесці да нараджэння дзіця ляўшы. Гэта тэорыя Гешвінда англ.: Geshwind theory, названая ў гонар Нормана Гешвінда, які распрацаваў яе. Як лічыць Норман Гешвінд, тэстастэрон уплывае на хуткасць прэнатальнага росту паўшар'яў і адказны за магчымыя адрозненні ў будове мозга ў мужчын і жанчын. Высокае ўтрыманне тэстастэрона ў перыяд унутрывантробнага развіцця запавольвае рост левага паўшар'я у мужчынсага плода ў параўнанні з жаночым і спрыяе адносна большаму развіццю правага паўшар'я ў асоб мужчынскага полу. Калі ў левым паўшар'і мозга які развіваецца запавольваецца працэс міграцыі нейронаў да месц іх канчатковай лакалізацыі, а гэта значыць, і усталяванне набходных сувязяў, то падобная затрымка можа прыводзіць да леварукасці, якая з'яўляючыся даволі рэдкай з'явай, усёж значна часцей сустракаецца сярод мужчын. Гешвінд адзначае, што ляўшы - звычайна мужчыны - больш схільны да пэўных захворванняў імуннай сістэмы, напрыклад да язвенага каліту. Тэстастэрон, як было паказана, аказвае тармозячы ўплыў на развіццё імуннай сістэмы. Паколькі леварукасць, імунныя расстройствы і збоі ў навучанні маюць тэндэнцыю да сямейнага распаўсюджвання, Гешвінд прыходзіць да вываду, што асобныя генныя комплексы, якія адказваюць за імунную рэактыўнасць, рэгулююць і ўзровень тэстастэрону, у выніку чаго ў пэўных асоб назіраецца залішняя сакрэцыя гэтага гармону альбо залішняя адчувальнасць да яго. Тэорыя працягвае развівацца, дзяля таго, каб даказаць сувязь больш высокага ўзроўня тэстастэрона, і вынікаючай з гэтага перавагі правага паўшар'я з аўтаімунымі расстройствамі, такімі як дыслексія і заіканне. Дыслексія сустракаецца сярод мужчын у чатыры разы часцей, чым сярод жанчын і, верагодна, звязваецца з леварукасцю.

• Тэорыя ультрагука: якая тычыцца таго, што даследванні з выкарыстаннем ультрагука здольныя паўплываць на мозг будучага дзіця. Гэтая тэорыя заснаваная на некалькіх даследваннях у якіх вывучалася дадзеная праблема. У адным з іх аўтары сцвяржаюць, што «... мы знайшлі сувязь паміж звычайнай ультрасонаграфіяй і наступным „не развіццём“ перавагі правай рукі ў дзяцей у пачатковай школе». Але пазней у тым жа самым артыкуле аўтары сцвяржаюць, што «дадзеная залежнасць... можа з'яўляцца выпадковай», і «вынікі не могуць з'яўляцца істотнымі, так як, даследванні не мелі дастатковую статыстычную выбарку для таго, каб зрабіць вывад аб уплыве ультрасанаграфіі на наступнае развіццё пераважнай рукі у дзіцёнка». Тэорыя мае вельмі абмежаванае прымяненне (толькі ў чалавека і толькі ў развітых краінах у апошнія некалькі дзесяцігоддзяў) і не можа нічгоа патлумачыць і прадказаць.

• Эвалюцыйная тэорыя асіметрыі В. А. Геадакяна: праварукасць і леварукасць не паталогія, а нармальныя, адаптыўныя фенатыпы для стабільнага і зменлівага асяроддзя, якія рэгулююць пластычнасць паводзін грамадства. У эмбрыёна дамінуе больш старажытнае правае паўшар'е, якое кіруе левай рукой. У аптымальных умовах інтэнсіўнае раўвіццё левага паўшар'я прыводзіць да таго, што рана ці позна яно абганяе правае паўшар'е і адбываецца поўная транслакацыядамінантнасці паўшар'яў і рук, гэта значыць леварукасць пераходзіць у транс-праварукасць (дамінавнне левага паўшар'я правай рукі). Экстрэмальныя ўмовы (экалагічны і псігалагічны стрэс маці) ствараюць гіпаксію, якая прыгнятае юольш адчувальнае левае паўшар'е эмбрыёна. Тармажэнне развіцця левага паўшар'я прыводзіць да таго, што яно прапускае лабільную фазу развіцця дамінантнасці левай рукі. пры гэтым мяняецца толькі паўшарнасць, але не рукасць, і эмбрыён становіцца цыс-леварукім (дамінаванне левага паўшар'я і левай рукі). Гіпотэзу эмбрыянальнай гіпаксіі пацьвяржае высокі працэнт леварукіх сярод блізнят і неданошаных дзяцей (які нельга патлумачыць механічнымі пашкоджаннямі мозга ў чэраве маці ці падчас родаў).

