Дэбрэцэн

Горад
Дэбрэцэн
венг.: Debrecen
Сцяг Герб
47°31′48″ пн. ш. 21°38′21″ у. д.
Краіна	Венгрыя
Медзье	Хайду-Біхар
Мэр	László Papp[d]
Гісторыя і геаграфія
Першая згадка	1235
Плошча	461,25 км²
Вышыня цэнтра	121 ± 1 м
Часавы пояс	UTC+1, летам UTC+2
Насельніцтва
Насельніцтва	207 594 чалавек (2012)
Афіцыйная мова	венгерская
Лічбавыя ідэнтыфікатары
Тэлефонны код	(+36)52
Паштовы індэкс	4000
debrecen.hu (венг.)
Дэбрэцэн
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Від на цэнтр Дэбрэцэна з паветра

Дэ́брэцэн (венг.: Debrecen) — горад на ўсходзе Венгрыі, другі па насельніцтве горад у краіне пасля Будапешта, адміністрацыйны цэнтр медзье Хайду-Біхар. Насельніцтва — 207 594 чалавек (2012).

Гісторыя

Горад утварыўся зліццём некалькіх суседніх паселішчаў, упершыню Дэбрэцэн згаданы ў 1235 годзе. Этымалогія назвы дакладна не вядома, па найбольш распаўсюджанай версіі яна ўзыходзіць да славянскага «Добре злием» — «Добрая глеба».

У 1361 годзе кароль Лаяш I дараваў Дэбрэцэну статус вольнага горада. У XV—XVI стст. Дэбрэцэн стаў важным гандлёвым горадам, тут праводзілася вялікая колькасць кірмашоў, галоўным чынам, сельскагаспадарчых. З 1450 па 1507 год ён знаходзіўся ва ўласнасці сям'і Хуньядзі.

Пасля ўварвання турак у сярэдзіне XVI стагоддзя Дэбрэцэн падпаў пад уладу кіраўнікоў Трансільваніі і атрымаў паўаўтаномны статус, якім карыстаўся да 1693 года, калі разам з астатняй Венгрыяй увайшоў у склад імперыі Габсбургаў.

У 1673 годзе ў Дэбрэцэн з Габсбургскай імперыі былі высланы 40 пратэстанцкіх пастараў, пасля чаго ідэі Рэфармацыі шырока распаўсюдзіліся ў горадзе. Дэбрэцэн атрымаў неафіцыйнае імя «венгерская Жэнева» і дагэтуль застаецца найбуйнейшым цэнтрам венгерскага кальвінізму. Рымска-каталіцкая царква змагла вярнуцца ў горад толькі ў 1715 годзе, калі быў пабудаваны манастыр ордэна піяраў і сабор Св. Ганны.

У 1849 годзе Дэбрэцэн апынуўся ў цэнтры Венгерскай рэвалюцыі 1848—1849 гадоў. У красавіку 1849 года ў Дэбрэцэнскай Вялікай царкве адкрылася пасяджэнне Дзяржаўнага сходу, на якім Лаяш Кошут зачытаў дэкларацыю аб венгерскай незалежнасці. На перыяд рэвалюцыі Дэбрэцэн стаў фактычна сталіцай краіны.

Пасля здушэння рэвалюцыі ў горадзе паступова зноў пачаўся эканамічны рост. У 1857 годзе Дэбрэцэн і Будапешт злучыла чыгунка. У горадзе хутка расла колькасць фабрык, банкаў, школ, бальніц і новых будынкаў. У 1884 годзе ў Дэбрэцэне быў пушчаны першы ў Венгрыі трамвай на паравой цязе.

Пасля Першай сусветнай вайны да Румыніі адышла значная частка ўсходніх венгерскіх земляў, пасля чаго Дэбрэцэн апынуўся амаль прыгранічным горадам.

Падчас Другой сусветнай вайны горад моцна пацярпеў. У кастрычніку 1944 года ў яго наваколлях праходзіла Дэбрэцэнская аперацыя, пасля якой 50 % будынкаў горада было цалкам разбурана, яшчэ 20 % панеслі шкоду. Аднаўленне горада працягвалася аж да 60-х гадоў XX стагоддзя. У другой палове XX стагоддзя Дэбрэцэн стаў трэцім па велічыні горадам Венгрыі пасля Будапешта і Мішкальца, а ў 90-х гадах — другім пасля моцнага адтоку насельніцтва з Мішкальца ў выніку прамысловага крызісу.

Геаграфія

Дэбрэцэн размешчаны ў гістарычным рэгіёне Альфёльд (Сярэднедунайская раўніна) у 220 кіламетрах на ўсход ад Будапешта, у 50 кіламетрах на поўдзень ад Ньірэдзьхазы. У 30 кіламетрах на ўсход праходзіць румынская мяжа.

Клімат

Клімат Дэбрэцэна
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	16,2	20,4	25,9	30,5	33,7	39,1	41,8	40,4	36,8	31,2	25,1	18,7	41,8
Сярэдні максімум, °C	0,6	4,1	10,4	16,6	21,7	24,6	26,5	26,1	22,4	16,5	8,5	2,6	15,1
Сярэдняя тэмпература, °C	−2,6	0,2	5,1	10,7	15,8	18,7	20,3	19,6	15,8	10,3	4,5	−0,2	9,9
Сярэдні мінімум, °C	−5,5	−3	0,6	5,4	10,1	13,1	14,4	13,7	10,3	5,3	1,3	−2,8	5,2
Абсалютны мінімум, °C	−30,9	−26,2	−17,8	−6,5	−2,8	2,1	4,5	1,7	−5,6	−11,5	−20	−25,4	−30,9
Норма ападкаў, мм	37	30	34	42	59	80	65	61	38	31	45	44	566
Крыніца: World Climate

Насельніцтва

Год Колькасць 1970 155 000 1985 210 000 1994 218 000 Год Колькасць 2007 203 900 2013 204 333 2014 203 914 Год Колькасць 2021 200 974 2022 199 858 2023 201 582 Год Колькасць 2024 201 704 2025 202 130

Транспарт

Дэбрэцэн звязаны некалькімі аўтадарогамі з Будапештам (аўтабан M35 і шаша E60, праз Сольнак), Мішкальцам, румынскім горадам Арадзя. Магістраль Е573 ідзе з Дэбрэцэна праз Ньірэдзьхазу ва ўкраінскі Чоп і далей на Ужгарад.

