Перайсці да зместу

Калан (мудрэц)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Калан.
Калан
стар.-грэч.: Κάλανος
«Смерць Калана». Ж.-А. Бофор[en], 1779. Прада, Мадрыд, Іспанія
«Смерць Калана». Ж.-А. Бофор[en], 1779. Прада, Мадрыд, Іспанія
Імя пры нараджэнні Сфін
Род дзейнасці філосаф-гімнасафіст
Дата нараджэння 397 да н.э.(-397)
Месца нараджэння
Дата смерці 324/323 год да н. э.
Месца смерці Сузы, Македонская імперыя
Грамадзянства
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Калан, таксама Каран, Каланас (стар.-грэч.: Κάλανος, IV стагоддзе да н. э.) — індыйскі філосаф-гімнасафіст.

Паводле антычнай традыцыі, падчас Індыйскага паходу Аляксандра Македонскага ў Таксіле македаняне сустрэліся з індыйскімі мудрацамі-гімнасафістамі. У гістарыяграфіі існуе некалькі тлумачэнняў адносна іхняй рэлігійнай прыналежнасці. Гаворка ішла альбо пра джайнаў-дыгамбараў, альбо пра будыстаў, альбо пра індуістаў. Выгляд нерухомых голых мудрацоў прыцягнуў увагу македанян. Аляксандр адправіў да іх свайго прыдворнага філосафа Анэсікрыта, каб даведацца пра асаблівасці іхняга жыцця і вучэнні. У выкладзе Страбона, Калан указаў паслу Аляксандра на раскошу і перасычанасць людзей з захаду, пасля чаго прапанаваў распрануцца і пачаць філасофскі дыспут.

Аляксандр захацеў, каб хтосьці з індыйскіх мудрацоў далучыўся да яго світы. Па адной версіі, яго жаданне было абумоўлена цікавасцю да філасофіі. Па іншай, македонскі цар меў патрэбу ў кімсьці, хто мог бы стаць пасярэднікам паміж македанянамі і мясцовымі жыхарамі з розных саслоўяў. Правіцель вобласці Таксіл, які прызнаў сюзерэнітэт македанян, угаварыў Калана далучыцца да войска Аляксандра.

Праз некалькі гадоў, калі Калан захварэў, ён вырашыў скончыць жыццё самагубствам і здзейсніць самаспаленне. Паводле антычных гісторыкаў, ён вырашыў сысці з жыцця, каб не чакаць смерці ад немачы і хвароб. Пышная цырымонія самаспалення прыцягнула ўвагу і запомнілася македанянам, што знайшло адлюстраванне ў шматлікіх антычных крыніцах.

Жыццяпіс

[правіць | правіць зыходнік]

Як мяркуецца, Калан нарадзіўся ў 397 годзе да н. э.[1] Першыя згадкі Калана ў антычных крыніцах звязаны з індыйскім паходам Аляксандра Македонскага. Ён належаў да індыйскіх філосафаў-гімнасафістаў, якія жылі адасоблена ў Таксіле. Паводле Плутарха, свайму найменню «Калан» (Κάλανος), або ў пераказе Дыядора Сіцылійскага «Каран» (Κάρανος), абавязаны вымаўленню грэчаскага прывітання χαίρε (/kʰâi̯.re/) як κάλε. Паводле таго ж аўтара, сапраўднае імя Калана было «Сфін». Па дапушчэнні В. Хекеля[en], «Калан» магло быць грэцызмам індыйскага прывітання kalyāṇa[2][1].

У гістарыяграфіі існуюць розныя меркаванні адносна таго, да якога з напрамкаў індыйскай філасофіі і веравызнання належалі гімнасафісты і іхні прадстаўнік Калан. Паводле адной з версій, гаворка ішла пра джайнаў-дыгамбараў[3][4]. Іншыя даследнікі абвяргаюць дадзеную здагадку на падставе некалькіх аргументаў. Членашкодніцтва і самаспаленне, да якога звярнуўся Калан у канцы жыцця, забаронены паводле кодэксу паводзін джайнаў «Салехана[en]». Таксама джайнізм не быў распаўсюджаны ў Таксіле ў IV стагоддзі да н. э. На думку навукоўцаў, якія даследавалі гэтае пытанне, Калан мог вызнаваць адзін са шматлікіх напрамкаў індуізму, магчыма нават быць брахманам, або будызму[5][6][7].

