Тагон-Тэмур

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Тагон-Тэмур
манг.: ᠲᠤᠭᠤᠨᠲᠡᠮᠤᠷ
манг.: Тогоонтөмөр
Каган (Мангольская імперыя)
1333 — 1368
Папярэднік Rinchinbal Khan[d]
Каган (Паўночная Юань[d])
1368 — 1370
Пераемнік Biligtü Khan Ayushiridara[d]
кітайскі імператар[d] (Дынастыя Юань[d])
19 ліпеня 1333 — 1368
Папярэднік Rinchinbal Khan[d]
Пераемнік Чжу Юаньчжан
Нараджэнне 25 мая 1320
Смерць 23 мая 1370 (49 гадоў)
Род Дынастыя Барджыгінаў
Бацька Khutughtu Khan[d]
Маці Mailaiti[d]
Жонка Данашылі, Bayan Khutugh[d], Empress Gi[d] і Munashili[d]
Дзеці Biligtü Khan Ayushiridara[d][1], Усхал-хан[2] і Xueshan[d][1]
Веравызнанне будызм
Дзейнасць астраном, каліграф, мастак, арыстакрат
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Тагон-Тэмур (манг.: Тогоонтөмөр; 25 мая 1320 — 23 мая 1370) — апошні імператар мангольскай імперыі Юань (кітайскае храмавае імя — Шунь-дзі; кіт. трад. 順帝, спр. 顺帝, піньінь Shùndì, або імператар Хуэйцзу; кіт. спр. 惠宗, піньінь Huìzōng); дэвізы праўлення — Чжышунь (1333), Юаньтун (1333—1335), Чжыюань (1335—1340), Чжычэн (1340—1368), Чжыюань (1368—1370), пятнаццаты каган Мангольскай імперыі (мангольскае храмавае імя — Ухагату-хаган; сярэднеманг.: Uqaɤantu qaɤan, манг.: Ухаант хаан — «Які валодае розумам»).

Яго кіраванне характарызавалася працягам барацьбы мангольскай шляхты паміж сабой і ўздымам ханьскіх народных паўстанняў. Пры ім у 1368 годзе манголы былі выгнаныя з Кітая, дзе была абвешчаная новая дынастыя Мін.

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Да праўлення[правіць | правіць зыходнік]

Тагон-Тэмур нарадзіўся ў сям’і Хашылы, калі той эвакуіраваўся ў Цэнтральную Азію.

Пасля міжусобіцы, якая вылілася пасля смерці юаньскага імператара Есун-Тэмура  (руск.) (бел., Тагон-Тэмур рушыў услед за бацькам праз Манголію ў Шанду. Пасля смерці Хашылы, калі трон зноў заняў яго брат Туг-Тэмур, Тагон-Тэмур быў выдалены ад двара і сасланы ў Каро, а затым у Гуансі.

У 1332 годзе памёр Туг-Тэмур. Яго ўдава Будашыры  (руск.) (бел., у абыход сына самога Туг-Тэмура, Эл-Тэгуса, заклікала на трон сына Хашылы Ірынджыбала  (руск.) (бел., а калі той праз два месяцы памёр — старэйшага брата Ірынджыбала, Тагон-Тэмура. Рэгент Эль-Тэмур  (руск.) (бел. настойваў на ўзыходжанні Эль-Тэгуса, але Будашыры зноў не пагадзілася, і Тагон-Тэмур быў прызваны з Гуансі.

Эль-Тэмур з-за страху перад абвінавачваннем у саўдзеле ў меркаваным забойстве бацькі Тагон-Тэмура, Хашылы, адклаў інтранізацыю на паўгода. Вясной 1333 года Эль-Тэмур памёр, і летам падлетак Тагон-Тэмур узышоў на трон.

Праўленне[правіць | правіць зыходнік]

Паводле кітайскіх крыніц, Тагон-Тэмур праводзіў значны час на паляванні, займаўся сексуальнымі практыкамі, а таксама канструяваў механічныя прыстасаванні ў палацавым садзе, бо захапляўся механікай. Краінай кіравалі дзяржаўныя канцлеры. З канцлераў найбольш значныя былі дзве фігуры: Баян і яго пляменнік Тогта  (руск.) (бел., з племя меркітаў. Баян ліквідаваў апазіцыю юнаму імператару, затым зачыніў Акадэмію Ханьлінь  (руск.) (бел. і адмяніў экзамены на пасаду, а ў 1340 годзе быў пакараны ў выніку інтрыг. Тогта праявіў сябе як актыўны палітык: аднавіў экзаменацыю, знізіў падаткі і працягнуў будаўніцтва Вялікага канала. Калі ў 1355 годзе ён таксама быў пакараны ў выніку інтрыг пры двары, цэнтральная ўлада страціла кантроль над краінай. Шэраг мангольскіх палкаводцаў на поўначы вялі незалежную палітыку (у тым ліку Балод-Тэмур, Цаган-Тэмур і Хух-Тэмур).

Прыкладна ў 1338—1349 да Тагон-Тэмура ў якасці пасла Дэлійскага султанату (султана Мухамеда Туглака) здзейсніў падарожжа знакаміты арабскі падарожнік Ібн Батута.

У другой палове праўлення Тагон-Тэмура краіна перанесла шэраг паводак, масавы голад, эпідэміі. У галіне дзяржаўнай палітыкі з’явілася незадаволенасць інфляцыяй і прымусовымі працамі (у тым ліку і на пабудове канала). Гэта паслужыла ўздыму нацыянальна-вызвольнага руху на аснове эсхаталагічных настрояў.

