Тундрастэп

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Фаўна тундрастэпу.

Тундрастэп (таксама ў англамоўным навуковым асяроддзі — мамантавыя прэрыі або мамантавы стэп) — некалі шырокая экасістэма (біятоп) палярных і прыпалярных абласцей Еўразіі і Паўночнай Амерыкі эпохі плейстацэну. Участак рэліктавых тундрастэпавых ландшафтаў — дрыядавыя тундрастэпы[1] — захаваліся да нашых дзён у Хакасіі, на Алтаі (пласкагор’е Укок  (руск.) (бел.)[2], асобныя ўчасткі гэтых раслінных супольнасцяў захаваліся ў Забайкаллі і Прыбайкаллі[3][4].

Падчас Апошняга ледавіковага максімуму тундрастэп — мамантавы стэп, быў самым вялікім па плошчы біёмам Зямлі. У даўжынным кірунку ён распасціраўся ад сучаснай Іспаніі на ўсход праз усю Еўразію да Канады (у той перыяд Еўразія і Паўночная Амерыка былі злучаныя з дапамогай Берынгіі — сухапутнага шляху на месцы цяперашняга Берынгава праліва), у шыротным — ад сучасных арктычных астравоў да Кітая[5][6][7][8][9]. Клімат відаў раслін, жывёл быў халодны і сухі[10]. У раслінным покрыве пераважалі высокакаларыйныя, кармавыя віды траў і кусты вярбы[11]. Яны круглы год забяспечвалі надзейную кармавую базу для вялікай колькасці жывёл мегафаўны  (руск.) (бел.. Асноўнымі траваеднымі таго перыяду былі — стэпавыя зубры (Bison priscus), коні (Equus), шарсцістыя маманты (Mammuthus primigenius)[4].

Тундрастэп меў стабільны, характэрны клімат і біясістэму на працягу 100 000 гадоў. Паступова знік як біём па меры пацяплення і павышэння вільготнасці клімату Арктыкі, ад 12 да 5 тысяч гадоў таму. Апошняе значэнне ставіцца да Таймыра і в. Урангеля[12].

Адкрыццё[правіць | правіць зыходнік]

Напрыканцы XIX стагоддзя Альфрэд Нерынг  (руск.) (бел. у 1890 годзе[13] і Іван Чэрскі у 1891 годзе[14] вылучылі тэорыю аб тым, што паміж 110 000 — 10 000 гадоў таму, падчас апошняга ледавіковага перыяду  (руск.) (бел., большая частка поўначы Еўропы была населена буйнымі траваеднымі жывёламі, і клімат пры гэтым быў стэпавы, умерана халаднаваты[15]. У 1982 годзе навуковец Дэйл Гатры (англ.: Dale Guthrie) прыдумаў для характэрнага ландшафту гэтага перыяду тэрмін «мамантавы стэп»[16].

Фарміраванне тундрастэпу[правіць | правіць зыходнік]

Тундрастэп існаваў (па пашыраных ацэнак) у датыроўцы паміж 126 000 — 11 700 гадоў таму. Апошняя ледавіковая эпоха  (руск.) (бел. дасягнула максімуму паміж 33 000 — 26 500 гадоў таму. Затым пачалося паступовае пацяпленне і адступленне леднікоў: у Паўночным паўшар’і — пачынаючы з 19 000 гадоў таму, у Антарктыдзе — з 14 500 гадоў таму. Дадзеныя ваганні аблядненняў на планеце добра адпавядаюць узроўню мора ў гэтыя перыяды, які паніжаўся ў перыяды абляднення і павышаўся ў перыяды раставання леднікоў[17][18][19][4].

Пры аблядненні велізарныя масы вады аказваюцца зачыненымі ў ледніках і не ўдзельнічаюць у рачным абароце на кантынентах, не выпараюцца з паверхні азёр і рэк, не ўпадаюць у акіян, такім чынам таксама стымулюючы выпарэнне вільгаці. З-за гэтага ўтварэнне аблокаў было паніжаным, ападкаў было значна менш, чым сёння. Колькасць сонечных дзён была нашмат большай у Заходняй Еўропе, Скандынавіі і астатняй Еўразіі, чым сёння. Зімой выпадала менш снегу, а летам з-за малой воблачнасці глеба актыўна прагравалася Сонцам, і гэта не давала забалочвацца паверхні[20][21][4][10].

Прыродныя зоны, апошні ледніковы максімум, паміж 110-11 тысяч гадоў таму.

