Прусія
Гістарычная дзяржава | |||||
Прусія | |||||
---|---|---|---|---|---|
Preußen | |||||
|
|||||
Гімн: Preußenlied[d], Borussia[d] і Heil dir im Siegerkranz[d] | |||||
|
|||||
1525 — 1947
|
|||||
Сталіца |
Кёнігсберг (1525—1701) Берлін (1701—1947) |
||||
Мова(ы) | Нямецкая | ||||
Афіцыйная мова | нямецкая | ||||
Плошча | 297 007 км² (1939) | ||||
Насельніцтва | 41 915 040 чал. (1939) | ||||
Форма кіравання |
манархія (1525—1918) рэспубліка (1918—1947) |
||||
Гісторыя | |||||
• 1525 | герцагства | ||||
• 27 жніўня 1618 | унія з Брандэнбургам | ||||
• 18 студзеня 1701 | каралеўства | ||||
• 9 лістапада 1918 | Свабодная дзяржава | ||||
• 30 студзеня 1934 | скасавана (дэ-факта) | ||||
• 25 лютага 1947 | скасавана (дэ-юрэ) | ||||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Пру́сія (ням.: Preußen) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай Еўропе, а менавіта:
- Населены аднайменным народам (прусы) рэгіён на паўднёва-ўсходнім узбярэжжы Балтыйскага мора, у Сярэднявеччы заваяваны тэўтонскімі рыцарамі. Пазней гэты рэгіён стаў звацца Усходняй Прусіяй.
- Герцагства (з 1525 годзе), курфюрства (з 1618 годзе, пад уладай нямецкай дынастыі Гогенцолернаў). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама Брандэнбург. Сталіца размяшчалася спачатку ў Кёнігсбергу, а пасля Трыццацігадовай вайны — у Берліне. Каралеўства (з 1701 годзе).
- Тэрытарыяльнае ўтварэнне («вольная дзяржава») у рамках Веймарскай рэспублікі, узніклае пасля падзення Гогенцолераў у 1918 годзе, якое ўключала большую частку былога каралеўства. У 1947 годзе як тэрытарыяльнае ўтварэнне Прусія была ліквідавана па рашэнні саюзнікаў у рамках паваеннай перабудовы Еўропы.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]V—XIII стагоддзі
[правіць | правіць зыходнік]Да XIII стагоддзя тэрыторыю Усходняй Прусіі засялялі прусы. Яны з'яўляліся аднымі з прамых пераемнікаў культуры шнуравай керамікі (III—II тыс. да н.э.) якая займала амаль усю кантынентальную Еўропу, акрамя Міжземнамор'я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расію. Іх вылучэнне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагоддзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя паселішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзбярэжжы цяперашняга Калінінградскага заліва. Затым, аж да IX стагоддзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняга цячэння Віслы.
У XIII павеку гэта тэрыторыя была захоплена Тэўтонскім ордэнам.
Тэўтонскі ордэн (1224—1525)
[правіць | правіць зыходнік]У 1226 годзе польскі князь Конрад I Мазавецкі папытаў дапамогі ў тэўтонскіх рыцараў у барацьбе супраць прусаў, абяцаўшы ім валоданне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаванне за імі захопленых тэрыторый. У 1232 годзе Тэўтонскія рыцары прыбылі ў Польшчу. Заваяванне прусаў і яцвягаў, пачатае ў 1233, завяршылася ў 1283; два вялікіх паўстанні прускіх плямёнаў (1242—1249 і 1260—1274) былі жорстка падушаны. У 1237 да Тэўтонскага ордэна далучыліся рэшткі Ордэна мечаносцаў, пацярпелага незадоўга да гэтай паражэнні ад ліцвінаў. У выніку гэтага аб'яднання ўтварылася аддзяленне Тэўтонскага ордэна ў Інфлянтах і Курляндыі — Лівонскі ордэн. Пасля падначалення Прусіі пачаліся рэгулярныя паходы супраць паганскай Літвы. У 1308—1309 Тэўтонскі ордэн захапіў у Польшчы Усходняе Памор’е з Гданьскам. У 1346 дацкі кароль Вальдэмар IV саступіў ордэну Эстляндыю. У 1380—1398 ордэн падпарадкаваў Жамойць, аб'яднаўшы такім чынам свае ўладанні ў Прусіі і Лівоніі, у 1398 захапіла востраў Готланд, у 1402 набыў Новую марку.
