Позен (правінцыя)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Позен
Posen
Сцяг правінцыі Позен Правінцыя Прусіі
1815/1848—1922
Малы герб правінцыі Позен

Даведкавая інфармацыя
Сталіца Позен
Плошча 28 991,52 км² (1910)
Насельніцтва 2 099 831 чал. (1910)
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

По́зен, таксама часам По́знань (ням.: Posen) — правінцыя каралеўства Прусія і Вольнай дзяржавы Прусія, якая існавала з 1815 па 1920 гады. Да 1848 года мела шырокую аўтаномію ў якасці Вялікага Княства Пазнаньскага. У 1920 годзе асноўная тэрыторыя правінцый Позен і Заходняя Прусія была перададзена ў склад Польшчы, паводле ўмоў Версальскага дагавора. На рэштках абедзвюх правінцый у 1922 годзе была ўтворана новая правінцыя Позен-Заходняя Прусія.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Утварэнне правінцыі[правіць | правіць зыходнік]

Варшаўскае герцагства (1809—1815)

Тэрыторыя Вялікай Польшчы ўжо раней пасля трох польскіх падзелаў належала Прусіі. У 1793—1807 гады тут існавалі прускія правінцыі Паўднёвая Прусія і Новая Усходняя Прусія. У 1807 годзе, паводле ўмоў Тыльзіцкага міру, які завяршыў руска-пруска-французскую вайну, на тэрыторыі правінцыі Паўднёвая Прусія разам з часткай правінцыі Новая Усходняя Прусія было абвешчана Варшаўскае герцагства, перададзенае саксонскай кароне. У 1809 годзе тэрыторыя Варшаўскага герцагства значна павялічылася пасля атрыманай перамогі ў вайне з Аўстрыяй.

У выніку напалеонаўскіх войнаў Саксонія, якая выступала на баку Францыі, пацярпела паражэнне і страціла значную частку сваіх уладанняў. Тым не менш Венскі кангрэс, які адбыўся ў 1815 годзе, захаваў суверэнітэт Саксонскага каралеўства. Разам з тым Прусія атрымала назад частку тэрыторый Вялікай Польшчы, якія раней належаць ёй, а таксама частку саксонскіх зямель. На набытых тэрыторыях былі створаны правінцыі Саксонія і Позен. Апошняя як Вялікае Княства Пазнаньскага атрымала права шырокай аўтаноміі[1].

Акругі правінцыі Позен

На тэрыторыі правінцыі Позен былі ўтвораны дзве адміністрацыйныя акругі:

  1. Адміністрацыйная акруга Бромберг[de], цэнтр — Бромберг
  2. Адміністрацыйная акруга Позен[de], цэнтр — Позен

Германізацыя і ліквідацыя аўтаноміі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля Польскага паўстання 1830 года ў Расійскай імперыі Прусія, асцерагаючыся польскага сепаратызму, пачала праводзіць у рэгіёне палітыку германізацыі палякаў, паступова выцясняючы польскую мову з сістэмы адукацыі і дзяржаўнага справаводства. Аднак гэта толькі ўзмацніла нацыянальнае супраціўленне палякаў.

У 1848 годзе ў час нямецкай рэвалюцыі на тэрыторыі правінцыі адбыліся масавыя паўстанні палякаў[de], якія былі жорстка задушаны. Пасля здушэння ўзброеных паўстанняў Прусія цалкам скасавала аўтаномію правінцыі Позен і перабудавала кіраванне рэгіёнам па стандартным прынцыпе, характэрным для ўсіх іншых правінцый. Заходнія і паўночныя нямецкамоўныя раёны правінцыі былі ўключаны ў склад Германскага саюза. Да 1851 года ў Германскі саюз была ўключана і ўся тэрыторыя правінцыі.

Правінцыі Позен і Заходняя Прусія ў граніцах 1815—1920
Паводле Версальскага дагавора частка Прусіі была перададзена Польшчы
Новая правінцыя Позен-Заходняя Прусія і акруга Заходняя Прусія

Пасля аб'яднання Германіі ў 1871 годзе і стварэння Германскай імперыі польскае насельніцтва Прусіі стала нацыянальнай меншасцю ў нацыянальнай нямецкай дзяржаве. Працяг паслядоўнай палітыкі германізацыі прывёў да новых пратэстаў пальскамоўнага насельніцтва. У 1906—1907 гадах у правінцыі прайшлі масавыя забастоўкі ў школах.

