Літавец

Мэмарыяльны комплекс «Літавец»
Мэмарыяльны комплекс «Літавец»
Заснаваны	1986
Заснавальнік	С. Гарбунова, В. Яўсееў, В. Здасюк і інш.
Адкрыты	5 ліпеня 1987 года
Месцазнаходжанне	ур. Літавец, Дзяржынскі раён Мінская вобласць Беларусь
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Літаве́ц (трансліт.: Litaviec) — былая вёска (урочышча) на тэрыторыі Дабрынёўскага сельсавета Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці Беларусі, знішчаная ў студзені 1943 года нямецка-фашысцкімі акупантамі разам з жыхарамі падчас карнай аперацыі «Якаб». Размяшчалася за 53 кіламетры ад Мінска, 34 кіламетры ад Дзяржынска, 7 кіламетраў на захад ад вёскі Радзіма.

Гісторыя

З 1620 года ўваходзіла ў інвентар земляў князя Радзівіла, потым перайшла ва ўладанне графа Чапскага^[1]. Да 1939 года ўваходзіла ў склад Зенькавіцкага сельсавета Уздзенскага раёна Мінскай вобласці. У вёсцы пражывалі 208 чалавек, быў створаны калгас «Ударнік». Старшынёй калгаса быў Міхась Аляксандравіч Лімантаў. З кастрычніка 1939 года вёска ўваходзіла ў склад Станькаўскага сельсавета Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці.

Да Вялікай Айчыннай вайны гэта была невялікая лясная вёска, размешчаная ў паўднёва — усходняй частцы Дзяржынскага раёна. У перыяд з 1930 па 1941 год насельніцтва Літаўца вырасла амаль на 40 працэнтаў. Да пачатку вайны ў вёсцы стаяла 42 хаты. Ляснымі дарогамі вёска была злучана з вёсками Александрова, Самадураўшчына (з 1964 года — в. Радзіма), Баркі і Данілавічы. На пачатак 1941 года ў Літаўцы пражывала 227 жыхароў.

Напачатку вайны 12 мужчын пайшлі ў Чырвоную Армію. У 1942 годзе яшчэ 10 пайшлі ў партызанскія атрады Нікіціна, 25-годдзя Кастрычніка, ім.Варашылава і ў атрад «Баявы». З лета 1942 года вёска лічылася партызанскай, тут дыслацыраваўся атрад «Баявы» пад камандаваннем старшага лейтэнанта Жаўрыда Б.В.

20 снежня 1942 года непадалёк ад вёскі прайшоў бой, у якім загінула 4 немцы і 2 партызаны: камандзір атрада «Баявы» Б.В.Жаўрыд і камандзір дыверсійнай групы гэтага атрада лейтэнант Міхась Запольскi.

Карная аперацыя

8 студзеня 1943 года на тэрыторыях, прылеглых да Станькаўскага лесу з боку Мінскага, Уздзенскага і Дзяржынскага раёнаў, пачалася карная аперацыя «Якаб». Мэтай аперацыі было знішчэнне партызанскіх атрадаў ў паўднёвым, паўднёва-усходнім і ўсходнім кірунках ад г.Мiнска, расправа з насельніцтвам шматлікіх партызанскіх зон. Для правядзення аперацыі былі зняты баявыя часткі з фронта, таксама ў ёй удзельнічалі сілы батальёнаў СС, жандармерыі і паліцэйскія мясцовыя падраздзяленні.

Шматвекавая гісторыя лясной вёскі Літавец трагічна скончылася 14 студзеня 1943 года. Удалося выратавацца і застацца жывымі толькі некалькім чалавекам.

9 чэрвеня 1943 года ў 14 выпуску падпольнай малафарматнай газеце «Патриот Родины» быў апублікаваны верш «Адпомсцім»^[2]:

Літавец, Літавец, знаёмая вёска.

Ні даўно ты садамі цвіла,

Ні даўно вечарамі гармоніка

Збірала на танцы дзяўчат!

Ты скажы мне, дзе дзеліся хаты,

І куды тваі людзі пайшлі?

Папалілі ўсе сволачы, каты,

І людзей папалілі жывых.

