Каза-манюка
Каза-манюка | |
---|---|
Жанр | народная казка пра жывёл |
Мова арыгінала | руская, беларуская і украінская мова |
Тэкст твора ў Вікікрыніцах | |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
«Каза-манюка»[1], «Каза Дарота»[2][3], «Каза лупленая»[4] (руск.: Коза-дереза, Коза луплена, Коза-борза, Страшная коза[5]; укр.: Коза-дереза) — сюжэт рускай, украінскай і беларускай народных казак.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Казка адносіцца да так званых казак пра жывёл. Другая частка казкі падобная на сюжэт казкі «Зайчыкава хатка»; адрозненне складае замена лісы персанажам каза. Рускіх варыянтаў — 30, украінскіх — 27, беларускіх — 9[6]. Казкі пра Казу-манюку распаўсюджаныя і па ўсёй Еўропе. У італьянскіх, партугальскіх і французскіх варыянтах каза часам забівае гаспадара[7].
У паказальніку казачных сюжэтаў улічана пад нумарам 212 «Каза луплена»: Бацька пасылае сваіх сыноў (дачок) па чарзе пасвіць казу; каза ўвесь час кажа, што не насыцілася; бацька злуецца і праганяе сыноў з хаты, але калі сам пераконваецца, што каза падманвае, спрабуе яе зарэзаць; каза лупленая ўцякае ў лес, адымае дом у зайца; розныя жывёлы дапамагаюць яму, але выгнаць казу не могуць; выганяе казу певень (пчала, рак)[8].
Існуюць варыянты казкі ў апрацоўцы А. Талстога[9], А. Нячаева, В. Капіцы[10], А. Благінінай . У 1939 годзе польская пісьменніца Яніна Паразіньская стварыла казку «Kozucha Kłamczucha », якую ў 2016 годзе пераклаў на беларускую мову пад назвай «Казуха Ілгуха» Алег Грушэцкі[11].
Этымалогія і значэнне
[правіць | правіць зыходнік]Дзераза. М. Прышвін лічыў, што словазлучэнне «каза-дереза» першапачаткова гучала «коза — дери глаза» (пар. «прадраць вочы»), якое азначае «паглядзець уважліва»[12]. На думку А. Афанасьева-Чужынскага ўкраінскае слова дереза азначае «задзірака, капрызная»[13]. Паводле Фасмера «дереза» — сеючая разлад.
Луплена. «Каза рухлена, палова боку луплена». «Луплена» — якую лупілі (білі, калацілі)[14]. Слова «лупіць» паходзіць ад лупа або лупъ — «скура, шкура»[15].
Рухлена. Якая бурыць.
Борза. Слова «борзая» ў старажытнарускай мове азначала — «хуткая»[16].
Манюка. Падманшчыца[17].
Сюжэт
[правіць | правіць зыходнік]Жыла-была каза-манюка. Захацела яна пайсці травы пашчыпаць, узяла ды і выгнала зайчыка з дому. Прыйшоў яму на дапамогу воўк, ды толькі не змог зладзіць з казой. Затым вырашыў дапамагчы зайчыку мядзведзь, ды і яго каза не спалохалася. Праходзіў міма пеўнік (пчала, рак) і дапамог зайчыку выгнаць казу-манюку. І сталі яны дружна жыць ды пажываць.
Характэрнай асаблівасцю ўсходнеславянскіх варыянтаў сюжэту з’яўляюцца стылістычныя формулы, якімі каза дае сама сабе характарыстыку: «Я — каза рухлена, палова боку луплена…», «Ляцела праз масток, схапіла кляновы лісток».
У зносцы Афанасьева да слоў казы, якая адказвае зайчыку на пытанне « Хто там?», падаецца, што ў Варонежскай губерні гэты адказ гучыць: «Я — коза рьяная, за́ боки драная; сколю тебя рогами, стопчу тебя ногами!», а ва Украіне: «Я — коза-дереза, пивбока луплена, за копу куплена. Тупу-тупу ногами, сколю тебя рогами, лапками загребу, хвостиком замету — бррру!»[6].
У культуры
[правіць | правіць зыходнік]У тэатры
[правіць | правіць зыходнік]Мікалай Лысенка ў 1888 годзе[18] напісаў дзіцячую оперу «Каза-дзераза» па матывах народнай казкі на лібрэта Дніпровай Чайкі. Яна стала своеасаблівым падарункам Мікалая Лысенкі сваім дзецям.
У кінематографе
[правіць | правіць зыходнік]У 1985 годзе па казцы быў зняты савецкі мультфільм «Дзераза ». У 1995 годзе ва Украіне зняты маляваны мультфільм «Коза-дереза ».