У перыяд апошняй ледніковай эпохі Гальфстрым меў кірунак плыні, якая вядзе ў бок Афрыкі, а не ў бок Іспаніі, і затым у бок Скандынавіі, як сёння. Па гэтай прычыне клімат Заходняй Еўропы і Скандынавіі быў сухі, з малой колькасцю туманаў, ападкаў і воблачнасці. У Паўночнай Еўропе з-за халадоў сфармаваліся вялікія покрыўныя ледавікі  (руск.) (бел., якія стваралі дадатковы бар’ер для вільготных паветраных мас, што робіць клімат у Паўночнай Атлантыцы сушы. Паўночная частка Атлантычнага акіяна была ў значнай меры пакрыта лёдам, што таксама памяншала выпарэнне вады і рабіла немагчымым утварэнне над гэтай тэрыторыяй туманаў і штармоў, як у сучасны перыяд.

У Паўночнай Амерыцы ледавікі таксама спрыялі больш сухому клімату на тэрыторыі сучаснай Аляскі і даліны ракі Юкан[20][21][4][10].

Асноўныя рысы[правіць | правіць зыходнік]

Схемы прыдатнасці клімату, для жыцця шарсцістага маманта (Mammuthus primigenius) у познім плейстацэне і галацэне: * чырвоны колер — клімат падыходзіць для мамантаў, * зялёны колер — клімат не падыходзіць для мамантаў, * чорныя кропкі-месцы знаходак мамантаў, * чорныя лініі — паўночная мяжа пражывання людзей сучаснага анатамічнага тыпу  (руск.) (бел., * чорныя пункцірныя лініі — спрэчныя межы пражывання людзей сучаснага анатамічнага тыпу[22].

Сухасць клімату, вялікая колькасць сонечных дзён, актыўны рост траў стваралі ўмовы для пражывання такога ж колькасці жывёл, як і ў сучаснай афрыканскай саванне. У наш час падобнай альтэрнатывы саваннам на планеце не існуе[9][10].

Тундрастэпы знаходзіліся на перыгляцыяльных (ваколледавіковых) тэрыторыях з халодным і сухім кліматам. Травяны ярус тундрастэпу фармавалі ў асноўным не мох (як у тундры), а трава. Характэрнай рысай старажытных мамантавых прэрый было багацце буйных жывёл: маманты вагой да 10 тон, шарсцістыя насарогі, коні, бізоны і туры. Нягледзячы на моцныя маразы зімой, за кароткае спякотнае лета у тундрастэпах паспявала вырасці багатае разнатраўе  (руск.) (бел. вышынёй да 2 метраў. Сонечная і сухая восень ператварала яго ў «сена на карню», якім харчаваліся маманты і іншыя траваедныя жывёлы падчас доўгай зімы[4].

Сухасць клімату з’яўлялася прычынай нізкай колькасці ападкаў і малой колькасці хмарных дзён у годзе, у тым ліку ў летне-восеньскі перыяд. Дзякуючы гэтаму восенню трава без рызыкі змакрэць высыхала пад сонцам і ветрам, што дзьмуў з боку леднікоў. Таксама агульная невысокая колькасць ападкаў забяспечвала адносна маласнежныя (па параўнанні з сучасным кліматам) зімы. Малая глыбіня снежнага покрыва дазваляла буйным жывёлам мегафауны — мамантам, шарсцістым насарогам, коням — здабываць корм, не марнуючы лішнія сілы на прасоўванне па глыбокім снезе[9][10].

Цяперашні клімат у тундры і лесатундры нашмат суровей, да таго ж, у сілу большай вільготнасці клімату, восенню ідуць моцныя дажджы, і таму травы згніваюць на карню, не ператвараючыся ў сена. Таксама ў сілу вялікай колькасці ападкаў і пахмурных дзён у годзе адбылося актыўнае забалочванне велізарных плошчаў. У гэтым прычына таго, што імхі выціснулі як кармавую база траву. Зімы таксама ў наш час нашмат суровей[4].

Пры багацці корму насельнікам тундрастэпы былі не страшныя маразы, а ад пераахаладжэння маладняк абараняў тоўсты пласт падскурнага тлушчу  (руск.) (бел. і густая кудлатая поўсць. Жывёлы мамантавых стэпаў з’яўляліся аб’ектам палявання старажытных людзей[8][9][10].

У сучасны перыяд адбываецца актыўная здабыча мамонтавых костак і ў асаблівасці біўняў, якія засталіся з перыяду, калі ў тундрастэпу жылі шарсцістыя маманты. У год старацелямі толькі на тэрыторыі Расіі здабываецца ад 20 да 60 тон костак маманта. Агульныя запасы костак, паводле ацэнак навукоўцаў, дасягаюць некалькіх сотняў тысяч тон. Вага аднаго буйнога біўня складае 100—110 кілаграмаў[23].

