Ідыш

Ідыш
Саманазва	יידיש
Краіны	—
Арганізацыя, якая рэгулюе	YIVO[d]
Агульная колькасць носьбітаў	1 000 000 чал. (2010)
Статус	уразлівая
Класіфікацыя
індаеўрапейскія мовы германскія мовы заходнегерманскія мовы верхненямецкія мовы ідыш
Пісьменнасць	Hebrew script based alphabet[d] і яўрэйскае пісьмо
Моўныя коды
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
ISO 639-3	yid
WALS	ydd
Ethnologue	yid
Linguasphere	52-ACB-g
ABS ASCL	1303
IETF	yi
Glottolog	yidd1255
Вікіпедыя на гэтай мове

І́дыш (ייִדיש) — мова з сям’і германскіх моў, на якой у пачатку XX стагоддзя гаварыла каля 11 млн. яўрэяў па ўсім свеце. Назва ідыш азначае «яўрэйскі».

Гісторыя

Ідыш узнік у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе паміж IX і XII стагоддзямі на аснове сярэдненямецкіх дыялектаў (70—75 %) з шырокімі запазычаннямі з іўрыта і арамейскай мовы (каля 15 %), а таксама з раманскіх і славянскіх моў (у дыялектах дасягае 20 %). Граматыка дазваляе камбінацыю слоў нямецкага кораня з сінтаксічнымі элементамі семіцкіх і славянскіх моў. Ідышам карысталіся збольшага ашкеназскія яўрэі.

У XX стагоддзі адзінага правапісу не было. Каменем сутыкнення былі, сярод іншага, словы са старажытнаяўрэйскімі каранямі (гебраізмы). «Заходні» правапіс загадваў пісаць такія словы згодна з біблейскімі крыніцамі, а другі, савецкі, патрабаваў пісаць згодна з вымаўленнем.

Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь 31 ліпеня 1920 г. прадугледжвала роўны статус чатырох моў, і ў 1920-я — 1930-я гады ідыш быў адной з афіцыйных моў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Некаторы час лозунг «Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!» быў напісаны на гербе БССР на ідышы, нароўні з беларускай, польскай і рускай мовамі. Да 1938 года ў БССР працавалі школы на ідышы, аднак у той год ён быў выдалены з ліку афіцыйных моў. Тым не менш кнігі і перыядычныя выданні на ідышы — напрыклад, літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў Менску з 1925 года, — выходзілі да 1941 года.

Пасля Другой сусветнай вайны група яўрэйскіх пісьменнікаў спрабавала адрадзіць у Беларусі вывучэнне ідыша і выпуск альманаха на гэтай мове, аднак не была падтрымана ўладамі (выпуск альманаха «Міт фэстн трот» — «Цвёрдым поступам» — спыніўся на другім нумары ў сувязі з пераследам «буржуазных нацыяналістаў»). У 1949 годзе ўрад закрыў Беларускі дзяржаўны яўрэйскі тэатр у Мінску, які працаваў з 1926 года. Пазней пачаў выдавацца часопіс «Савеціш Геймланд».

У 1990-х — 2010-х гадах у Беларусі дзейнічаў шэраг курсаў ідыша. Пачынаючы з 2004 года выйшла некалькі кніг на ідышы або з тэкстамі на ідышы і беларускай: мемуары Гірша Рэлеса (2004), ідыш-беларускі слоўнік, укладзены Аляксандрам Астравухам (2008), зборнікі вершаў Ізі Харыка (2008), Майсея Кульбака (2016) і інш.

Літаратура на ідышы

Першадрукар — Ілья Левіта. У 1507 годзе ён надрукаваў у Венецыі сваю паэму «Бовэ-бух» на аснове рыцарскага рамана пра Баву. К гэтаму часу аўтарская літаратура ўжо была, значныя аб’ёмам творы захаваліся з XIV стагоддзя. Літаратурная мова той эпохі называецца «іўры-тайч» ці «тайч» (вядомы іншыя вытворныя назвы). Выдавецкіх цэнтраў даволі многа, яны перамяшчаюцца з горада ў горад вакол Цэнтральнай Еўропы.