Пагроза з боку Тэўтонскага ордэна прывяла да ўсталявання дынастычнага саюза паміж Польшчай і Літвой (Крэўская унія 1385). У Вялікай вайне 1409—1411 гадоў Тэўтонскі ордэн патрываў паражэнне пры Грунвальдзе ад аб'яднаных сіл Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага. Па Торунскім міры 1411 года ён, адмовіўшыся ад Жамойці і польскай Добжынскай землі, выплаціў кантрыбуцыю. З гэтай паражэнні пачынаецца заход Ордэна.
Патрываўшы паражэнне ў Трынаццацігадовай вайне 1454—1466, Тэўтонскі ордэн пазбавіўся Гданьскага Памор'я, Торуні, Марыенбурга, Эльблонга, біскупства Варміі і стаў васалам Польскага каралеўства. Рэзідэнцыя вялікага магістра была перанесена ў Кёнігсберг. Лівонскі ордэн фактычна стаў самастойным.
Герцагства Прусія (1525—1618)
[правіць | правіць зыходнік]У 1525 Вялікі Магістр Тэўтонскага ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе Марціна Лютэра секулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае герцагства, змешчанае ў леннай залежнасці ад Польшчы.
Альбрэхт таксама рэфарміраваў усю дзяржаўную сістэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кёнігсбергу ўтвораны універсітэт, уладкованы на ўзор іншых нямецкіх універсітэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў развіцці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму развіццю. Памёр Альбрэхт 20 сакавіка 1568 годзе на 78-м годзе жыцця ў замку Тапіяу (Гвардзейск).
Пасля яго смерці сітуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраванні герцагствам. З 1578 года Прусіяй сталі кіраваць рэгенты з нямецкай дынастыі Гогенцолернаў. Бо ў Альберта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст Брандэнбурга Іаахім Фрыдрых жэніць свайго сына Іаана Жыгімонта на Ганне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае сваяцтва і пасля яго смерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбурга. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае герцагства пераходзіць да курфюрста Брандэнбурга Іаана Жыгімонта.
Курфюрства Брандэнбург-Прусія (1618—1701)
[правіць | правіць зыходнік]Улада Брадэнбургскіх курфюрстаў у далучаных землях Прусіі была даволі хісткае. Па-першае Прусія працягвала знаходзіцца ў леннай залежнасці ад Польшчы, па-другое Польшча сама жадала валодаць гэтымі тэрыторыямі, марачы далучыць Прусію да каронных зямель у выглядзе ваяводства. Брандэнбург жа тым часам моцна пакутаваў ад распачатае Трыццацігадовай вайны і не мог праводзіць актыўную палітыку па замацаванні за сабой нованабытых зямель.
Значнае ўзмацненне Брадэнбургска-Прускай дзяржавы адбылося пры кіраванні Фрыдрыха Вільгельма I. Яго палітыка спрыяла прытоку імігрантаў у разбураны вайной Брандэнбург і спрыяла яго хуткаму аднаўленню. З мэтай знішчэння леннай залежнасці Прусіі ад Польшчы і дасягнення яе суверэнітэту курфюрст прыняў удзел у шведска-польскай вайне 1655—1661 гадоў. Перамога над палякамі ў трохдзённай бітве пад Варшаваю, здабытая пры дапамозе брадэнбургскіх войскаў, значна ўзмацніла пазіцыі курфюрста. 20 лістапада 1656 Карл X склаў з курфюрстам дамову ў Лабіаў, па якім Фрыдрых-Вільгельм атрымліваў поўны суверэнітэт у Прусіі. У адпаведнасці Вяляўска-Быдгашчскім трактатам 1657 гэты суверэнітэт прызнаецца Рэччу паспалітай. Зараз на карце Еўропы з'яўляецца новая дзяржава Брандэнбург-Прусія, якая дзякуючы высілкам Фрыдрыха Вільгельма I значна ўзмацняецца і абрастае новымі землямі.