Ён быў адным з індыйскіх мудрацоў, якія здзівілі македанян сваім ладам жыцця падчас Індыйскага паходу Аляксандра Македонскага, калі той знаходзіўся ў Таксіле. Як пісалі Плютарх і Страбон, Калан напышліва загадаў Анесікрыту зняць адзенне і весці гутарку голым[8][9]. У выкладзе Страбона, Анесікрыт сказаў Калану, што яго паслаў цар Аляксандр, каб павучыцца мудрасці, а затым пераказаць цару вучэнне гімнасафістаў. На гэта Калан адказаў, што перасычанасць і раскоша зрабілі чалавека напышлівым і выраклі на жыццё ў працы. Толькі ва ўмеранасці можна атрымаць багацце дабротаў. Адпаведна, Анесікрыт павінен распрануцца і легчы побач з Калан на камяні, каб той падзяліўся з ім мудрасцю. Іншы гімнасафіст Дандамід[en] папракнуў Калана, што той і сам становіцца пагардлівым у сваёй пыхі, пасля чаго паклікаў Анесікрыта[9]. Паводле Афінею Механіку, Калан выказаўся з асуджэннем шматслоўя грэчаскіх філосафаў: «Мы не падобныя на грэчаскіх філосафаў, у якіх у звычаі марнаваць шмат слоў на рэчы няважныя. Мы ж, і пра найважнейшыя справы звычайна гаворым вельмі мала, каб усім лёгка было запомніць»[10][11].

Аляксандр Македонскі захацеў, каб да яго світы далучыўся хтосьці з індыйскіх філосафаў гімнасафістаў. Найбольш паважаны гімнасафіст Таксілы Дандамід адмовіўся выканаць просьбу македонскага цара. Ён таксама сказаў, што не адпусціць нікога са сваіх вучняў. Філосаф падкрэсліў, што яму нічога не трэба з таго, што можа даць Аляксандр, бо ўсё неабходнае ён атрымлівае ад індыйскай зямлі, а македанян ён не баіцца, бо яны не ў сілах адабраць у яго штосьці акрамя жыцця. У разуменні гімнасафістаў смерць была збавеннем душы ад «цяжкага сужыцеля — цела». У выкладзе Арыяна, Аляксандр паставіўся да пазіцыі філосафа з павагай і загадаў пакінуць яго ў спакоі. Таксама ён пераканаў Калана далучыцца да сваёй світы. Паводле Плутарха, на рашэнне Калана паўплываў правіцель Таксіл, які да гэтага прызнаў сюзерэнітэт Аляксандра[12][8][11][3].

Па Плутарху, Калан у завуаліраванай форме даў параду Аляксандру па кіраванні дзяржавай, рэкамендаваўшы зацвердзіцца ў яго сярэдзіне і не занадта ад яе аддаляцца[к 1][11]. На думку Б. Г. Гафурава і Д. И. Цыбукідыса, у гэтым фрагменце знайшла адлюстраванне адмова стомленага ад працяглых паходаў войска працягваць заваёву Індыі. Магчымае рашэнне Аляксандра ісці далей магло каштаваць яму імперыі, бо заваяваныя раней народы паўсталі б супраць улады македанян[14].

Пры Аляксандры было прынамсі два военачальнікі, якіх цікавіла філасофія, — Пталамей і Лісімах. Калан пасябраваў з імі. Пасля, Пталамей стаў распарадчыкам пахавання філосафа. Перад смерцю філосаф завяшчаў свайго каня Лісімаху. Сучасныя гісторыкі часам называюць военачальніка Аляксандра і, у далейшым, аднаго з найбольш уплывовых дыядохаў Лісімаха вучнем Калана[15][16][17][18].

Смерць

[правіць | правіць зыходнік]
«Аляксандр Вялікі атрымлівае вестку аб самаспаленні індыйскага гімнасафіста Калана». Жан-Батыст дэ Шампань[en], 1672. Версаль, Францыя

Удалечыні ад радзімы Калан захварэў, упершыню ў сваім жыцці, і заявіў пра сваё жаданне сысці з жыцця, узышоўшы жывым на агонь. Аляксандру ён сказаў, што не хоча чакаць пакуль цялесныя хваробы прымусяць яго памерці, а хоча пайсці з жыцця зараз жа. Аляксандр, па паведамленнях старажытных аўтараў, спачатку спрабаваў адгаварыць філосафа ад такога ўчынку, але ў выніку вырашыў праявіць павагу да волі індыйца, загадаўшы падрыхтаваць раскошнае вогнішча. На самаспаленні прысутнічала вялікая колькасць людзей, бо такі самабытны спосаб скончыць сваё жыццё прыцягнуў цікавасць мноства радавых ваяроў. Паводле антычных аўтараў, Пталямей арганізаваў пышную цырымонію, якая ўключала ўрачыстыя шэсці конніцы і пяхоты, баявых сланоў. Калан быў дастаўлены на насілках. Ён развітаўся з усімі, здзейсніў неабходныя абрады і ўзышоў на вогнішча. Сам Аляксандр не пажадаў глядзець на самаспаленьне, абмежаваўшыся фразай: «Ён перамог больш магутных супернікаў, чым я»[19][20][21][22][23].