Расліннасць[правіць | правіць зыходнік]

Галоўнай рысай тундрастэпаў была адсутнасць лясоў і амаль поўная адсутнасць кустоў на велізарных плошчах. Сухі клімат не дазваляў развівацца дрэвам, такім як хвоі, елі, бярозы, дубы. Калі паміж 15 000 — 11 000 гадоў таму клімат пачаў паступова цяплець і ўвільгатненне ўзрасло, стэпавая расліннасць паступова змянілася спачатку хмызнякамі, затым паміж 12 900 — 11 700 гадоў таму-лісцянымі дрэвамі і затым тайгой. Змену стэпавага біёма на лясны навукоўцы прасачылі па ўзорах гною, які застаўся ад мамантаў[24][25][4].

Пры аналізе рэшткаў глебы тундрастэпаў, якія захаваліся ў адкладах у вечнай мерзлаце Сібіры і Аляскі, было ўстаноўлена, што ўтрыманне арганічных рэчываў, а значыць ўрадлівасць глеб тундрастэпу, былі вельмі высокімі ў параўнанні з сучасным перыядам у Сібіры і іншых частках былога тундрастэпу. Глеба давала базу для росту высокакаларыйных траў і развіцця вялікай колькасці жывёл[25]. Па шчыльнасці папуляцый буйных жывёл тундрастэп набліжаўся да афрыканскіх саваннаў, хоць палеагенетычныя даследаванні паказалі, што эфектыўны памер папуляцыі  (руск.) (бел. шарсцістых мамантаў у Берынгіі (40—150 тыс. асобін) у спрыяльных кліматычных умовах быў усё ж такі на парадак ніжэй папярэдняй ацэнкі (1 млн асобін), зробленай на аснове шчыльнасці папуляцыі сланоў у нацыянальных парках Афрыкі[26].

Знікненне[правіць | правіць зыходнік]

Па адной з версій, тундрастэпы зніклі з-за паступовага ўвільгатнення і пацяплення клімату[27], у выніку якога ледавік адступіў на поўнач, і адбыліся змены ў раслінным складзе тундрастэпаў. Гэтыя змены прывялі да скарачэння колькасці плейстацэнавай мегафаўны  (руск.) (бел., і, у выніку станоўчай зваротнай сувязі  (руск.) (бел., сталі незваротнымі, што прывяло да зарастання значнай часткі тундрастэпы хмызнякамі, і, пасля, іглічнымі лясамі[28].

Па іншай версіі знікненне тундрастэпаў адбылося пад уздзеяннем чалавека, які моцна скараціў папуляцыю асноўных відаў-эдыфікатараў  (руск.) (бел. (шарсцістыя маманты, шарсцістыя насарогі і інш.), якія захоўвалі тундрастэпы, пад’ядаючы драўняныя расліны і вытоптваючы параснік сваімі плоскімі, масіўнымі ступнямі, угнойваючы глебу сваім гноем. Пасля рэзкага скарачэння іх колькасці адбылося збядненне глебаў, тундрастэп замяніўся нізкапрадуктыўнай хвойнай лесатундрай, паўночней яе змяніла сучасная тундра[29][30].

Выявы раслін і жывёл тундрастэпы[правіць | правіць зыходнік]