Каралеўства Прусія (1701—1918)
[правіць | правіць зыходнік]18 студзеня 1701 годзе ў Кёнігсбергу сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбургскі Фрыдрых III быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул Фрыдрыха I, пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбургска-Прускай дзяржаве.
Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраванне Фрыдрыха I адзначана не было, каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі.
Пасля смерці Фрыдрыха I у 1713 годзе на прускі пасад уступіў Фрыдрых Вільгельм I, празваны Каралём-салдатам. Фрыдрых-Вільгельм I перабудаваў уладныя структуры буйных гарадоў, такіх, як Берлін, Кёнігсберг і Штэтын. Гарады атрымлівалі прызначаных каралём штат-прэзідэнтаў, адначасова якія робяцца старшынямі ваенных і зямельных палатаў у дадзенай правінцыі. Падчас яго кіравання прускае войска стала мацнейшым войскам у Еўропе.
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў Фрыдрых II Вялікі. У гэты перыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў 1740 годзе пачынаецца Вайна за аўстрыйскую спадчыну (1740—1748), у выніку якой Прусія захапіла большую частку Сілезіі.
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў Сямігадовай вайне, у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія пацярпела паражэнне ад расійскіх войскаў у бітве пры Грос-Эгерсдорфе і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасць прускіх правінцый былі заняты або рускімі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасля смерці расійскай імператрысы Лізаветы Пётр III, які прыйшоў да ўлады, заключыў з Фрыдрыхам II перамір'е і вярнуў землі, заваяваныя расійскім войскам. Услед за Расіяй перамір'е было складзена 22 мая 1762 гады паміж Прусіяй і Францыяю, а 24 лістапада — перамір'е паміж Прусіяй і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых еўрапейскіх дзяржаў.
Апошняя вайна, у якой удзельнічала Прусія падчас кіравання Фрыдрыха II, — вайна за баварскую спадчыну 1778—1779 гадоў. Прусія атрымала перамогу, аднак не атрымала ад вайны ніякіх выгад.
Фрыдрых II сканаў у 1786 годзе ў Патсдаме, не пакінуўшы прамога спадчынніка. Яго пераемнікам стаў яго пляменнік Фрыдрых Вільгельм II. Пры ім сістэма кіравання, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас Вялікай французскай рэвалюцыі Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцузскай кааліцыі, аднак пасля шэрагу паразаў была вымушана падпісаць сепаратны Базельскі мір з Францыяю ў 1795 годзе.
У 1797 годзе пасля смерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, Фрыдрых Вільгельм III. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У напалеонаўскіх войнах ён доўгі час не мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічанне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасля ўварвання ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нейтралітэт Прусіі Гановер і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 года Прусія прад'явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 года Напалеон напаў на Прусію. У выніку прускае войска была разгромлена Напалеонам у бітвах пры Ене і Аўэрштэдце. Па Тыльзіцкаму міру 1807 года Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторый. У студзені 1813 года Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках Венскага кангрэса 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернуты Рэйнская Прусія, Вестфалія, Познань і частка Саксоніі.
Войны за аб'яднанне Германіі
[правіць | правіць зыходнік]У 1848—1850 і 1864 гадах Прусія сумесна з Германскім саюзам вяла вайну супраць Даніі за ўладанне герцагствамі Шлезвіг і Гольштэйн (Глядзіце Дацка-пруская вайна 1848—1850, Дацкая вайна 1864 года). Па выніках вайны герцагства былі абвешчаны сумеснымі ўладаннямі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Германскага саюза.