Антычныя пісьменнікі ўказвалі розныя месцы смерці Калана: Эліян гаварыў пра ўскраіну Вавілона, Страбон — пра Пасаргады[24]. Як відаць, самаспаленне адбылося ў Сузах, , бо ва ўрачыстым рытуале ўдзельнічалі ўсе ваяры, а таксама Неарх, які вярнуўся з працяглага плавання[25][11]. Адрозніваюцца і некаторыя падрабязнасці смерці Калана, але даследнікі адзначылі несумнеўную блізкасць першакрыніц. Пры гэтым Калан, які праявіў поўны спакой да бушуючага полымя, паводле Плутарха і Валерыя Максіма, сказаў, што яны неўзабаве сустрэнуцца з Аляксандрам у Вавілоне — намякаючы тым самым на блізкую смерць цара, якая адбылася ў гэтым горадзе[26][27][17].

На момант смерці Калану было 73 гады[28][29][1].

Паводле антычных аўтараў, перад смерцю Калан прасіў цара і яго набліжаных зладзіць пасля яго смерці вясёлую гулянку. Аляксандр загадаў у гонар індыйскага мудраца правесці спаборніцтвы ў музыцы, барацьбе і гонкі калясніц. Асобным пунктам мерапрыемства стала спаборніцтва ў вінапіці. Пераможцам стаў воін Промах, які выпіў каля 13 літраў неразведзенага віна. Праз некалькі дзён ён сканаў. Акрамя Промаха ад алкагольнага атручэння памерлі яшчэ 41 чалавек[30][31][32].

Ацэнкі

[правіць | правіць зыходнік]

У антычных крыніцах змяшчаюцца розныя ацэнкі Калана. Дыядор Сіцылійскі называў Калана вялікім знаўцам філасофіі[33]. Арыян і Плутарх успрымалі добраахвотны сыход з жыцця Калана праявай яго «моцнай і непераможнай волі»[34][21][35].

Арыян, са спасылкай на Мегасфена, пісаў пра невысокі аўтарытэт Калана сярод гімнасафістаў. Індыйскія філосафы лічылі яго «чалавекам без усялякага самавалодання». Таксама яны зганілі свайго таварыша за тое, што той пакідае шчаслівае і бесклапотнае жыццё з імі дзеля службы зямному ўладару[36]. Страбон, таксама са спасылкай на Мегасфена, назваў Калана чалавекам «неўтаймаваным, які ператварыўся ў раба за сталом Аляксандра». Яго добраахвотны сыход з жыцця ён не толькі палічыў неразважным, але таксама адзначыў неадпаведнасць учынку філасофскаму вучэнню гімнасафістаў[37][35].

Магчыма, жаданне Аляксандра мець у сваёй свіце кагосьці з індыйскіх гімнасафістаў звязана з яго любоўю і цікавасцю да філасофіі, якая была прышчэплена яму яшчэ ў дзяцінстве Арыстоцелем[38][39]. На думку Б. Г. Гафурава і Д. І. Цыбукідыса, яно мела таксама рацыянальныя матывы. У адрозненне ад жрацоў Егіпта і Вавілона служыцелі культу ў Індыі занялі варожую пазіцыю да заваёўнікаў. Аляксандр меў патрэбу ў кімсьці з мясцовых «мудрацоў», які мог бы стаць злучным звяном паміж македанянамі і мясцовымі жыхарамі розных саслоўяў. У згодзе Аляксандра на самаспаленне Калана гісторыкі ўгледзелі праяву павагі цара да вераванняў розных народаў, яго верацярпімасць, ва ўмовах калі большасць індыйскіх служыцеляў культу выступілі супраць заходніх заваёўнікаў[35].

І. Ш. Шыфман адзначаў, што хоць Калан і карыстаўся павагай Аляксандра, аб іхніх гутарках і ступені ўплыву індыйскага філосафа на македонскага цара практычна нічога не вядома. Найбольшае ўражанне на сучаснікаў зрабіла смерць Калана, што і знайшло адлюстраванне ў пяці антычных аўтараў[40].

