Каза-манюка

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Каза Дарота)
Каза-манюка
Выданне
Жанр народная казка пра жывёл
Мова арыгінала руская, беларуская і украінская мова
Лагатып Вікікрыніц Тэкст твора ў Вікікрыніцах
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Каза-манюка»[1], «Каза Дарота»[2][3], «Каза лупленая»[4] (руск.: Коза-дереза, Коза луплена, Коза-борза, Страшная коза[5]; укр.: Коза-дереза) — сюжэт рускай, украінскай і беларускай народных казак.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Ілюстрацыя Міхаіла Якаўлева  (руск.) (бел.

Казка адносіцца да так званых казак пра жывёл. Другая частка казкі падобная на сюжэт казкі «Зайчыкава хатка»; адрозненне складае замена лісы персанажам каза. Рускіх варыянтаў — 30, украінскіх — 27, беларускіх — 9[6]. Казкі пра Казу-манюку распаўсюджаныя і па ўсёй Еўропе. У італьянскіх, партугальскіх і французскіх варыянтах каза часам забівае гаспадара[7].

У паказальніку казачных сюжэтаў  (руск.) (бел. улічана пад нумарам 212 «Каза луплена»: Бацька пасылае сваіх сыноў (дачок) па чарзе пасвіць казу; каза ўвесь час кажа, што не насыцілася; бацька злуецца і праганяе сыноў з хаты, але калі сам пераконваецца, што каза падманвае, спрабуе яе зарэзаць; каза лупленая ўцякае ў лес, адымае дом у зайца; розныя жывёлы дапамагаюць яму, але выгнаць казу не могуць; выганяе казу певень (пчала, рак)[8].

Існуюць варыянты казкі ў апрацоўцы А. Талстога[9], А. Нячаева, В. Капіцы[10], А. Благінінай  (руск.) (бел.. У 1939 годзе польская пісьменніца Яніна Паразіньская  (руск.) (бел. стварыла казку «Kozucha Kłamczucha  (польск.) (бел.», якую ў 2016 годзе пераклаў на беларускую мову пад назвай «Казуха Ілгуха» Алег Грушэцкі[11].

Этымалогія і значэнне[правіць | правіць зыходнік]

Ілюстрацыя з украінскага выдання 1922 года.

Дзераза. М. Прышвін лічыў, што словазлучэнне «каза-дереза» першапачаткова гучала «коза — дери глаза» (пар. «прадраць вочы»), якое азначае «паглядзець уважліва»[12]. На думку А. Афанасьева-Чужынскага  (руск.) (бел. ўкраінскае слова дереза азначае «задзірака, капрызная»[13]. Паводле Фасмера  (руск.) (бел. «дереза» — сеючая разлад.

Луплена. «Каза рухлена, палова боку луплена». «Луплена» — якую лупілі (білі, калацілі)[14]. Слова «лупіць» паходзіць ад лупа або лупъ — «скура, шкура»[15].

Рухлена. Якая бурыць.

Борза. Слова «борзая» ў старажытнарускай мове азначала — «хуткая»[16].

Манюка. Падманшчыца[17].

Сюжэт[правіць | правіць зыходнік]

Ілюстрацыя з расійскага выдання 1901 года.

Жыла-была каза-манюка. Захацела яна пайсці травы пашчыпаць, узяла ды і выгнала зайчыка з дому. Прыйшоў яму на дапамогу воўк, ды толькі не змог зладзіць з казой. Затым вырашыў дапамагчы зайчыку мядзведзь, ды і яго каза не спалохалася. Праходзіў міма пеўнік (пчала, рак) і дапамог зайчыку выгнаць казу-манюку. І сталі яны дружна жыць ды пажываць.

Характэрнай асаблівасцю ўсходнеславянскіх варыянтаў сюжэту з’яўляюцца стылістычныя формулы, якімі каза дае сама сабе характарыстыку: «Я — каза рухлена, палова боку луплена…», «Ляцела праз масток, схапіла кляновы лісток».

У зносцы Афанасьева да слоў казы, якая адказвае зайчыку на пытанне « Хто там?», падаецца, што ў Варонежскай губерні гэты адказ гучыць: «Я — коза рьяная, за́ боки драная; сколю тебя рогами, стопчу тебя ногами!», а ва Украіне: «Я — коза-дереза, пивбока луплена, за копу куплена. Тупу-тупу ногами, сколю тебя рогами, лапками загребу, хвостиком замету — бррру!»[6].

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

У тэатры[правіць | правіць зыходнік]

Мікалай Лысенка ў 1888 годзе[18] напісаў дзіцячую оперу «Каза-дзераза» па матывах народнай казкі на лібрэта Дніпровай Чайкі. Яна стала своеасаблівым падарункам Мікалая Лысенкі сваім дзецям.

