Патоп (раман)

Патоп
Патоп;
	польск. Potop
Аўтар	Генрык Сянкевіч
Жанр	Гістарычны раман
Мова арыгінала	Польская
Арыгінал выдадзены	1886
Выпуск	1886
Цыкл	Трылогія Генрыка Сянкевіча
Папярэдняя	Агнём і Мячом
Наступная	Пан Валадыёўскі
	Электронная версія

Патоп — другі раман з Трылогіі Генрыка Сянкевіча, апублікаваны ў 1886 годзе, падзеі якога рагортваюцца пад час Шведскага патопу 1655—1660 гг.

Галоўны герой рамана — малады харунжы аршанскі Анджэй Кміціц, які па завяшчанні Гераклія Білевіча прыязджае ў Лаўду (сучасная Літва), каб ажаніцца з унучкай Аляксандрай (Воленькай) Білевіч. Гісторыя пачынаецца са знаёмства Анджэя Кміціца і Аляксандрай Білевіч і ахоплівае перыяд 1655—1657 гг.

Раман першапачаткова публікаваўся часткамі ў 1884—1886 гадах у кракаўскай штодзённай газеце «Час» і ў варшаўскіх «Слова» і «Кур’ер Пазнаньскі». Першае выданне кнігі адбылося ў 1886 г. у Варшаве. Частка рукапісу рамана захоўваецца ў Асалінеуме ва Уроцлаве.

Галоўныя героі[правіць | правіць зыходнік]

Анджэй Кміціц (прататып — Самуэль Кміціч)
Аляксандра Білевіч
Ежы Міхал Валадыёўскі
Ян Ануфрый Заглоба
Гетман Януш Радзівіл
Багуслаў Радзівіл

Другасныя героі[правіць | правіць зыходнік]

Выдуманы:

Ануся Барзабагата-Красенская
Юзва Бутрым
Кемліч і яго сыны: Косма і Даміян
Рох Кавальскі
Палкоўнік Кукліноўскі
Вахмістр Сарока
Ян Саковіч, стараста ашмянскі
Ян Скшэтускі
Станіслаў Скшэтускі
Францішка Кульвяцоўна
Томаш Білевіч
Ярамір Какосіньскі
Раніцкія гербу Сучэкамнаты
Рэкуць-Леліва гербу Леліва
Ухлік
Кульвец-Гіпацэнтаўр
Зэнд
Гарасімовіч
Хаслінг-Кетлінг з Элгіна
Ржэдзян
Міхал Станкевіч
Аскерка, радзівілаўскі палкоўнік

Гістарычныя:

Януш Радзівіл
Багуслаў Радзівіл
Ян Казімір
Княгіня Грызельда Вішнявецкая
Карл X Густаў
Аўгустын Кардэцкі
Георгій Себасцьян Любамірскі
Ян Сабепан Замойскі
Анджэй Караль Грудзіньскі
Кшыштаф Апалінскі
Іераніма Радзеёўскага
Арвід Вітэнберг
Вжэшчавічы
Стэфан Чарнецкі
Генерал Берчард Мілер
Павел Ян Сапега
Ян Фердынанд Сапега
Міхаіл Казімір Радзівіл
заходняя шляхта з ваколіц Упіты на Жамойці: Бутрыны, Гасцевічы, Дамашэвічы

Змест[правіць | правіць зыходнік]

Харунжы (у экранізацыі — палкоўнік) Анджэй Кміціц, заручаны з Аленкай Білевічаўнай, у моц абставін апынуўся на боку Радзівілаў — магутнага магнацкага роду, які падтрымліваў шведаў (Кейданская ўнія). Прызнаны шляхтай і сваёй абранніцай здраднікам, ён вырашае рэабілітавацца. Пад выдуманым імем — Бабініч — ён удзельнічае ў абароне Чанстаховы, абараняе караля Яна Казіміра ад ворагаў і гераічна змагаецца з ворагам да канца вайны.

Першапачаткова «патоп» павінен быў азначаць усеагульнае ўзброенае паўстанне польскага насельніцтва, якое абрынула з усіх бакоў варожае шведскае войска і тым самым вызваліла радзіму.