Імкненне Аўстрыі і Прусіі да аб'яднання ўсіх нямецкіх зямель пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў 1866 годзе Аўстра-Прускай вайны. Вынікамі гэтай вайны сталі анексія Прусіяй тэрыторый Каралеўства Гановер, Кургесэна, Насау, Шлезвіг-Гольштэйна, Франкфурта-на-Майне. Гэтыя анексіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнай тэрыторыяй каралеўства і ўтварылі Паўночна-Германскі саюз, які аб'яднаў 21 нямецкую дзяржаву.
У 1870—1871 гадах Прусія вяла вайну супраць Францыі, па выніках якой да Паўночна-Германскага саюза былі далучаны паўднёванямецкія землі — Бадэн, Вюртэмберг і Баварыя. 18 студзеня 1871 годзе, яшчэ да канчатка вайны, у Версалі міністр-прэзідэнт Прусіі Бісмарк і прускі кароль Вільгельм I абвясцілі пра стварэнне Германскай імперыі.
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы.
У складзе Германіі
[правіць | правіць зыходнік]Новая імперыя Бісмарка стала адной з самых магутных дзяржаў з краін кантынентальнай Еўропы. Панаванне Прусіі ў новай імперыі было амаль гэтак жа абсалютным, як гэта было ў Паўночна-Германскім саюзе. Прусія мела тры пятых плошчы імперыі, і дзве траціны яе насельніцтва. Імператарская карона стала спадчыннай дынастыі Гогенцолераў.
Аднак карані будучых праблем знаходзіліся ў глыбокіх адрозненнях паміж імперскае і прускае сістэмамі. Імперыя мела сістэму ўсеагульнага і роўнага выбарчага права для ўсіх мужчын старэй 25 гадоў. У той жа час, Прусія захавала сістэму галасавання з абмежавальнымі трыма класамі, у якое 17,5 % насельніцтва кантралявала ўсе сферы жыцця. Імперскі канцлер быў, за выключэннем двух перыядаў (студзень-лістапад 1873 і 1892—1894 гадоў) таксама прэм'ер-міністрам Прусіі, і гэта азначала, што на працягу большае часткі існавання імперыі, каралю/імператару і прэм'ер-міністру/канцлеру прыйшлося шукаць большасці ў выбарчых заканадаўчых органах дзвюх абсалютна розных выбарчых сістэм.
На момант стварэння імперыі дзве траціны насельніцтва Прусіі было сельскім. Аднак на працягу 20 наступных гадоў становішча змянілася і на гарадскія паселішчы ўжо даводзілася дзве траціны насельніцтва. Тым не менш, межы выбарчых акругаў так і не былі зменены, каб адбіць рост насельніцтва і ўплыў гарадоў.
Бісмарк разумеў, што астатняя частка Еўропы некалькі скептычна ставіцца да сілы новага Рэйха, і звярнуў сваю ўвагу на захаванне міру накшталт Берлінскага кангрэса.
Вільгельм I памёр у 1888 годзе, і яго на троне змяніў спадчынны прынц — Фрыдрых III. Новы імператар, быў англафілам і планаваў ажыццявіць шырокія ліберальныя рэформы. Але ён памёр праз 99 дзён з моманту свайго ўзыходжання на трон. Яго спадчыннікам стаў 29-летні сын, Вільгельм II.
Вільгельм паўстаў супраць сваіх бацькоў у іх ліберальных спробах і пакінуў прусаў пад апекаю Бісмарка. Новы кайзер хутка сапсаваў адносіны з брытанскай і расійскай каралеўскімі сем'ямі (хоць і быў роднасна злучаны з імі), стаў іх супернікам і нарэшце ворагам. Вільгельм II адхіліў Бісмарка ад пасады ў 1890 годзе і пачаў кампанію мілітарызацыі і авантурызму ў вонкавай палітыцы, што ў канчатковым выніку прывяло Германію да ізаляцыі.