• Археалагічныя дадзеныя гавроаць на карысць таго. што пасля першапачатковага аднолькавага выкарыстання абедзьвух рук (сіметрыя), адбылася асіметрыя ў бок перавагі выкарыстання правай.

• У 2008 годзе брытанскія вучоныя знайшлі «ген ляўшэй». Ген LRRTM1 гуляе галоўную ролю падчас фарміравання мовы і эмоцый.

Перавучванне

Падчас ранніх этапаў станаўлення сучаснага грамадства вялікае значэнне надавалася стандартызацыі і дысцыплінаванню. У межах гэтага падыходу ўсё, што ўспрымалася як адхіленне, павінна было быць альбо выпраўлена сродкамі ўзмоцненай муштры, альбо ізалявана ад грамадства. Дамінаванне левай рукі разглядалася як адхіленне ад нормы і ў шмат якіх краінах ляўшэй гвалтоўна перавучвалі ў дзяцінстве (звычайна, гэта тычылася, абавязковага выкарыстання правай рукі падчас пісьма і карыстання сталовымі прыборамі). Паступова было ўсвядомлена бесперспектыўнасць і шкоднасць гэтага падыходуі ад перавучвання сталі адмаўляцца.

У СССР перавучванне леварукіх дзяцей у свой час мела масавы характар. Але, як паказаў савецкі вопыт, перавучванне прыводзіць да істотнага пагаршэння псіхічнага і фізічнага здароўя леварукіх. Гэты стан атрымаў назву «дэксастрэс» па А. П. Чупрыкаву. Дэксастрэс - (ад грэч. Δεξτερ - правы) хваравітае псіхафізіялагічнае напружанне, якое адчувае леварукі (левалатаральны) чалавек ва ўмовах ціска праварукага асяроддзя. У найбольш яркай форме дэксастрэс выяўляецца пры гвалтоўным перавучванні леварукіх дзяцей і забароне пісаць левай рукой. следсвам чаго з'яўляецца пагаршэнне здароўя дзіцяці: з'яўленне разнастайных неўратычных і няўрозападобных станаў (дэпрэсія, страхі, начны энурэз, заіканне і інш.), абвастрэнне схаваных наступстваў перынатальнай гіпатаксічнай энцэфалапатыі - аж да эпілепсіі.

Хаця публікацыі ў абарону леварукіх дзяцей з'явіліся яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя (у прыватнасці ў Англіі), тым не меньш навуковы доказ існавання дэксастрэса і верыфікацыя яго наступстваў належаць прафесару Анатолю Чупрыкаву і яго вучням, якія яшчэ з пачатку 80-ых гадоў сталі вывучаць дэксастрэс і ініцыявалі ў савецкіх сродках масавай інфармацыі кампанію ў абарону леварукіх дзяцей ад перавучвання.

У 1985 годзе Міністэрствам аховы здароўя СССР, а ў 1986 годзе Міністэрствам адукацыі СССР былі прыняты афіцыйныя дакументы з ахову леварукага пісьма і аховы здароўя леварукіх дзяцей у СССР

Сучасная абарона леварукіх

Цяпер ва ўсіх краінах СНД імкнуцца прытрымлівацца асноўных палажэнняў вышэйазначаных дакументаў і колькасць ляўшэй сярод насельніцтва павялічылася (з 3-4 % до 8-12 %). Такім чынам, насельніцтва краін СНД далучылася да агульнасусветнага руха па ахове правоў леварукіх

Леварукасць і інтэлект

Асобныя даследванні дэманструюць невялікую станоўчую карэляцыю паміж леварукасцю і тэхнічным патэнцыялам/інтэлектам.