Памяць

[правіць | правіць зыходнік]

Адно са твораў філосафа Філона Александрыйскага (к. 25 да н. э. — к. 50 н. э.) ўяўляе сабой ліст Калана Аляксандру Македонскаму. Трактат пачынаецца працытаванымі ў Афінея Механіка словамі «Мы не падобныя на грэчаскіх філосафаў, у якіх у звычаі марнаваць шмат слоў на рэчы няважныя. Мы ж, і пра найважнейшыя справы звычайна гаворым вельмі мала, каб усім лёгка было запомніць». Шматслоўны тэкст трактата з павучаннямі Філона ад імя Калана не адпавядае сэнсу першапачатковага выслоўя[41].

Сюжэт пра смерць Калана знайшоў адлюстраванне ў выяўленчым мастацтве. Да яго звярталіся мастакі Новага часу Ж.-Б. дэ Шампань[en][42] і Ж.-А. Бафор[en][43].

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
Каментары
  1. ↑ Распавядаюць, што Калан на свае вочы паказаў Аляксандру, што ўяўляла сабой яго царства. Кінуўшы на зямлю ссохлую і зацвярдзелую шкуру, Калан наступіў на яе край, і ўся яна паднялася ўверх. Абыходзячы вакол шкуры, Калан наступаў на яе з краю ў розных месцах, і кожны раз паўтаралася тое ж самае. Калі ж ён устаў на сярэдзіну і моцна прыціснуў яе да зямлі, уся шкура засталася нерухомай. Гэтым Калан хацеў сказаць, што Аляксандр меў зацвердзіцца ў сярэдзіне свайго царства і не занадта ад яе аддаляцца[13].
Крыніцы
  1. ↑ а б в Heckel 2021, p. 231, 558. Kalanos.
  2. ↑ Плутарх 1994, Александр 65. 5.
  3. ↑ а б Шифман 1988, с. 170.
  4. ↑ Попов 2020, с. 66.
  5. ↑ Powers 1998, p. 73.
  6. ↑ Halkias 2015, pp. 175, 182.
  7. ↑ Bronkhorst 2016, pp. 35–42.
  8. ↑ а б Плутарх 1994, Александр 65.
  9. ↑ а б Страбон 1964, с. 665, XV. 1. 64.
  10. ↑ Афиней Механик 1940, с. 414—415, 5.
  11. ↑ а б в г Гафуров, Цибукидис 1980, с. 294.
  12. ↑ Арриан 1962, с. 213, VII. 2. 2—4.
  13. ↑ Плутарх 1994, Александр 65. 6—8.
  14. ↑ Гафуров, Цибукидис 1980, с. 304.
  15. ↑ Арриан 1962, с. 213—214, VII. 3. 2.
  16. ↑ Дройзен 2011, с. 382.
  17. ↑ а б Гафуров, Цибукидис 1980, с. 324—325.
  18. ↑ Lund 1992, p. 9.
  19. ↑ Диодор Сицилийский 1993, XVII. 107. 1—6.
  20. ↑ Арриан 1962, с. 667, VII. 3. 1—6.
  21. ↑ а б Плутарх 1994, Александр 69. 6—9.
  22. ↑ Дройзен 2011, с. 382—383.
  23. ↑ Шифман 1988, с. 171.
  24. ↑ Страбон 1964, с. 667, XV. 1. 68; 717.
  25. ↑ Дройзен 2011, с. 543.
  26. ↑ Плутарх 1994, Александр 69. 8.
  27. ↑ Валерий Максим 2020, с. 77, I. 8. ext. 10.
  28. ↑ Диодор Сицилийский 1993, XVII. 107. 2.
  29. ↑ Страбон 1964, с. 667, XV. 1. 68.
  30. ↑ Элиан 1963, II. 41.
  31. ↑ Плутарх 1994, Александр 70. 1—2.
  32. ↑ Heckel 2021, p. 231, 996. Promachos.
  33. ↑ Диодор Сицилийский 1993, XVII. 107. 1.
  34. ↑ Арриан 1962, с. 213—214, VII. 3. 1—6.
  35. ↑ а б в Гафуров, Цибукидис 1980, с. 324.
  36. ↑ Арриан 1962, с. 213, VII. 2. 4.
  37. ↑ Страбон 1964, с. 667, XV. 1. 68; 717—718.
  38. ↑ Плутарх 1994, Александр 8. 4—5.
  39. ↑ Шахермайр 1997, с. 448.
  40. ↑ Шифман 1988, с. 170—171.
  41. ↑ Sullivan 2000, p. 168.
  42. ↑ Dew 2010, pp. 249–264.
  43. ↑ The Death of Calanus (англ.). www.museodelprado.es. Прадо. Праверана 5 ліпеня 2024.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Першасныя крыніцы
Даследаванні

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Калан_(мудрэц)&oldid=4826452"