Частка раслін існуе і ў нашы дні.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Типчаково-дриадовые тундростепи Архівавана 21 студзеня 2020. Зелёная книга Сибири. Электронный атлас СО РАН
  2. ↑ Алтайский государственный природный биосферный заповедник ● Каталог ООПТ ● Особо Охраняемые Природные Территории (ООПТ)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2020. Праверана 20 чэрвеня 2022.
  3. ↑ Работа сайта временно приостановлена
  4. ↑ а б в г д е ё ж Дмитрий Маликов — палеонтолог, кандидат геолого-минералогических наук, научный сотрудник Института геологии и минералогии СО РАН. О мамонтовой фауне. Антропогенез.ру.
  5. ↑ Adams, J. M.; Faure, H.; Faure-Denard, L.; McGlade, J. M.; Woodward, F. I. (1990). «Increases in terrestrial carbon storage from the Last Glacial Maximum to the Present». Nature. 348 (6303): 711—714.
  6. ↑ Guthrie, R.D. (1990). Frozen Fauna of the Mammoth Steppe. The University of Chicago Press, Chicago.
  7. ↑ Sher, A.V., 1997. Nature restructuring in the East-Siberian Arctic at the Pleistocene Holocene boundary and its role in mammal extinction and emerging of modern ecosystems. Earth Cryosphere 1 (3e11), 21e29.
  8. ↑ а б Álvarez-Lao, Diego J.; García, Nuria (2011). «Geographical distribution of Pleistocene cold-adapted large mammal faunas in the Iberian Peninsula». Quaternary International. 233 (2): 159—170.
  9. ↑ а б в г Zimov, S.A.; Zimov, N.S.; Tikhonov, A.N.; Chapin, F.S. (2012). «Mammoth steppe: A high-productivity phenomenon». Quaternary Science Reviews. 57: 26-45.
  10. ↑ а б в г д е Guthrie, R.D., Origin and causes of the mammoth steppe: a story of cloud cover, woolly mammal tooth pits, buckles, and inside-out Beringia, Quaternary Science Reviews 20 (2001) 549—574
  11. ↑ Sher, A.V.; Kuzmina, S.A.; Kuznetsova, T.V.; Sulerzhitsky, L.D. (2005). «New insights into the Weichselian environment and climate of the East Siberian Arctic, derived from fossil insects, plants, and mammals». Quaternary Science Reviews. 24 (5-6): 533—569.
  12. ↑ Позднеплейстоцен-голоценовое вымирание. Причины и следствия. cyberleninka.ru. Праверана 8 сакавіка 2020.
  13. ↑ Nehring, A.: Über Tundren und Steppen der Jetzt- und Vorzeit: mit besonderer Berücksichtigung ihrer Fauna. In: F. Dümmler, Berlin 1890
  14. ↑ Chersky, I.D. (1891). «Description of the post-Tertiary mammal collection found byNew Siberian expedition 1885—1886». Notes of Russian Academy of Science. 65: 706.
  15. ↑ Blinnikov, Mikhail S., Gaglioti, Benjamin, Walker, Donald A., Wooller, Matthew J., Zazula, Grant D.: Pleistocene graminoid-dominated ecosystems in the Arctic. In: Quaternary Science Reviews, 30 (October 2011) pp. 2906—2929
  16. ↑ Guthrie, R. Dale: Mammals of the mammoth steppe as paleoenvironmental indicators. In: Hopkins, D.M., Schweger, C.E., Young, S.B. (ed.): Paleoecology of Beringia. Academic Press, New York 1982, pp. 307—329.
  17. ↑ «Major Divisions». Subcommission on Quaternary Stratigraphy. International Commission on Stratigraphy. 4 January 2016. Retrieved 25 January2017.
  18. ↑ Clark, P. U.; Dyke, A. S.; Shakun, J. D.; Carlson, A. E.; Clark, J.; Wohlfarth, B.; Mitrovica, J. X.; Hostetler, S. W.; McCabe, A. M. (2009). «The Last Glacial Maximum». Science. 325 (5941): 710-4.
  19. ↑ A Palaeoclimatic Perspective(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2015. Праверана 8 чэрвеня 2018.
  20. ↑ а б Hopkins, D.M., Matthews, J.V., Schweger, C.E., Young, S.B., (Eds.), 1982. Paleoecology of Beringia. Academic Press, New York.
  21. ↑ а б Vrba, E.S., Denton, G.H., Partridge, T.C., Buckle, L.H. (Eds.), 1995. Paleoclimate and Evolution With Emphasis on Human Origins. Yale University Press, New Haven.
  22. ↑ Climate Change, Humans, and the Extinction of the Woolly Mammoth.
  23. ↑ Кости мамонтов.
  24. ↑ Dale Guthrie, R. (2006). «New carbon dates link climatic change with human colonization and Pleistocene extinctions». Nature. 441 (7090): 207-9.
  25. ↑ а б Van Geel, Bas; Aptroot, André; Baittinger, Claudia; Birks, Hilary H.; Bull, Ian D.; Cross, Hugh B.; Evershed, Richard P.; Gravendeel, Barbara; Kompanje, Erwin J.O.; Kuperus, Peter; Mol, Dick; Nierop, Klaas G.J.; Pals, Jan Peter; Tikhonov, Alexei N.; Van Reenen, Guido; Van Tienderen, Peter H. (2008). «The ecological implications of a Yakutian mammoth’s last meal». Quaternary Research. 69 (3): 361—376.
  26. ↑ Out of America: Ancient DNA Evidence for a New World Origin of Late Quaternary Woolly Mammoths(англ.) // Current Biology. — 2008-09-09. — В. 17. — Т. 18. — С. 1320–1326. — ISSN 0960-9822. — DOI:10.1016/j.cub.2008.07.061
  27. ↑ Почему вымерли мамонты и гибнут сайгаки: история о вкладах Леонард Полищук «Троицкий вариант» № 14(208), 12 июля 2016 года
  28. ↑ Шерстистых мамонтов погубила диета Правда.ру
  29. ↑ Черная книга природы
  30. ↑ П. В. Пучков, А. М. Буровский. Споры о людях, мамонтах и созданных ими ландшафтах // Эволюция. Мегаистория и глобальная эволюция. Материалы симпозиума / Л. Е. Гринин. — Российская Академия наук, МГУ им. Ломоносова. — М.: Учитель, 2015. — Vol. 7. — С. 169—218. — 223 с. — ISBN 978-5-7057-4566-1.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Еськов К. Ю.  (руск.) (бел. История Земли и жизни на ней. — М.: МИРОС — МАИК Наука/Интерпериодика, 2000. — 352 с.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Тундрастэп&oldid=4347129"