Веймарская рэспубліка[правіць | правіць зыходнік]

Пасля Першай сусветнай вайны адносіны абвастрыліся. Палякі сталі патрабаваць перадачы тэрыторыі правінцыі ў склад адноўленай польскай дзяржавы. Пасля шматлікіх польскіх паўстанняў 1918—1919 гадоў, паводле ўмоў Версальскага дагавора, у студзені 1920 года асноўная тэрыторыя правінцый Позен і Заходняя Прусія была перададзена Польшчы. Толькі невялікая прыгранічная паласа, на якой пераважала нямецкамоўнае насельніцтва, засталася ў межах Германіі.

У 1922 годзе рэшткі абедзвюх правінцый былі аб'яднаны ў новую правінцыю Позен-Заходняя Прусія, якая праіснавала аднак толькі да 1938 года, калі яна ў час нацысцкіх адміністрацыйных рэформ была скасавана і падзелена паміж суседнімі правінцыямі.

Трэці рэйх[правіць | правіць зыходнік]

У 1939 годзе пасля ўварвання ў Польшчу тэрыторыя былой некалі правінцыі Позен была зноў анексавана Германіяй. Аднак правінцыя адноўлена не была. Тут, а таксама на іншых анексаваных прылеглых польскіх тэрыторыях было створана рэйхсгау Позен, якое ўжо ў 1940 годзе было пераназвана ў Вартэланд, са сталіцай у горадзе Позен. Пры гэтым тэрыторыя вакол Бромберга была ўключана ў склад іншага створанага рэйхсгау Данцыг-Заходняя Прусія. Такім чынам, гэтая былая прускай тэрыторыя была далучана непасрэдна да Рэйха ў якасці адмысловай адміністрацыйнай адзінкі — рэйхсгау, а не ў якасці часткі Прусіі. У такім выглядзе гэтыя тэрыторыі заставаліся ў складзе нацысцкай Германіі да канца вайны.

Паваеннае развіццё[правіць | правіць зыходнік]

У 1945 годзе гэтыя землі зноў цалкам перайшлі пад кантроль Польшчы, а ўсё нямецкае насельніцтва, якое знаходзілася там, было выгнана. Пасля апошняй адміністрацыйнай рэформы, праведзенай у 1999 годзе ў Польшчы, тэрыторыя былой правінцыі Позен практычна ідэнтычная з тэрыторыяй Велікапольскага ваяводства. Некалькі раёнаў таксама адносяцца сёння да Куяўска-Паморскага і Любушскага ваяводстваў.

Геаграфія і эканоміка[правіць | правіць зыходнік]

Унутраная частка правінцыі ўяўляла з сябе раўнінную плоскасць, праз якую працякае рака Варта. Па тэрыторыі таксама праходзіў Бромбергскі, ці Нетцаўскі, канал, які злучаў раку Нетцэ (басейн Одэра) з Брагай (басейн Віслы). Таксама на тэрыторыі правінцыі мелася мноства азёр. Галоўным заняткам насельніцтва з'яўлялася сельская гаспадарка. Акрамя збожжавага хлеба, струковых пладоў і бульбы, вялікае значэнне для рэгіёна меў хмель. Вінаробствам займаліся ў паўднёва-заходняй частцы правінцыі[2].

У рэгіён паміж Вартай і Нетцэ займалі вялікія лясы, пераважна хвойныя. Развівалася жывёлагадоўля: тут разводзілі коней, рагатую скаціну, авечак, свіней і коз. На тэрыторыі Позена здабываліся соль, гіпс, вапну, буры вугаль, балотны жалязняк, торф. Прамысловасць у цэлым была развіта слаба і мелася толькі ў вызначаных месцах. Меліся фабрыкі машын, суконная мануфактура, вялікія цагельні, мукамольныя млыны, заводы цукровыя, піваварныя і вінакураныя, фабрыкі нюхальнага тытуню. Галоўнымі гандлёвымі пунктамі правінцыі былі гарады Позен і Бромберг[2].

Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]

Насельніцтва правінцыі Позен у 1910 годзе паводле роднай мовы:[3]     нямецкая мова     польская мова     іншы ці некалькі

Паводле перапісу 1895 года ў правінцыі пражывала 1 828 195 чалавек. Большасць насельніцтва складалі каталікі (больш 60 %), каля чвэрці — пратэстанты, таксама меліся і прадстаўнікі іншых хрысціянскіх канфесій і яўрэі. Евангелічнае веравызнанне пераважала, галоўным чынам, у паўночных і заходніх памежных раёнах. У 1890 годзе ў правінцыі пражывала 697 265 немцаў і 1 047 409 палякаў. У той жа час вялікія гарады мелі пераважна нямецкае насельніцтва. З мэтай павелічэння нямецкага элемента ў рэгіёне праводзілася каланізацыйная палітыка, якая складалася ў мэтанакіраванай дзяржаўнай скупцы маёнткаў у польскіх уладальнікаў з мэтай іх наступнага перапродажу нямецкім каланістам[2].

Тэрыторыя і насельніцтва правінцыі Позен у 1900 годзе:[4]

Адміністрацыйная акруга Плошча, км² Насельніцтва, чал. Колькасць раёнаў
сельскіх гарадскіх
Акруга Бромберг 11.451,81 689.023 13 1
Акруга Позен 17.518,60 1.198.252 27 1
Усяго па правінцыі 28.970,41 1.887.275 40 2

Тэрыторыя і насельніцтва правінцыі Позен у 1910 годзе:[4]

Адміністрацыйная акруга Плошча, км² Насельніцтва, чал. Колькасць раёнаў
сельскіх гарадскіх
Акруга Бромберг 11.461,52 763.947 13 1
Акруга Позен 17.530,00 1.335.884 27 1
Усяго па правінцыі 28.991,52 2.099.831 40 2

Обер-прэзідэнты[правіць | правіць зыходнік]

Герб аўтаномнага Вялікага княства Пазнаньскага (1815—1848)
Герб правінцыі Позен (1848—1922)

Пасада обер-прэзідэнта ўведзена ў Прусіі паводле ўказу ад 30 красавіка 1815 года аб паляпшэнні арганізацыі правінцыйнага кіравання (ням.: Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-Behörden).

Гады Обер-прэзідэнт
1815—1824 Ёзэф фон Цэрбоні дзі Спазеці[de]
1825—1830 Тэадор фон Баўман[de]
1830—1840 Эдуард фон Флотвел[de]
1840—1842 Адольф Генрых фон Арнім-Бойцэнбург
1843—1850 Карл Морыц фон Бойрман[de]
1850—1851 Густаў фон Бонін[de]
1851—1860 Ойген фон Путкамер[de]
1860—1862 Густаў фон Бонін[de]
1862—1869 Карл фон Горн[de]
1869—1873 Ота фон Кёнігсмарк[de]
1873—1886 Уільям Барстау фон Гюнтэр[de]
1886—1890 Роберт фон Цэдліц-Труцшлер[de]
1890—1899 Гуга фон Віламавіц-Мёлендорф[de]
1899—1903 Рудольф фон Бітэр (малодшы)[de]
1903—1911 Вільгельм фон Валдаў[de]
1911—1914 Філіп Шварцкопф[de]
1914—1919 Ганс фон Айзенгарт-Ротэ[de]

У лістападзе 1919 года Ганс фон Айзенгарт-Ротэ быў адпраўлены на пенсію. З прычыне таго, што фактычна ўжо з пачатку 1919 года Прусія больш не кантралявала ахопленую польскім паўстаннем большую частку правінцыі Позен, новы обер-прэзідэнт прызначаны не быў. Прыгранічныя часткі правінцыі на захадзе, поўдні і поўначы, якія засталіся пад прускім кантролем, фактычна кіраваліся былым главой акругі Бромберг, якая адносілася да правінцыі Позен, рэзідэнцыя якога ў лістападзе 1919 года была перанесена ў горад Шнайдэмюль, які пасля стаў цэнтрам новай правінцыі Позен-Заходняя Прусія.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. Познанское великое княжество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  2. а б в Познань, провинция // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  3. Leszek Belzyt. Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815—1914. Die preußische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar. — Marburg: Verlag Herder-Institut, 1998. — ISBN 3-87969-267-X
  4. а б Provinz Posen // Gemeindeverzeichnis Deutschland 1900 (ням.)

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]