Паўстанне чырвоных павязак[правіць | правіць зыходнік]

У 1351 годзе нацыянальна-вызваленчы рух выліўся ў Паўстанне чырвоных павязак. У 1356 годзе адзін з правадыроў паўстанцаў, Чжу Юаньчжан (будучы імператар Хун’у) заняў Нанкін і стварыў дзяржаўны апарат, распаўсюдзіўшы сваю ўладу на поўдні Кітая і устараніўшы канкурэнтаў. Пасля гэтага міжусобіцы сярод мангольскіх уладароў на поўначы Кітая ў 1360 гадоў звярнулі на сябе ўвагу Чжу Юаньчжана.

Адступленне на поўнач[правіць | правіць зыходнік]

Аб’яднаныя паўстанцкія групы ў паўднёвай частцы Кітая стварылі новую дынастыю з заснавальнікам Чжу Юаньчжанам, і праводзілі ваенныя экспедыцыі ў Паўночны Кітай. Войскі Тэмура вымушаныя былі адступаць да Хэбэя. У 1368 годзе пад ударамі войскаў Пекін паў, Тагон-Тэмур з жонкай і дваром збег у паўночную сталіцу дынастыі, Шанду. У тым жа годзе Чжу Юаньчжан перанёс сваю сталіцу з Нанкіна ў Пекін і абвясціў сябе імператарам дынастыі Мін.

У 1369 годзе, калі і Шанду трапіў пад кантроль Мін, Тагон-Тэмур бег на поўнач, у Інчан[zh] (кіт.: 应昌), размешчаны ў паўднёвай частцы Манголіі, дзе ў 1370 годзе і памёр. Яго сын Аюшырыдара  (руск.) (бел. адразу ж уступіў на пасад, абвясціўшы эру Паўночнай Юань.

На момант смерці Тагон-Тэмура Мангольская імперыя захоўвала свой уплыў ад Японскага мора да Алтаю. Мін даў Тагон-Тэмуру пасмяротнае імя «Шандзі». Юань пабудавалі храм у яго гонар. У паўднёва-заходнім Кітаі самазванец «царэвіч Лян» стварыў мангольскі рух супраціву ў Юньнані і Гуйчжоу. На поўначы ханы-чынгізіды кіравалі Манголіяй, зацвердзіўшы сваю правапераемнасць ад Мангольскай імперыі.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Помнік-чарапаха у гонар перабудовы храма Янь Хуэя ў Цюйфу пры Тагон-Тэмуры (9 год эры Чжычжэн, то ёсць 1349 г. н. э.), з тэкстам па-мангольску (квадратным пісьмом) і па-кітайску

Тагон-Тэмур спавядаў тыбецкі будызм, быў вучнем Кармап  (руск.) (бел. і практыкаваў будыйскую тантру. Паводле гісторыі лініі Кармап, Кармапа III Рангджунг Дорджэ  (руск.) (бел. наведаў Пекін, каб прыняць удзел у каранацыі свайго вучня. Ён даў яму эліксір доўгага жыцця, за якім спецыяльна ездзіў у Сам’е. Паводле тыбецкіх крыніц, гэты эліксір дазволіў Тагон-Тэмуру пражыць даўжэй, чым усім астатнім імператарам дынастыі Юань. Наступны Кармапа, Ролпе Джорджэ  (руск.) (бел. (1340—1383) у 19 гадоў быў запрошаны Тагон-Тэмурам да двара, тры гады быў настаўнікам імператара і заснаваў у Кітаі мноства манастыроў. У школе Карма Каг’ю Тагон-Тэмур лічыцца адным з папярэдніх перараджэнняў лініі Тай Сітупы, набліжанага да Кармапа тулку.

Сям’я[правіць | правіць зыходнік]

Першай жонкай з’яўлялася імператрыца Данашылі. Пасля смерці яе ён ажаніўся з трынаццацігадовай імператрыцай Баян-хутуг, якая гэтак жа нарадзіла яму сына, але ён памёр у 2 гады.

Імператрыцай Тагон-Тэмура і маці яго спадчынніка Аюшырыдара была знатная карэянка, вядомая як імператрыца Кі  (руск.) (бел..

Памяць[правіць | правіць зыходнік]

  • Мангольскі летапіс «Эрдэнійн тоўч» уключае верш, вядомы як «Плач Тагон-Тэмура».
  • Пра Юнлэ, імператара дынастыі Мін, які шырока выкарыстоўваў мангольскія войскі для ўзмацнення сваёй улады, сярод манголаў распаўсюджвалася легенда аб тым, што сапраўдны бацька Юнлэ — Тагон-Тэмур, а маці была захоплена Чжу Юаньчжанам, ужо будучы цяжарнай. Гэтая легенда адлюстравана ў мангольскім летапісе XVII стагоддзя Алтан Тобчы  (руск.) (бел..
  • Статуя Тагон-Тэмура размешчана ў Атэлі Манголія[en] ва Улан-Батары.
Статуя Тагон-Тэмура

Вобраз у культуры[правіць | правіць зыходнік]

У кіно[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ а б China Biographical Database
  2. ↑ 薄音湖 买的里八剌与脱古思帖木儿 // 黑龙江民族丛刊 — 哈尔滨市: 2003. — вып. 04. — С. 66–68. — ISSN 1004-4922 — doi:10.3969/J.ISSN.1004-4922.2003.04.014; doi:10.16415/J.CNKI.23-1021/C.2003.04.014

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Тагон-Тэмур&oldid=4680527"