Падчас Аўстра-Венгерскага канфлікту з Сербіяй кайзер з'ехаў у адпачынак, і паспешныя планы мабілізацыі некалькіх дзяржаў прывялі да катастрофы — Першай сусветнай вайне (1914—1918). За выйсце з вайны бальшавікі, паводле Брэсцкага міру (1918 год), пагадзіліся на акупацыю буйных рэгіёнаў заходняй часткі Расійскай імперыі, якія межавалі з Прусіяй. Нямецкі кантроль над гэтымі тэрыторыямі доўжыўся ўсяго некалькі месяцаў і спыніўся з-за паражэнні нямецкага войска і перамогі нямецкай рэвалюцыі, якія прывялі да адлучэння кайзера ад трона і яго выгнання.
Паваенная Версальскі дагавор прымусіла Германію несці поўную адказнасць за вайну. Дамова была падпісана ў Версалі, у зале люстэркаў, дзе нямецкая імперыя і была створана. Па гэтай мірнага дагавора Прусія страціла шэраг тэрыторый, раней якія ўваходзілі ў яе склад (Верхняя Сілезія, Познань, частка правінцый Усходняя і Заходняя Прусія, Саар, Паўночны Шлезвіг і некаторыя іншыя).
Яшчэ да завяршэння вайны ў Германіі ўспыхнула Лістападаўская рэвалюцыя 1918 г., якая прымусіла Вільгельма II зрачыся і ад прускага пасаду, і ад злучанага з ім тытула нямецкага імператара. Германія стала рэспублікаю, Каралеўства Прусія было пераназвана ў Вольную дзяржаву Прусія.
У складзе Веймарскай рэспублікі
[правіць | правіць зыходнік]Веймарская рэспубліка засталася «саюзнай дзяржавай», а землі былі дзяржавамі, хоць і з абмежаваным суверэнітэтам. Менавіта нераўнапраўе яе членаў, першым чынам, і характарызавала федэралістычную структуру Веймарскай рэспублікі. На тэрыторыі Прусіі пражывала амаль 2/3 насельніцтвы, тут была шырока развіта прамысловасць і ваенная арганізацыя. З прычыны гэтага Прусія захавала сваё дамінантнае становішча ў Германіі ў параўнанні з іншымі нямецкімі землямі. Планы тэрытарыяльнай перабудовы Германіі сустракалі разлютаванае супраціўленне. арт.18 Канстытуцыі ўсталёўваў, што тэрытарыяльныя змены існых і стварэнне новых зямель у межах нямецкай імперыі адбываецца шляхам імперскага закону, які змяняе канстытуцыю, што ў прамым сэнсе азначала, што ніякая тэрытарыяльная перабудова немагчыма без згоды Прусіі.
Нераўнапраўе выяўлялася і ў прадстаўніцтве зямель у Рэйхстагу. Прусія тут атрымала 2/5 галасоў і сітуацыю не магло змяніць нават уключэнне ў канстытуцыю «антыпрускае абмоўкі», якая прадугледжвала, што палову прускіх галасоў павінны мець прадстаўнікі прускіх правінцыйных кіраванняў, а не прускі ўрад. Такім чынам, з 66 галасоў у Рэйхстагу Прусія мела 26, Баварыя — 11, Саксонія — 7, Вюртэмберг — 4, Бадэн — 3, Цюрынгія, Гесэн, Гамбург — па 2, астатнія 9 зямель па 1 голасу. Усё гэта казала пра тое, што ніводнае рашэнне не магло быць прынята супраць волі Прусіі.