Напіліся крыві чалавечай,

Дзяцей напаілі слязой,

А тыгры ў шкуры авечай,

Па краіне гуляюць з касой.

Дзе іх сэрца, фашысцкія гады,

Дзе душа іх, паганая кроў,

Каб дзіця вырываць з рук у маткі,

І паліць на вачах у бацькоў.

А пасля нападаць і на матку,

Што ад страху губляе чуццё,

Што стаіць на каленях і просіць:

«Падаруйце, панок, мне жыццё».

Гэты «пан» нікому не даруе

Яму плацяць за слёзы і кроў.

Дык дарэмна ж народ лямантуе

І дарэмна цалуе «паноў».

На адплату, браты беларусы,

На адплату за нашых дзяцей,

За жанчын, за сірот на адплату

Падымайцеся брацця жывей!

Мемарыяльны комплекс

У 1986 годзе на месцы спаленай вескі пабудаваны мемарыяльны комплекс «Літавец» (скульптар С. Гарбунова, архітэктары В. Яўсееў і В. Здасюк, мастацтвазнавец У. Пракапцоў, тэкст-прысвячэнне паэта Рыгора Барадуліна).

Узведзены ён на грамадскіх пачатках, у будаўніцтве ўздзельнічалі камсамольцы Дзяржынскага раена. Вялікі ўклад унеслі камсамольцы і моладзь Дзяржынскага доследна-механічнага завода (сакратар В.Трышкін), Негарэльскага вучэбна-доследнага лясгаса (сакратар А. Юргенсан), саўгаса ім. М.Казея (сакратар М.Маскаль), завода жалезабетонных маставых канструкцый (сакратары Ф.Стрыкаў, А. Змачынскі).

Мемарыял быў адкрыты 5 ліпеня 1987 года.

Скульптар Святлана Гарбунова стварыла цэлую барэльефную кампазіцыю. На лясной паляне пастаўлены ўязны знак, побач — бэлькі, паднятыя над зямлёй. Яны сімвалізуюць рэшткі хаты, спаленай фашыстамі. На адной з бэляк — назва вёскі, на другой - тэкст, які распавядае пра трагедыю. Пракладзеная «вуліца» вядзе да цэнтра былой вёскі — да цэнтральнага барэльефа, дзе паказана мірнае жыццё: стары пляце кошык, маці з сынам, які ўсміхаецца і робіць першыя свае крокі ў жыцці, на іх глядзяць дзеці, што ляжаць на печы.

На барэльефе словы тэкст-прысвячэнне паэта Рыгора Барадуліна:

Нi жудасць не астудзiць, нi мароз зямлю,

Дзе крык жывы травой прарос.

Агонь у напамiне, ва ўспамiне.

Прыйдзi, адчуй, што прысак тут не стыне.

Каля спаленых хат пасаджаны дрэвы – сімвалы жыцця, але на адным з іх буслінае гняздо без птушак – напамінак аб трагічным лёсе вёскі. Многія сваякі пабудавалі абеліскі на месцы спаленых хат. А ля дарогі — лаўкі-пліты.

На ўскраіне вёскі — помнік партызанам атрада «Баявы». Тут пахаваны камандзір асобнага партызанскага атрада «Баявы» старшы лейтэнант Б.В.Жаўрыд і начальнік дыверсійнай групы гэтага атрада лейтэнант М. Запольскі, якія загінулі падчас бою з нямецка-фашысцкімі захопнікамі 20 снежня 1942 года.

Веска ўвекавечана ў мемарыяльным комлексе «Хатынь».

Беларускі паэт Станіслаў Шушкевіч прысвяціў памяці землякоў, спаленых нямецкімі фашыстамі ў в. Літавец верш «Голас слухайце, пакаленні».

Вядомыя ўраджэнцы

Віктар Пятровіч Тоўсты (1914—1993) — ваенны дзеяч, генерал-лейтэнант войск сувязі, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны^[3].