Крыс МакМанус у сваёй кнізе сцьвяржае, што прапорцыя ляўшэй павялічваецца і што людзі-ляўшы як група, гістарычна маюць больш высокую долю (вышэй за сярэднюю) вучняў, якія дасягаюць поспеху. Ён гаворыць, што разумовыя здольнасці ляўшэй структураваны па-іншаму і маюць пашыраны дыяпазон здольнасцяў, і што гены, якія вызначаюць леварукасць, таксама кіруюць развіццём моўных цэнтраў мозгу.

Даследванне, якое праводзілася ў 1970-ых гадах у Вялікабрытаніі выявіла, што прыблізна 11% мужчын і жанчын ва ўзросце 15-24 гадоў з'яўляліся ляўшамі, ў параўнанні з толькі 3% ва ўзроставай катэгорыі паміж 55 і 64 гадамі. МакМанус разглядае мноства фактараў, якія могуць прывесці да падобнага павялічэння. Да ляўшэй вельмі перадузята адносіліся напрацягу XVIII і XIX стагоддзяў, і гэта вельмі часта «збівала» людзей. У дарослым жыцці людзі часцей пазбягаюць грамадства, што прыводзіць да меньшай колькасці шлюбаў і нараджэнняў дзяцей. Паколькі дыскрымінацыя памяньшалася ў 20-ым стагоддзі, колькасць натуральных ляўшэй, якія засталіся ляўшамі ў жыцці, павялічылася.

МакМанус кажа, што дадзенае павелічэнне магло прывесці да адпаведнага інтэлектуальнага прагрэса і скачка ў колькасці матэматычных, спартыўных і артыстычных геніяў.

У 2006 годзе даследчыкі з Лафейетскага Коледжа (англ.: Lafeyette College) і Універсіэта Джона Хопкінса (англ.: John Hopkins University) прыйшлі да заключэння аб тым, што сярод тых, хто закончыў коледж, мужчыны-ляўшы на 15% багацейшыя за мужчын-праўшэй, а сярод тых, хто атрымаў вышэйшую адукацыю, мужчыны-ляўшы на 26% багацейшыя. Розніца ў заробку яшчэ нявытлумачана і не мае ўсталяванага ўзроўня сярод жанчын

Акрамя магчымых пераваг інтэлекта, ляўша можа таксама атрымаць іншыя перавагі, такія як:

Перавага ў рукапашным бое: Ляўша мае фактар «нечаканасці», паколькі нешматлікія байцы трэнріаваліся ў дастатковай ступені з сапернікамі-ляўшамі. Фехтавальшчыкі асабліва часта не гатовыя да незвычаных вуглоў атакі, якія выкарыстоўваюць сапернікі-ляўшы. Звычайна ляўшам таксама цяжка весці бой з ляўшамі, паколькі яны ў асноўным трэніраваліся супраць праўшэй.

«Знікаючыя» ляўшы

Статыстычныя дадзеныя дэманструюць, што дарослыя людзі ў меньшай ступені будуць ляўшамі, чым іх больш маладыя суайчыннікі - працэнт людзей, якія з'яўляюцца ляўшамі рэзка памяньшаецца з павялічэннем узроста. У Амерыке ляўшамі з'яўляюцца 12% 20-гадовых, у той жа час як толькі 5% 50-гадовых і меньш за 1% людзей старэйшых за 80 год.

Даследчыкі патлумачылі вялікія адрозненні паміж узроставымі групамі тым, што ў мінулыя часы ў школах звычайна прымушалі ўсіх вучняў пісаць, выкарыстоўваць сталовы прыбор і займацца спортам выкарыстоўваючы правую руку. Старэйшыя людзі, якія з'яўляюцца натуральнымі ляўшамі хучэй за ўсё адчулі гэта на сабе. Але дадзенае разважанне не тлумачыць ўсе прычыны, і поўнае тлумачэнне «знікаючых ляўшэй» застаецца нявызначаным.