Прусія ў эпоху Трэцяга рэйха
[правіць | правіць зыходнік]Пасля прыходу 30 студзеня 1933 годзе да ўлады ў Германіі нацыянал-сацыялістаў Прусія працягвала заставацца ў складзе Германіі на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня рэйхскамісарам Прусіі стаў віцэ-канцлер у сфарміраваным урадзе Адольфа Гітлера Франц фон Папен[1].
Пасля ўводзін пастоў імперскіх намеснікаў (рэйхсштатгальтэраў) у землях Германіі з 7 красавіка 1933 годзе і да сваёй смерці 30 красавіка 1945 годзе імперскім намеснікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе міністрам-прэзідэнтам з 11 красавіка 1933 да 23 красавіка 1945 года[2] быў прэзідэнт Рэйхстага Герман Герынг. Яму ж 30 студзеня 1935 годзе А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі рэйхсштатгальтэра Прусіі, але фармальна застаючыся часткай прускай дзяржавы[3].
Ліквідацыя Прусіі
[правіць | правіць зыходнік]Пасля капітуляцыі Германіі ў Другой сусветнай вайне ў 1945 годзе і пераходу вярхоўнай улады ў краіне да саюзніцкіх акупацыйных уладаў, апошнімі прадпрымаюцца меры па расфарміраванні велізарнай Прусіі, разгляданае імі як апора нямецкага мілітарызму і рэакцыі. На працягу 1945—1946 гг. распараджэннямі саюзніцкіх уладаў са складу Прусіі канфіскоўваюцца розныя яе тэрыторыі.
Гэты працэс завяршыўся з прыняццем саюзным Кантрольным саветам у Германіі 25 лютага 1947 гады Закона «Аб ліквідацыі Прускай дзяржавы». 1 сакавіка 1947 года Кантрольным саветам афіцыйна заяўлена пра тое, што Пруская дзяржава «з'яўлялася крыніцаю мілітарызму і рэакцыі ў Германіі», і таму яно больш не існуе.
Усходняя Прусія была падзелена паміж Савецкім Саюзам і Польшчай. У склад Савецкага Саюза разам са сталіцай Кёнігсбергам (які быў пераназваны ў Калінінград) увайшла адна траціна Усходняй Прусіі, на тэрыторыі якое была створана Калінінградская вобласць. Невялікая частка, якая ўключала частка Куршскай касы і горад Клайпеда (Клайпедскі край), была перададзена Літоўскай ССР. Таксама да Польшчы адышлі Ніжняя Сілезія, вялікая частка Памераніі і іншыя тэрыторыі да ўсходу ад лініі Одар-Нейсэ.
Астатнія тэрыторыі ліквідаванай Прускай дзяржавы ўвайшлі ў склад іншых федэральных зямель Германіі, такіх як Брандэнбург, Гесэн, Ніжняя Саксонія, Рэйнланд-Пфальц, Паўночны Рэйн — Вестфалія, Саксонія-Ангальт, Цюрынгія, Шлезвіг-Гольштэйн, Мекленбург-Пярэдняя Памеранія, Бадэн-Вюртэмберг, Саар. У 1990 годзе самастойнай зямлёй Германіі стала былая сталіца Прусіі — Берлін.
Такім чынам, з 16 зямель сучаснае Федэратыўнай Рэспублікі Германія 12 цалкам ці часткова размешчаны на тэрыторыях, раней якія ўваходзілі ў склад Прусіі.
Значэнне Прусіі
[правіць | правіць зыходнік]Гістарычна Прусія з'яўлялася цэнтрам і часткай зямель Германіі. З 1871 года, паслья ўтварэння адзінай Германскай імперыі, стала губляць свай пазіцыі ў якасці самастойнага суб'екта, паколькі ўзначаліўшы аб'яднанне краіны стала ў штодзённай свядомасці ў значнай ступені сінанімічная новай дзяржаве.