Крыніцы

↑ Сестры Хатыни — Дзержинская районная централизованная библиотечная система (нявызн.). dzerlib.by. Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2024. Праверана 28 лютага 2024.
↑ Патриот Родины #14(1943) - Периодические издания времени Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.) (нявызн.). Репозиторий ЦНБ НАН Беларуси. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2024. Праверана 29 лютага 2024.
↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 494. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Літаратура

Валахановіч А.І. Дзержинщина: прошлое и настоящее. — Минск: Наука и техника, 1986. — С. 148, 151-152. — 197 с.
Валахановіч А.І. За што іх спалілі // газета «Сцяг Кастрычніка». — 2005. — С. 3.
Валахановіч А.І. Памяць: Дзяржынскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск: БЕЛТА, 2004. — С. 293-294. — 701 с. — ISBN 985-6302-64-1.
Вашкевич Г. Сестра Хатыни // газета «Сцяг Кастрычніка». — 2008. — 19 студзеня — С. 3.
Довнар Л. Цветы – к обелискам // газета «Сцяг Кастрычніка». — 2009. — 7 лютага — С. 3.
Ждановіч В. Літавец // Маладосць. — 1987. — В. 10. — С. 149-153.
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Мінская вобласць. Кніга 1. — С. 171. — 284 с.: іл.
Іовенка М. ...Прысак тут не стыне // газета «Сцяг Кастрычніка». — 1987. — 9 ліпеня
Лысак І. Сляды фашысцкіх зверстваў на Дзяржыншчыне // газета «Сцяг Кастрычніка». — 1991. — 11 красавіка — С. 3,4.
Лобанок В. Е. и др. Нацистская политика геноцида и "выжженной земли" в Белоруссии. 1941-1944. — Минск: Беларусь, 1984. — С. 50. — 271 с.
Малашэвіч Я. В. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне. Дзень за днём: ілюстраваная храналогія. — Мінск: Беларусь, 2004. — С. 81. — 230 с. — ISBN 985-01-0514-3.
Новікаў М. Дарогамі памяці // газета «Сцяг Кастрычніка». — 1982. — 6 сакавіка — С. 2.
Падаляк Т.У. Нашчадкі вогненных вёсак: дакументальныя нарысы, эсэ, успаміны. — Мінск: Літаратура і Мастацтва, 2009. — С. 167. — 192 с. — ISBN 985-694-102-4.
Пашков Г.П. и др. Иллюстрированная хронология истории Беларуси. — Минск: Беларуская энцыклапедыя, 1998. — С. 380. — 420 с. — ISBN 985-11-0116-8.
Памяць. Беларусь. Рэспубліканская кніга / Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — 624 c.: іл. — ISBN 985-11-0011-0.
Пяць вёсак Дзяржынскага раёна таксама напаткала Хатынская трагедыя // газета «Узвышша». — 2013. — 30 сакавіка — С. 4.
Пашков Г.П. и др. Республика Беларусь: энциклопедия: в 6 т.. — Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2007. — Т. 5. — С. 343. — 752 с.
Савинов Б. Дзержинские сестры Хатыни // газета «Узвышша». — 2018. — 23 сакавіка — С. 7.
Трагедыя беларускіх Хатыняў: Памяці спаленых вёсак Дзяржынскага раёна. — Дзяржынск: ДУ "Дзяржынская раённая цэнтралізованная бібліятэчная сітэма", 2018. — С. 25-44.
Трыгубовіч В. Акно ў народную памяць // Мастацтва Беларусі. — 1987. — В. 10. — С. 66-67.
Халдеева А. Неугасающая память // газета «Узвышша». — 2018. — 23 чэрвеня — С. 3.
Черненко О. И пепел стучит в сердца // газета «Сцяг Кастрычніка». — 2000. — 21 чэрвеня — С. 2.
Шушкевіч С. Голас слухайце, пакаленні: верш // Выбранае: вершы. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1988. — С. 73. — 414 с.

[1] Сестры Хатыни — Дзержинская районная централизованная библиотечная система (нявызн.). dzerlib.by. Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2024. Праверана 28 лютага 2024.

[2] Патриот Родины #14(1943) - Периодические издания времени Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.) (нявызн.). Репозиторий ЦНБ НАН Беларуси. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2024. Праверана 29 лютага 2024.

[3] Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 494. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

[1]

[2]

[3]