Іншая тэорыя сведчыць аб тым, што асобныя ляўшы мяняюць рукі напрацягу жыцця з-за неабходнасці адпавядаць грамадству ці «біялагічнай неабходнасці».

Левабаковы свет

Транспартны рух

Асноўны артыкул: Левабаковы рух

Свет людзей

Даследванні дэманструюць, што людзі, якія маюць левую вядучую руку, не абавязкова з'яўляюцца «левабаковымі» ў адносінах іншых частак цела, частка леварукіх людзей мае тэндэнцыю быць «правабаковымі». Таксама вызначана, што людзі маюць дамінуючыя органы цела, такія як вока, нага і вуха. Існуе паняцце «вядучае вока». Напрыклад, у адным з інтэрнэт-апытанняў «Да якога вуха вы прыкладаеце трубку тэлефона» былі атрыманы адказы: «Да правага, я праўша» - 17 чал. «Да левага, я праўша» - 4 чал. «Да правага, я ляўша» - 1 чал. «Да левага, я ляўша» - 5 чал.

Скейтбордынг

У скейтбордынге райдэр знаходзіцца ў стойцы бокам, з-за чаго ногі прынята падзяляць на заднюю і пярэднюю. Задняя нага выконвае больш функцыяў, з яе дапамогай, скейтер адштурхоўваецца ад зямлі і «шчоўкае» дошкай (рэзкім ударам па хвасту дошкі застаўляе яе падскочыць), пярэдняй - выроўнівае дошку ў паралельнае зямлі становішча пасля «шчаўчка» пры скачцы (Ollie), ці закручваеёй дошку падчас выконвання фліп-трукаў (Kickflip, Heelflip) (падчас выканання фліп-трукаў, якія уключаюць Shove-it'ы (кручэнні дошкі паралельна зямлі, дзе калёсы перастаюць глядзець на зямлю)) ці скачках, якія патрабуюць развароту цела разам з дошкай (360 Flip, Varial Heelflip, Varial Kickflip, Hardflip) (180 Ollie, 180 Kickflip, Bigspin) - задняя нага так жа закручвае дошку). Існуюць две стойкі: Рэгуляр (англ.: Regular) пры якой пярэдняя нага - левая, а задняя - правая, і Гуфі (англ.: Goofy) дзе адпаведна пярэдняя - правая, а задняя - левая. Нягледзячы на тое, якая рука скейтара з'яўляецца вядучай і назвы стоек, колькасць скейтараў, якія выкарыстоўваюць гэтыя стойкі 50 на 50. Больш за тое, ў асонгўным сярод пачынаючых скейтараў, існуе такая з'ява як «Монга» (англ.: Mongoo), калі скейтар адштурхоўваецца ад зямлі пярэдняй нагой. Скейтары, якія катаюцца ў монга-стойцы знаходзяцца ў прынцыповай меншасціі іх практычна няма сярод прафесіянальных і спансуемых скейтараў, так як большасць у працэсе трэніровак імкнецца перавучыцца штурхацца задняй нагой. Але, нават знакамітыя і прафесійныя скейтарывыкарыстоўваюць монга падчас катанняў свіч-стойцы (англ.: Switch) падчас якойтрукі выконваюцца ў супрацьлеглай стойцы, выкарыстоўваючы ногі ў становішчы зваротным «роднаму». Трукі выкананыя такім чынам ацэньваюцца падчас спаборніцтваў (ці проста скейтарамі) значна вышэй за звычайныя, паколькі патрабуюць ад райдэра вучыцца катацца практычна нанова.

Тэорыі чалавечага мыслення

Існуе шмат тэорый наконт таго, што калі чалавек з'яўляецца ляўшой, то гэта таксама закранае спосаб чалавека думаць. Адна тэорыя падзяляе лева- і праварукіх мысліцеляў на два лагеры: адначасова-візуальны і лінейна-паслядоўны

Згодна з гэтай тэорыяй, праварукія людзі ў працэсе мыслення апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «лінейны паслядоўны» метад, у якім думка павінна быць поўнасць абдумана перад тым, як можна будзе перайсці да наступнай думкі.