Праз горад праходзіць чыгунка Чоп — Дэбрэцэн — Сольнак — Будапешт. Час у дарозе на цягніку ад сталіцы — каля 3 гадзін.

Побач з Дэбрэцэнам размешчаны міжнародны аэрапорт, другі па велічыні ў краіне пасля будапешцкага. Аэрапорт быў адкрыты для камерцыйных палётаў у 2001 годзе на базе рэканструяванага аэрадрома былой савецкай ваеннай базы, годам пазней з яго пачалі здзяйсняцца міжнародныя рэйсы.

Гарадскі транспарт Дэбрэцэна прадстаўлены аўтобуснай і тралейбуснай сеткамі і адзінай трамвайнай лініяй.

Адукацыя

Універсітэт Дэбрэцэна

Універсітэт Дэбрэцэна — адна з самых вядомых навучальных устаноў краіны. Ён быў заснаваны ў 1538 годзе, як Кальвінісцкі каледж. У 1912 годзе ператвораны ў Каралеўскі ўніверсітэт. У 2000 годзе ў яго склад уключаны Сельскагаспадарчы, Медыцынскі і Універсітэт імя Л. Кошута. Адзіны Універсітэт Дэбрэцэна ўключае 11 факультэтаў і 2 каледжа. Тут навучаюцца звыш 30 000 студэнтаў.

Спорт

У горадзе базуецца адна з наймацнейшых футбольных каманд краіны — ФК Дэбрэцэн, якая выйграла першынствы краіны ў 2005, 2006, 2007, 2009, 2010 і 2012 гадах.

Славутасці

Вялікая царква

Гасцініца «Залаты Бык»

• Вялікая царква. Кальвінісцкі сабор, пабудаваны ў стылі неакласіцызм у 1821 годзе. Найбуйнейшы пратэстанцкі храм краіны.
• Кафедральны сабор Св. Ганны. Каталіцкі сабор, збудаваны ордэнам піяраў у 1715 годзе.
• Рэфармацкі каледж. Цяпер у будынку музей гісторыі пратэстанцтва ў Венгрыі, а таксама найбуйнейшая бібліятэка гістарычнай і рэлігійнай літаратуры.
• Грэка-каталіцкая царква. Збудавана ў 1910 годзе ў візантыйскім стылі.
• Тэрмальны парк Надзьёрдзё. Вялікі водны комплекс з тэрмальнымі ваннамі і басейнамі.
• Будынак гасцініцы Залаты Бык. Найстарэйшая гасцініца Венгрыі.
• Будынак Універсітэта.
• Музей Дэры. Экспазіцыя музея прысвечана этнаграфіі і нацыянальнаму мастацтву.

У 40 кіламетрах ад Дэбрэцэна знаходзіцца нацыянальны парк «Хортабадзь», уключаны ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Гарады-пабрацімы

•  Cattolica^[d], Італія (28 чэрвеня 1998)^[…]
•  Tongliao^[d], Кітай (14 красавіка 2008)
•  Valea lui Mihai^[d], Румынія
•  Арадзя, Румынія (1992)
•  Брно, Чэхія (2017)^[…]
•  Клайпеда, Літва (1989)
•  Люблін, Польшча (2 чэрвеня 1995)^[…]
•  Нью-Брансуік, ЗША (18 мая 1990)
•  Падэрборн, Германія (1994)
•  Патры, Грэцыя
•  Паўночна-ўсходняя адміністрацыйная акруга, Расія (19 верасня 2018)
•  Рышон-ле-Цыён, Ізраіль (23 мая 2003)
•  Санкт-Пецярбург, Расія (2003)
•  Сетубал, Партугалія (1 лістапада 2000)
•  Сыктыўкар, Расія (1992)^[…]
•  Талука, Мексіка (20 жніўня 2015)^[…]
•  Харкаў, Украіна (25 лістапада 2016)^[…]
•  Шумен, Балгарыя
•  Ювяскюля, Фінляндыя (1970)^[…]
•  графства Лімерык^[d], Ірландыя (2007)
•  臺東市^[d], Тайвань (19 жніўня 1995)

Літаратура

• Де́брецен // Большой словарь географических названий (руск.) / Гл. ред. В. М. Котляков. — Екатеринбург: У-Фактория, 2003. — С. 195. — 832 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-94799-148-9.
• Де́брецен // Т. 8. Дебитор — Евкалипт. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — С. 6. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Де́брецен // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 146. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
• Де́брецен // Географические названия мира: Топонимический словарь: Ок. 5000 единиц (руск.) / Е. М. Поспелов; Отв. ред. P. A. Агеева. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские сло­вари: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство ACT», 2002. — С. 133. — 512 с. — ISBN 5-17-001389-2 (ООО «Издательство ACT»), ISBN 5-271-00446-5 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-93259-014-9 (Издательство «Русские словари»).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дэбрэцэн
• Афіцыйны сайт горада (венг.)