У 2012 годзе ў Польшчы быў зняты аднайменны мультфільм па творы Яніны Паразіньскай «Kozucha Kłamczucha »[19].
У філатэліі
[правіць | правіць зыходнік]Пошта Украіны ў 2003 годзе выпусціла марку з выявай Казы-дзеразы.
У графіцы
[правіць | правіць зыходнік]Сярод вядомых мастакоў, якія стваралі ілюстрацыі да гэтай казкі, можна згадаць Алену Лось[20], Гары Якубеню[20], Сяргея Волкава, Міхаіла Якаўлева , Віктара Таўбера, Кузьму Пятрова-Водкіна, Барыса Крукава[21], Мікалая Качаргіна, Канстанціна Кузняцова[22], Барыса Праказава[23] і іншых.
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Старжинская Н. С., Дубинина Д. Н. Обучение детей второму языку в условиях близкородственного двуязычия Архівавана 1 лютага 2022. // Вторая международная конференция «Многоязычие и межкультурная коммуникация: Вызовы XXI века» — С. 245
- ↑ БЭ т. 7, с. 429
- ↑ Каза Дарота
- ↑ Каза лупленая
- ↑ Тулупов Н. В. Страшная коза — М.: Гос. издат, 1920 — 32 с.
- ↑ а б Бараг Л. Г., Новиков Н. В. Примечания Архівавана 26 верасня 2020. // Народные русские сказки А. Н. Афанасьева: В 3 т. — М.: Наука, 1984—1985. — (Лит. памятники). — Т. 1. — 1984. — С. 375—507.
- ↑ Костюхин Е. А. Когда звери говорили: Триста семьдесят пять мифов, сказок, басен, анекдотов, легенд и преданий о животных — М: Восточная литература, 2004 — С. 499—500
- ↑ Сюжет № 212 Архівавана 30 чэрвеня 2019. // Русский фольклор XXXIII Материалы и исследования Архівавана 7 мая 2018. — СПб.: Наука, 2008 — С. 10
- ↑ том 1 «Русских сказок» Толстого, 1940; перепечатка — «Русские народные сказки. Под ред. и в обработке А. Толстого», 1941, том 1
- ↑ Коза-дереза : [рус. нар. сказка в обраб. О. Капицы (в сокр.) : для дошк. возраста / худож. А. Савченко]. — М.: Астрель; Кызыл; АСТ, 2005
- ↑ Алег Грушэцкі. Казуха Ілгуха . czasopismo «Вясёлка» (7 чэрвеня 2016). Праверана 10 чэрвеня 2016.
- ↑ Пришвин М. Кладовая солнца. Лучшие рассказы о живой природе с вопросами и ответами для почемучек — М. АСТ. 2016—190 с. — ISBN 978-5-17-093436-2
- ↑ Словарь малорусского наречия, составленный А. Афанасьевым-Чужбинским. — Санкт-Петербург: Второе отд. Имп. Акад. наук, 1855 — Тетрадь 1 : [А — зять]
- ↑ Шанский Н. М. и др. Лупцевать // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249. — 542 с.
- ↑ Шанский Н. М. и др. Лупить // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249. — 542 с.
- ↑ Шанский Н. М. и др. Борзая // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 53. — 542 с.
- ↑ Манюка
- ↑ Традиции и инновации в современном культурно-образовательном пространстве: материалы VIII Международной научно-практической конференции (г. Москва, 19 апреля 2017 г.)
- ↑ Каза-манюка
- ↑ а б Каза-манюка
- ↑ Коза Дереза
- ↑ Коза-дереза
- ↑ Коза-дереза : Рус. нар. сказка : Для детей / Ил. С.М.Проказовой, Б.Б.Проказова. — Смоленск : Фирма "Русич", 1997. — [16] с. — Изд. при участии ТОО "Харвест" (Минск). — 26000 экз. — Б.ц.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Сюжет № 212. «Коза луплена» // Сравнительный указатель сюжетов. Восточнославянская сказка
- Коза луплена (22 варианта) // Стекольникова Н. В. «Колобок», «Теремок» и другие. Кумулятивные сказки в их вариантах — Воронеж: Научная книга, 2008. — 400 с.
- Стекольникова Н. В. Лексические парадигмы вариантов сказки «Коза луплена» — Воронеж: Воронеж. гос. ун-т, 2007. — 19 с.
- Малороссийская сказка «Коза-дереза». — Харьков: тип. M. M. Гордона, 1881. — 19 с.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]Каза-манюка ў Вікікрыніцах | |
Каза-манюка на Вікісховішчы |
- «Коза-дереза». Украинская сказка в переводе
- Сказка о козе лупленой / Русская народная сказка // Детская электронная библиотека Дерево Сказок
- Кто такая коза-дереза? (руск.)