Ляўшы апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «візуальны адначасовы» метад, у якім некалькі думак могуць быць апрацаваны адначасова. Разглядзім гэта на наступным прыкладзе: маюцца тысяча жоўтых тэнісных мячыкаў і адзін чырвоны. Праварукі чалавек, які выкарыстоўвае лінейна-паслядоўны стыл апрацоўкі, будзе глядзець на кожны з мячыкаў па чарзе, пакуль не знойдзе чырвоны. Чалавек-ляўша высыпаў іх і адначасова глядзеў на ўсе мячыкі, каб знайсці чырвоны. Пабочным эфектам розных паміж сабой стыляў апрацоўкі з'яўляецца тое, што праварукія людзі павінны закончыць адну задачу раней, чым пачаць наступную. Ляўшы, ў сваю чаргу, здольныя хутка пераключацца паміж задачамі. Гэта мае на ўвазе, што людзі, якія з'яўляюцца ляўшамі маюць выдатныя навыкі пры вырашэнні мульцізадач.

Праварукія людзі апрацоўваюць інфармацыю, выкарыстоўваючы «аналіз», метад вырашэння праблемы, які патрабуе падзяліць яе на складальнікі і прааналізаваць кожную частку асобна. У адрозненні ад гэтага, ляўшы апрацоўваюць інфармацыю, выкатрыстоўваючы «сінтэз», гледзячы на цэлае і спрабуючы выкарыстаць адпаведнасць узорам, каб вырашыць праблему.

Гіпотэза аб тым, што ляўшы маюць схільнасць да візуальнага мышлення, была падтвержана разнастайнымі даследаваннямі. У кнізе, выдадзенай у 2004 годзе, «Мозг, які працуе трохі па-іншаму» (англ.: Brains that work a little bit differently) даследчыкі Ален Д. Брагдан (англ.: Allen D. Bragdon) (і ДЭвід Гамон англ.: David Gamon) сцісла апісалі частку бягучага даследавання адносна пераважнай рукі і яе значэння. Даследчыкі «пераважнай рукі» Корэн і Клэр Порак (англ.: Coren and Clare Porac) паказалі, што студэнты ўніверсітэта, якія з'яўляюцца ляўшамі, найбольш верагодна спецыялізуюцца на «візуальных» дысцыплінах. Іншы прыклад паказвае, што сярод 103 студэнтаў аддзялення мастацтваў 48 студэнтаў былі леварукімі ці амбідэкстэрамі.

Прычыны перавагі праварукасці

Асноўны артыкул: Пераважная рука

Сёння няма адзінай тэорыі, якая б тлумачыла прычыны перавагі праварукасці. Так, напрыклад, французскі фізіёлаг Ксаўе Біша звязвае праварукасць з метадамі вядзення боя. Зыходзячы з таго, што сэрца чалавека знаходзіцца ў левай частцы грудзі, воін намагаўся прыкрываць левую (больш уразлівую) частку грудзі шчытом, а правай наносіць удары кап'ём ці мячом. Шэраг даследчыкаў схілен тлумачыць прычыны праварукасці ў тым, што правая рука грала пэўную ролю ў старажытных касмаганічных (геліятропных) культах.

Гл. таксама

• Міжнародны дзень ляўшы
• Праўша
• Пераважная рука
• Амбідэкстр
• Хіральнасць, хімія
• Хіральнасць, фізіка
• Тэорыя Гешвінда-Галабурда
• Сіндром Гешвінда
• Транспазіцыя органаў
• Сіметрыя
• Асіметрыя

Літаратура

• Левша // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Г. Н. Сердюковская, А. П. Чуприков // Леворукость у детей и подростков. Сборник трудов. М., 1987.
• А. П. Чуприков, В. Д. Мишев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с.
• Выявление леворукости и психогигиена леворуких детей. // Методические рекомендации МЗ СССР (составители А. П. Чуприков и др.), М., 1985, 9 с.
• А. П. Чуприков, Е. А. Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008.

Спасылкі

• Левши: мир шиворот-навыворот
• Леворукость детей