Бачанне Сянкевіча і рэчаіснасць[правіць | правіць зыходнік]

Грунтуючыся на апісанні аблогі Чанстаховы ксяндзом Аўгустынам Кардэцкім (Nowa Gigantomachia, 1658), Сянкевіч наўмысна прапусціў некаторыя факты, супярэчныя яго бачанню твора, каб суцешыць сэрца, а іншыя падкрэсліў, надаючы ім сэнс, які не меў нічога агульнага з рэальны ход падзей. Аднак трэба памятаць, што ён пісаў раман, а не гістарыяграфічную працу.

Бясспрэчным гістарычным фактам з’яўляецца тое, што Чанстахоўскі манастыр быў адным з найбольш моцна ўмацаваных аб’ектаў Рэчы Паспалітай. Яго размяшчэнне таксама было стратэгічным — ён фланкаваў Польшчу з боку імперскай Сілезіі, адкуль павінна была прыйсці дапамога войскам Яна Казіміра. Сапраўды, шведы беспаспяхова рабілі спробы штурму. Калі шведская армія спыніла аблогу, у гісторыі шведскага патопу адбыўся паварот — войскі, верныя Яну Казіміру, пачуўшы аб паспяховай абароне Чанстаховы, стварылі Тышавецкую канфедэрацыю, а польскія войскі пачалі наступ з Сілезіі. Гістарычныя факты падпарадкаваны галоўнай ідэі, паказанай у Патопе, якая з’яўляецца «асвяжэннем сэрцаў». Выхад з крызісу і перамога адбываюцца перш за ўсё на полі бою. Адаптацыя фактаў да мэты рамана патрабавала завастрыць адны і паменшыць іншыя. Напрыклад, перабольшваецца вобраз разгрому і разбурэння краіны напярэдадні шведскага нападу на краіну. Гаворка ішла пра мастацкі эфэкт — падкрэсьленьне безвыходнасьці, у якой апынулася Польшча. Гэтак жа завастраўся вобраз здрады палякаў і ўсеагульнага падпарадкавання шведам. У выпадку капітуляцыі Літвы не было дакладных гістарычных крыніц, таму гэта апісанне ў значнай ступені прыдумана і створана Сянкевічам. У рамане Гасеўскі не падпісваў Кедайнскага пагаднення, хаця насамрэч пад актам стаіць яго подпіс. Прыняцце Кедайнскага акта было прадметам перамоваў, таму яно не магло быць такой вялікай нечаканасцю, як апісана ў рамане.

Вядома, што войска паўстала супраць Радзівіла не падчас свята, а значна пазней — у сярэдзіне верасня. Каб падкрэсліць сэнс твора, былі скажоны і матывы, якімі кіраваўся Януш Радзівіл пры падпісанні пагаднення. У рамане ім рухае перш за ўсё гонар і жаданне стаць каралём. Фактычна на гэтае рашэнне паўплывалі і знешнія абставіны, якія прымусілі яго шукаць выйсце са складанай сітуацы — пагрозы з боку Расіі (захоп Вільні рускімі войскамі) і Швецыі (захоп Швецыяй прыбалтыйскіх тэрыторый Рэчы Паспалітай). На момант падпісання пагаднення ў Кейданах (20 кастрычніка 1655 г.), Варшава (8 верасня 1655 г.) і Кракаў (17 кастрычніка 1655 г.) ужо знаходзіліся ў руках шведаў.

Экранізацыі[правіць | правіць зыходнік]

1913: Абарона Чэнстаховы — польскі нямы фільм (рэж. Эдвард Пухальскі). Фільм не завершаны.
1915: Патоп — рускі нямы фільм (рэж. Пётр Чардынін). Фільм не захаваўся да нашага часу.
1974: Патоп — польска-савецкі фільм (рэж. Ежы Гофман). Цікавы факт: пры працы над фільмам, польскі бок узаемадзейнічаў са студыяй «Беларусьфільм» (БССР)