У кінематографе[правіць | правіць зыходнік]

У 1985 годзе па казцы быў зняты савецкі мультфільм «Дзераза  (руск.) (бел.». У 1995 годзе ва Украіне зняты маляваны мультфільм «Коза-дереза  (укр.) (бел.».

У 2012 годзе ў Польшчы быў зняты аднайменны мультфільм па творы Яніны Паразіньскай  (руск.) (бел. «Kozucha Kłamczucha  (польск.) (бел.»[19].

У філатэліі[правіць | правіць зыходнік]

Паштовая марка Украіны

Пошта Украіны ў 2003 годзе выпусціла марку з выявай Казы-дзеразы.

У графіцы[правіць | правіць зыходнік]

Сярод вядомых мастакоў, якія стваралі ілюстрацыі да гэтай казкі, можна згадаць Алену Лось[20], Гары Якубеню[21], Сяргея Волкава, Міхаіла Якаўлева  (руск.) (бел., Віктара Таўбера, Кузьму Пятрова-Водкіна, Барыса Крукава  (укр.) (бел.[22], Мікалая Качаргіна, Канстанціна Кузняцова  (руск.) (бел.[23], Барыса Праказава[24] і іншых.

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Старжинская Н. С., Дубинина Д. Н. Обучение детей второму языку в условиях близкородственного двуязычия Архівавана 1 лютага 2022. // Вторая международная конференция «Многоязычие и межкультурная коммуникация: Вызовы XXI века» — С. 245
  2. ↑ БЭ т. 7, с. 429
  3. ↑ Каза Дарота
  4. ↑ Каза лупленая
  5. ↑ Тулупов Н. В. Страшная коза — М.: Гос. издат, 1920 — 32 с.
  6. ↑ а б Бараг Л. Г., Новиков Н. В. Примечания Архівавана 26 верасня 2020. // Народные русские сказки А. Н. Афанасьева: В 3 т. — М.: Наука, 1984—1985. — (Лит. памятники). — Т. 1. — 1984. — С. 375—507.
  7. ↑ Костюхин Е. А.  (руск.) (бел. Когда звери говорили: Триста семьдесят пять мифов, сказок, басен, анекдотов, легенд и преданий о животных — М: Восточная литература, 2004 — С. 499—500
  8. ↑ Сюжет № 212 Архівавана 30 чэрвеня 2019. // Русский фольклор XXXIII Материалы и исследования Архівавана 7 мая 2018. — СПб.: Наука, 2008 — С. 10
  9. ↑ том 1 «Русских сказок» Толстого, 1940; перепечатка — «Русские народные сказки. Под ред. и в обработке А. Толстого», 1941, том 1
  10. ↑ Коза-дереза : [рус. нар. сказка в обраб. О. Капицы (в сокр.) : для дошк. возраста / худож. А. Савченко]. — М.: Астрель; Кызыл; АСТ, 2005
  11. ↑ Алег Грушэцкі. Казуха Ілгуха . czasopismo «Вясёлка».
  12. ↑ Пришвин М. Кладовая солнца. Лучшие рассказы о живой природе с вопросами и ответами для почемучек — М. АСТ. 2016—190 с. — ISBN 978-5-17-093436-2
  13. ↑ Словарь малорусского наречия, составленный А. Афанасьевым-Чужбинским. — Санкт-Петербург: Второе отд. Имп. Акад. наук, 1855 — Тетрадь 1 : [А — зять]
  14. ↑ Шанский Н. М.  (руск.) (бел. и др. Лупцевать // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249.
  15. ↑ Шанский Н. М.  (руск.) (бел. и др. Лупить // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249.
  16. ↑ Шанский Н. М.  (руск.) (бел. и др. Борзая // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 53.
  17. ↑ Манюка
  18. ↑ Традиции и инновации в современном культурно-образовательном пространстве: материалы VIII Международной научно-практической конференции (г. Москва, 19 апреля 2017 г.)
  19. ↑ Каза-манюка
  20. ↑ Каза-манюка
  21. ↑ Каза-манюка
  22. ↑ Коза Дереза
  23. ↑ Коза-дереза
  24. ↑ Коза-дереза : Рус. нар. сказка : Для детей / Ил. С.М.Проказовой, Б.Б.Проказова. — Смоленск : Фирма "Русич", 1997. — [16] с. — Изд. при участии ТОО "Харвест" (Минск). — 26000 экз. — Б.ц.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

s: Каза-манюка ў Вікікрыніцах
commons: Каза-манюка на Вікісховішчы

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Каза-манюка&oldid=4688103"