Лабірынт, або Заблытаная сцежка

Лабірынт, або Заблытаная сцежка
Аўтар	Тамаш Яўлевіч
Мова арыгінала	польская
Дата першай публікацыі	1625
Месца публікацыі	Кракаў

«Лабірынт, або Заблытаная сцежка, у якой прыгожая Мудрасць паказвае найкарацейшы шлях магіляўчанам i іншым ва ўсіх ix пачатках. Напісана студэнтам філасофскага факультэта Фамой Іяўлевічам» — паэма беларускага пісьменніка Фамы Іяўлевіча (Тамаша Яўлевіча) на польскай мове, выдадзеная ў 1625 годзе ў Кракаве. Твор уяўляе сабой узор экспрэсіўна-метафарычнай паэзіі барока.

Апісанне

Назва паэмы ўзнікла як вынік аўтарскага ўяўлення пра сусвет, які нагадваў яму заблытаны клубок супярэчнасцей, адкуль чалавецтва не знаходзіць выйсця. Паводле зместу і ідэйна-мастацкай скіраванасці «Лабірынт…» працягвае рэнесансныя, гуманістычныя традыцыі. Зліццё лірычнага героя і алегарычнага вобраза Мудрасці, ад імя якіх ажыцяўляецца аповед, складае мастацка-кампазіцыйную аснову твора. Так дасягаецца эпічная шырыня і шматпланавасць мастацкага выяўлення.

Паэма ўяўляе сабой маналог Мудрасці, звернуты да малодшага Магілёўскага брацтва i наогул да ўсяго беларускага мяшчанства i славян, якія насялялі Беларусь i Украіну. Твор вылучаецца свецкай, дэмакратычнай накіраванасцю, пазбаўлены тэалагічнага пакрыцця, прасякнуты ідэямі сацыяльнай перавагі.

На першым плане ў ім актыўнасць асабістага i грамадскага быцця, мудрасць, на яго думку, даецца не дзеля боскіх адкрыццяў ісцін, а для разумення ўсяго існуючага, пазнання самога сябе, прыроды, грамадства. Яна дазваляе адказаць i на самыя складаныя філасофскія, i на простыя пытанні, практычныя патрэбы людзей. Галоўнай ідэяй твора з'яўляецца патрыятычная ідэя адраджэння «славянскага народа», духоўнай асветы моладзі. Аўтар заклікаў аб'яднаць намаганні ў ратаванні краіны, вывесці яе са складанага i заблытанага шляху нягод i ўзрушэнняў.

Паэма мае 20-радковы ўступ, дзе аўтар асвятляе ўласныя прынцыпы мастацкай творчасці. На думку Т. Яўлевіча, аснову яго творчага метаду складала імкненне ва ўсім прытрымлівацца вялікай Мудрасці, якую могуць спасцігаць і кіравацца ў практыцы вершаскладання не толькі пасівелыя творцы, але і юнакі, што накіроўваюць свае памкненні на пошук дабра і справядлівасці. У прадмове аўтар просіць прабачэння на выпадак, калі яго «верш» камусьці не спадабаецца.

Галоўная тэма твора — роля навук і мастацтваў у жыцці грамадства. Дзеля яе асвятлення аўтар стварыў сімвалічны вобраз усепранікальнай Мудрасці. Т. Яўлевіч лічыў яе адзіным выратавальнікам асуджанага на пагібель свету.

Важны матыў — услаўленне багатай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, якая ўвасобілася ў гарадах, такіх, як Магілёў, Галіч, Кіеў і інш., упрыгожаных мноствам цудоўных бажніцаў, што на працягу стагоддзяў цешылі вока праваслаўнага чалавека. У мінуласці аўтар паэмы бачыў ідэальны, залаты век.

