Райсн

Райсн (Беларусь)
רייסן
Чыставы рукапіс паэмы Rajsn, якую Кульбак даслаў для публікацыі ў часопісе Di cukunft
Жанр	паэма
Аўтар	Мойшэ Кульбак
Мова арыгінала	ідыш
Дата напісання	1922
Дата першай публікацыі	1922
Выдавецтва	Цукунфт, Нью-Ёрк
Месца публікацыі	Нью-Ёрк
Пераклад на беларускую	Райсн (Беларусь)
Электронная версія

Мойшэ Кульбак

«Райсн» ці «Белару́сь» (ідыш: רייסן) — паэма Мойшэ Кульбака, якая ўпершыню была надрукавана ў лютым 1922 года ў Нью-Ёрку ў часопісе «Цукунфт». Паэма апявае краявіды Беларусі і яе насельнікаў. Беларускі перакладчык Сяргей Шупа параўноўвае паэму Мойшэ Кульбака з «Новай зямлёй» Якуба Коласа і баладамі Адама Міцкевіча.

Назва

Знаўца творчасці Мойшэ Кульбака Сяргей Шупа адзначае, што паняцці Райсн і Беларусь шмат у чым супадаюць — гістарычна і геаграфічна, яны існуюць як бы ў розных вымярэннях, як два паралельныя сусветы ў адной часапрасторы. Райсн — паняцце яўрэйскай ментальнай геаграфіі, якое называе гістарычную тэрыторыю пражывання яўрэяў на беларускіх землях. Тэрыторыя Райсн фактычна заўсёды супадала з тэрыторыяй Беларусі, прычым калі лакалізацыя Беларусі з часам мянялася і ўдакладнялася — гэтак жа паралельна за ёй перамяшчалася ў прасторы і Райсн. Можна таксама вызначыць наступнае значэнне тэрміну Райсн — гэта тэрыторыя, дзе суседзі яўрэяў размаўлялі па-беларуску.

Аднак ужо на пачатку XX стагоддзя гэты тэрмін у яўрэйскім асяроддзі ўспрымаўся як архаічны, старасвецкі, легендарны — нешта са старонак старадаўніх рукапісаў і з народных легенд. Згадваў пра яго з 1918 годзе ў часопісе «Крывічанін» Вацлаў Ластоўскі:

У жывой мове, як і ў старых друках, Беларусь па-яўрэйску называецца Райсен. Цікава, што пад найменнем «Райсен» яўрэі разумеюць не толькі цэнтральную Беларусь, але і найдалей на ўсход і захад высунутыя беларускія акраіны…

Гісторыя твору

Стварыць паэтычны свет краіны Райсн Кульбак задумаў на чужыне, калі ён на некалькі гадоў пакінуў родны край. У Берліне, у 1921 годзе, у яго раптам абудзілася вострая настальгія, якая дала яму натхненне напісаць самыя свае райснскія (ці беларускія) творы. Верш «Вялля і Нёман» у паэме нагадвае настальгічны верш «Вялля» ў паэме «Конрад Валенрод» Адама Міцкевіча, напісанай таксама неўзабаве пасля таго, як паэт пакінуў родны край.

Вялля і Нёман (Dі Vіlje un der Njeman) У ноч, калі месяц з нябёсаў — як срэбная зліва, З'яўляецца з Нёмана постаць літоўскага воя, А побач з Вяллі выплывае дзяўчына шчасліва — Вейкі даўгія, а кудзеры зблытаны з мокрай травою. Крочыць нясмела, ды больш не хаваецца ў хвалі… І Нёман імкне напярэймы — абняць яе цела тугое, Цалуе ў зялёныя вочы, што шчасцем блішчаць і тугою, А потым адносіць на дно ў крышталёвыя сінія залі… — вершаваны пераклад Андрэя Хадановіча, пераклад з ідыш Сяргея Шупы і Вольфа Рубінчыка

Іншы райснец і паэт Аўром Лесін надрукаваў твор «Райсн» у сваім прэстыжным літаратурным часопісе «Цукунфт» ў Нью-Ёрку ў лютым 1922 года і назваў твор «паэмай трывалай, свежай, прымітыўнай прыземленасці», у якім паэт стварае са звычайных вяскоўцаў класічных герояў — як яўрэяў, так і неяўрэяў, якія «выпраменьваюць свежы духмяны водар палёў, лясоў і рэк».

Перакладчык паэмы Сяргей Шупа адзначае:

«У вуснах наратара паэма гучыць як успамін, як мара, як пераказаная сямейная сага — вельмі хочацца ўбачыць у ёй элементы аўтабіяграфічнасці. Кульбака ўсё жыццё вабіла да сябе яго прымроеная, ідылічная краіна Райсн, яна клікала яго далей і далей на Усход, ён ішоў за ёй — з Берліна ў Вільню, з Вільні ў Менск — але ўрэшце на месцы яе знайшоў рэальнасць бязлітаснага свету».

Пераклад

Упершыню на беларускую мову частковы пераклад паэмы «Райсн» зрабіў Язэп Семяжон у 1970 годзе. У 2022 годзе ва ў 117 выпуску часопіса Дзеяслоў быў упершыню надрукаваны цалкавіты пераклад паэмы «Райсн» на беларускую мову, вершаваны пераклад ажыццявіў беларускі паэт і перакладчык Андрэй Хадановіч, а пераклад з ідыш зрабілі Сяргей Шупа і Вольф Рубінчык. У 2022 годзе таксама выйшаў двухтомнік Мойшэ Кульбака. Першы том быў выдадзены на ідыш, мове арыгіналу; у другі том уключылі лацінскую транслітарацыю вершаў і іх пераклад на беларускую мову.

На рускую мову твор пераклаў ураджэнец Мінска Аляксандр Рывін. На англійскую мову Райсн пераклаў Леанард Вольф.

Ушанаванне памяці

• У 1950-я яўрэйскі знакаміты паэт Герц Гросбард выпусціў пластынкі з найграннем тэкстаў класічных твораў яўрэйскай літаратуры XІX-XX стагоддзя на ідышы. На другой з дзесяці пласцінак ёсць урывак паэмы Райсн. Гросбард чытае на літаратурным, літоўскім вымаўленні, у той час, як Кульбак пісаў у беларускім вымаўленні: усе ой у арыгінале гучаць як эй.
• У 2014 г. выйшаў музычны альбом гурта «Літвакус», названы «Райсн» у гонар знакамітай паэмы.

Спасылкі

• Райсн, вершаваны пераклад Андрэя Хадановіча, пераклад з ідыш Сяргея Шупы і Вольфа Рубінчыка, пераклад апублікаваны ў 117 выпуску часопіса Дзеяслоў, с. 148—159.
• Райсн арыгінал на ідыш.
• Райсн на англійскай мове, пераклад Леанарда Вольфа, а таксама частковы пераклад Язэпа Семяжона на беларускую мову.
• Art.Context. Андрэй Хадановіч, Весна Вашко, Сяргей Шупа Андрэй Хадановіч і Сяргей Шупа чытаюць урывак з паэмы Райсн.