Геаграфія і насельніцтва Прусіі
[правіць | правіць зыходнік]Тэрыторыя Прусіі значна змянялася з цягам часу. Так, у XIV павеку Прусія складалася з тэрыторый цяперашняга Вармінска-Мазурскага ваяводства Польшчы, Калінінградскай вобласці і Клайпедскага павета Літвы. Напачатку XX стагоддзя каралеўства Прусія складалася з «уласна Прусіі» (Усходняй і Заходняй Прусіі), Брандэнбург, правінцыі Саксоніі (тэрыторыя цяперашняе зямлі Саксонія-Ангальт і частка зямлі Цюрынгія), Памераніі, Рэйнскай правінцыі, Вестфаліі, Сілезію, Лужыцы, Шлезвіг-Гольштэйн, Гановер, Гесэн-Насау і правінцыю Гогенцолерн.
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км².
Насельніцтва Прусіі па гадах (1740—1939)
Год | Насельніцтва | Год | Насельніцтва | Год | Насельніцтва |
---|---|---|---|---|---|
1740 | 2 240 000 | 1840 | 14 929 000 | 1890 | 29 957 000 |
1786 | 5 430 000 | 1852 | 16 935 000 | 1900 | 34 473 000 |
1800 | 9 700 000 | 1861 | 18 491 000 | 1910 | 40 165 000 |
1816 | 10 349 000 | 1864 | 19 255 000 | 1925 | 38 176 000 |
1828 | 12 726 000 | 1871 | 24 689 000 | 1933 | 39 934 000 |
1834 | 13 510 000 | 1880 | 27 279 000 | 1939 | 41 334 000 |
Узнагароды Прусіі
[правіць | правіць зыходнік]Ордэны Прусіі
- Ордэн Чорнага Арла ням.: Hohen Orden vom Schwarzen Adler (ад 18 студзеня 1701)
- Ордэн «За заслугі» ням.: Orden «Pour le Merite» (ад 31 мая 1740)
- Ордэн «За заслугі ў навуцы і мастацтве» (Прусія) ням.: Orden «Pour le Merite» fur Wissenschaft und Kunste
- Ордэн Чырвонага арла ням.: Roter Adlerorden
- Ордэн Лебедзя ням.: Schwanenorden
- Ордэн Кароны ням.: Kronen-Orden
- Каралеўскі ордэн дому Гогенцолерн ням.: Koniglicher Hausorden von Hohenzollern 18 студзеня 1851 года
- Каралеўскі прускі ордэн Святога Іаана ням.: Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden
- Княжы ордэн дому Гогенцолерн ням.: Hausorden von Hohenzollern
- Ордэн Луізы ням.: Luisenorden
- Жалезны крыж, ордэн ням.: Eisernes Kreuz
Гл. таксама
[правіць | правіць зыходнік]Зноскі
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Acta Borussica
- Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates (Leopold v. Ledebur, Hrsg.). Erster Band, Mittler, Berlin/Posen/Bromberg 1830, 390 Seiten.
- Max Toeppen: Historisch-komparative Geographie von Preußen, Gotha 1858, 398 Seiten.
- Scriptores rerum Prussicarum — Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861—1874), Band 1, Band 2, Band 3.
- Die preußische Landesgesetzgebung — Sammlung von Textausgaben (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933—1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen).
- Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, ISBN 3-930850-71-0.
- Udo Arnold: Preußen und Berlin. Lüneburg 1981.
- Udo Arnold: Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert. Lüneburg 1992.
- Udo Arnold: Preußische Landesgeschichte. Petersberg 2001.
- Dirk Blasius (Hrsg.): Preußen in der deutschen Geschichte. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, ISBN 3-445-02062-0. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister.
- Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): Preußen. Ein Lesebuch. LitPol Verlag, Berlin 1981, ISBN 3-88279-021-0.
- Handbuch der preußischen Geschichte, hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin:
- Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Walter de Gruyter, Berlin New York 2009.
- Band 2: Otto Büsch (Hg.): Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Walter de Gruyter, Berlin New York 1992.
- Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Berlin New York 2000.
- Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): Moderne Preußische Geschichte 1648—1947. Eine Anthologie. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), ISBN 3-11-008324-8.
- Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), ISBN 3-11-012684-2.
- Christopher Clark: Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600—1947. bpb 2007, ISBN 978-3-89331-786-8.
- Beate Engelen: Soldatenfrauen in Preußen. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), ISBN 3-8258-8052-4.
- Gerhard Friedrich: Fontanes preußische Welt. Armee — Dynastie — Staat. Baltica Verlag, Flensburg 2001, ISBN 3-934097-12-X.
- Oswald Hauser: Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke. Neumünster 1960
- Oswald Hauser: Preußen, Europa und das Reich. Köln 1987
- Klaus Herdepe: Die Preußische Verfassungsfrage 1848. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), ISBN 3-936117-22-5.
- Reinhart Koselleck: Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, ISBN 3-608-95483-X.
- Wolfgang Neugebauer: Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947. Piper, München 2006, ISBN 3-492-24355-X.
- Uwe A. Oster: Preußen. Geschichte eines Königreichs. Piper, München 2010, ISBN 3-492-05191-X.
- Hans-Joachim Schoeps: Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), ISBN 3-550-08585-0.
- Julius H. Schoeps: Preußen, Geschichte eines Mythos. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-89809-030-2.
- Eberhard Straub: Eine kleine Geschichte Preußens. Siedler, Berlin 2001, ISBN 3-88680-723-1.
- Friedemann Bedürftig (Hrsg.): Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-8122-8101-5.
- Marion Gräfin Dönhoff: Preußen. Maß und Maßlosigkeit. Goldmann, München 1998, ISBN 3-442-75517-4.
- Hans Dollinger: Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten. Prisma, Gütersloh 1985, ISBN 3-570-09624-6. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens.
- Bernt Engelmann: Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten. München 1981, ISBN 3-442-11300-8.
- Joachim Fernau: Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, ISBN 3-7766-2132-X.
- Siegfried Fischer-Fabian: Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, ISBN 3-426-26043-3. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786—1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis.
- Siegfried Fischer-Fabian: Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, ISBN 978-3-404-64227-4.
- Sebastian Haffner: Preußen ohne Legende. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, ISBN 3-442-11511-6. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland.
- Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: Preußische Profile. Ullstein, Berlin 2001, ISBN 3-548-26586-3.
- Alwin Hanschmidt, Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425—440.
- Ludwig Hüttel: Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620—1688, Süddeutscher Verlag, München 1981, ISBN 3-7991-6108-2.
- Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild. Berlin (Ost) 1987, ISBN 3-373-00004-1. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis.
- Heinz Ohff: Preußens Könige. Pieper Verlag, München Zürich 2001, ISBN 3-492-23359-7. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister.
- Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): Preußen. Chronik eines deutschen Staates. Berlin 2000, ISBN 3-87584-023-2. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen.
- Johannes Rogalla von Bieberstein: Preußen als Deutschlands Schicksal, München 1981, ISBN 3-597-10336-7.
- Jürgen W. Schmidt (Hg.): Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert, Ludwigsfelde 2011, ISBN 978-3-933022-66-0.
- Hans-Joachim Schoeps: Preußen gestern und morgen. Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay.
- Kerski, Basil (Hrsg.): Preußen — Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland. Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, ISBN 978-3-936168-17-4.
- Preußen. Versuch einer Bilanz. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August-15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981.
- Band 1 Preußen. Versuch einer Bilanz. Hg. von Gottfried Korff, 1500-ISBN 3-499-34001-1.
- Band 2 Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-ISBN 3-499-34002-X.
- Band 3 Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates. Bearb. von Peter Brandt, 1000-ISBN 3-499-34003-8.
- Band 4 Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-ISBN 3-499-34004-6.
- Band 5 Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-ISBN 3-499-34005-4.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Прусія