Тэма маральнай чысціні грамадства — асноватворная. Т. Яўлевіча абурала згубнае распаўсюджанне п’янства, якое ён лічыў найвялікшым грамадскім злом. Аўтар упершыню ў старажытнабеларускай паэзіі ўзняў многія вострыя грамадскія праблемы, адкрыта заявіў пра маральны крызіс і заганы грамадства, раскрытыкаваў чыноўніцка-бюракратычны апарат, што паграз у хабары і стаў абыякавы да простага чалавека. Паэт пісаў, што ў грамадстве, дзе пануюць барацьба за ўладу, нянавісць і здрада, невуцтва і п’янства, няма месца для Мудрасці, гармоніі і згоды.

Аўтар прапаноўваў станоўчую праграму дзеянняў, сутнасць якой у маральным удасканаленні людзей, шырокім развіцці навук і асветніцтве народа. Ад любога чалавека, незалежна ад яго сацыяльнага становішча, Т. Яўлевіч патрабаваў адказнасці за лёс Айчыны, актыўнага ўдзелу ў грамадскіх справах. Нельга замыкацца толькі ў рамках уласнай гаспадаркі, нічога не бачыць вакол сябе, гэта вядзе да маральнага спусташэння і духоўнай смерці. Адказнасць за вырашэнне грамадскіх праблем Т. Яўлевіч ускладваў на адукаваных і таленавітых людзей, якія ў першую чаргу павінны, як пастыры, клапаціцца пра агульнае шчасце, берагчы свой «статак» ад «воўчых» інтрыг, не адмаўляцца ад вышэйшага прызначэння — клопату пра людзей. У мастацкай форме асветленая вострая праблема барацьбы шляхецкіх груповак за палітычную ўладу і лідарства. Варажнеча між палітычнымі дзеячамі, якія вырашаюць дзяржаўныя праблемы на думку паэта ўяўляла страшэнную грамадскую небяспеку.

Значнае месца займае тэма навучання, адукацыі і выхавання. Аргументы ў абарону важнасці адукацыі і належнага выхавання аўтар падаваў у форме дыялога Мудрасці з жыхарамі Магілёва. Адказнасць за адукацыю і выхаванне дзяцей Т. Яўлевіч ускладаў на дарослых, востра крытыкуючы тых бацькоў, якія не жадаюць траціць сродкі на навучанне дзяцей. У недастатковым развіцці навук і адукацыі Т. Яўлевіч бачыў праблему агульнадзяржаўнай важнасці. Ён перакананы, што правільнае навучанне і добрая адукацыя змогуць забяспечыць стабільнае і спакойнае існаванне краіны, далейшае развіццё і росквіт.

Паэма Т. Яўлевіча «Лабірынт…» мела дыдактычную скіраванасць. Аўтар прапаноўваў ідэальныя нормы паводзін і жыцця, своеасаблівы маральны кодэкс для чалавека, сцвярджаючы, што толькі збалансаваныя грамадскія стасункі, разважнасць ва ўсіх справах і ўчынках, узгодненасць асабістых памкненняў з агульнаграмадскімі патрэбамі могуць прывесці народ да шчасця.

Новай рысай творчага метаду Т. Яўлевіча з’яўляецца адсутнасць у яго праведэнцыялізму — уяўлення пра ўсе рэчы і з’явы як выніку наканаванасці Божай. Усё залежыць ад волі людзей, заўважаў паэт, супольна, уласнымі намаганнямі можна вырашыць складаныя грамадскія праблемы і задачы.

Узнікненне ў беларускай паэзіі першай паловы XVII ст. філасофска-публіцыстычнай паэмы, узорам якой з’яўляецца твор Т. Яўлевіча «Лабірынт, або Заблытаная дарога», звязанае з узмацненнем лірычнага элемента ў спалучэнні з панарамнасцю адлюстравання і шырынёй ахопу матэрыялу. Багацце тэм, глыбіня пастаноўкі пытанняў, наватарскія ідэі дазваляюць сцвярджаць, што паэма Т. Яўлевіча выходзіць за межы паслання-просьбы. Вострае сацыяльнае гучанне, высокі ўзровень мастацкасці вылучаюць яе між іншых твораў.

Паасобнік выдання захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве.

Літаратура

• Іяўлевіч Фама. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995.