Паступова друк пашыраецца на Усходнюю Еўропу, а значэнне старых цэнтраў знікае. Складаецца новая літаратурная мова на аснове ўсходнееўрапейскіх гаворак. На мяжы XVIII—XIX стст. літаратура занепадае, бо сярод прыхільнікаў «асветніцтва» перамагае ідэя асіміляцыі і пераходу на іншую мову, нямецкую. «Аветнікі»-маскілы варожа ставяцца да народна-яўрэйскай мовы, кніг і аўтараў незвычайна мала. Становішча мяняецца ў сярэдзіне XIX ст. Далей, з 80-х гадоў, яўрэйскі друк разам з рабочай эміграцыяй пашыраецца ў Заходнюю Еўропу, абедзве Амерыкі. Буйныя выдавецкія цэнтры — Вільня, Варшава, Адэса, Нью-Ёрк.

Найвядомейшыя кнігі часоў іўры-тайч: «Бовэ-бух» Левіты, пераказ Пяцікніжжа пад назвай «Цэне-рэне» Якава бэн-Ісака з Янава (каля 1616), «Майсэ-бух» (1602). Гэтыя кнігі выдаваліся дзясяткі разоў, былі неадлучнымі спадарожнікамі жаночага жыцця.

У пачатку XIX важнае значэнне і мастацкую каштоўнасць маюць хасідскія творы: жыццяпіс Баал-Шэм-Това, казкі Нахмана Брацлаўскага. Вядомы сатырык маскіліцкай эпохі — Перл. Выйшла пазнавальная кніга «Калумб» Гурвіча, псалмы ў перакладзе Левіна (Сатановера). Працяг перакладу застаўся ў рукапісе, Левін кінуў выданне з-за нядобразычлівай думкі маскілаў. Гістарычнае значэнне мае творчасць Айзіка Дзіка. Пішуць, але не друкуюць сваіх твораў, Іцхак-Бэр Левінзон, Ізраіль Аксенфельд, Шлойма Эцінгер, Міхель Гордан, Аўром-Бэр Готлабер.

Найважнейшыя аўтары 1860—1915 гадоў: Мэндэле, Іцхак-Ёіл Лінецкі, Аўрам Голдфадэн, Шолам-Алейхем, Шымен Фруг, Якаў Дзінезон, Марк Спектар, Іцхак-Лейбуш Перац, Якаў Гордзін, Довід Пінскі, З. Лібін, Хаім-Нахман Бялік, Аўром Рэйзен, Іцхак-Меер Вайсенберг, Морыс Розенфельд, Довід Эдэльштат, М. Вінчэўскі, З. Анохі, Гірш Довід Номберг, Ёйна Розенфельд, А. Вайтэр, Егоеш, Ёйсіф Баўшовер, Якаў Адлер, Лявон Кобрын, Бернард Горын, Аш, Перац Гіршбейн, Дэр Ністар.

Лінгвонімы

Гістарычная назва — тайч, ідыш-тайч. Слова тайч, паводле адной версіі, азначае «нямецкі», ці, паводле іншай версіі — «тлумачэнне» ў сувязі з традыцыяй вуснага тлумачэння яўрэйскіх тэкстаў пры іх вывучэнні)

Літаратура

• А. Я. Супрун. Ідыш // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — С. 166. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).
• Еврейско-немецкий диалект // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Литература ново-еврейская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Эрик М., Нусинов И. Еврейская литература // Литературная энциклопедия: В 11 т. — Т. 4. 1930.
• М. Я. Пинес. История еврейской литературы. 1913
• И. Ш. Шифман. Идиш // Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990.
• Генадзь Цыхун. Лёс яўрэйскіх запазычанняў у беларускай мове // Выбраныя працы: беларусістыка, славістыка, арэальная лінгвістыка — Мінск, 2012.
• Замойскі А. Транты, цымес, цуцык // Наша гісторыя. — 2018. — № 2. — С. 66—69. — ISSN 2617—2305.