Удзельнік:Хомелка/Часовы

Крычаўскае паўстанне - паўстанне сялян і гарадской беднаты ў 1740-1744 гадах у Крычаўскім старостве.

Перадумовы паўстання

Паўстанне пачалося ў Крычаўскім старостве, трымальнікамі якога ў другой палове XVII-XVIII стагоддзя былі князі Радзівілы. Фармальна староства належала казне Вялікага княства. У яго склад уваходзіла большая частка сучасных Крычаўскага, Клімавіцкага, Касцюковіцкага, Краснапольскага і Мсціслаўскага раёнаў. Па дадзеных інвентарызацыі 1747, староства мела 1 горад, 5 мястэчак і 138 вёсак.

У 1731 Еранім Радзівіл здаў Крычаўскае староства за 102 тысячы злотых у арэнду свайму скарбніку і адкупшчыку, як мяркуецца, яўрэю Гдалію Іцкавічу. Атрымаўшы ў часовае валоданне староства, арандатар, па сведчанні сучасніка, сельскага святара П. Чалоўскага, стаў актыўна здабываць з сітуацыі прыбытак.

[Ён пачаў] абцяжарваць непамернымі грашовымі падаткамі тамтэйшых сялян, залішне ўціснуўшы рабочыя лесавыя заводы, дзе пабудаваў поташавыя і гардашнія заводы і пад гэты поташ і гардаш браў хоць з найманнем з павету падводы для пастаўкі гэтых тавараў да прыстані, з-за чаго немалую залішнюю патрэбу і крайняе спусташэнне сяляне перажывалі. Арыгінальны тэкст (руск.)   '[Он начал] отягощать безмерными денежными податьми тамошних крестьян, излишне вымослив рабочие лесовые заводы, где построил поташние и гардашние заводы и под оный поташ и гардаш брал хотя с наймом с уезду подводы для поставки оных товаров к пристани, отчего немалую излишнюю нужду и крайнее разорение крестьяне претерпевали.

Рэзка ўпала ўраджайнасць палёў, а знясіленыя сяляне раней часу гублялі працаздольнасць. Для атрымання грошай арандатар увёў «адкупныя шынковыя і сажалкавыя грашовыя вялікія зборы і продаж пянькі, куплю солі і іншыя нязносныя абцяжарвання на сялян». Прыгонныя бязвыплатна, у парадку працоўнай павіннасці, будавалі масты, дамбы, плаціны, дарогі, карчмы, млыны. За праезд жа праз рэчку, памол на млыне на карысць арандатара бралася плата. Нават княгіня Ганна Сангушка-Радзівіл вымушана была прызнаць, што драпежніцтва арандатараў прывяло жыхароў староства да таго, што тыя «падаткаў дзяржаўных і казённых княжацкай казне не могуць плаціць».

Цяжкім цяжарам для насельніцтва стаў гвалтоўны адбор на продаж сялянскай пянькі, якая мела ў гэты час вялікі попыт на еўрапейскіх рынках. Кіраванцы забаранялі сялянам прадаваць пяньку і каноплі прыезджым купцам, абавязваючы збываць іх толькі сваім скупшчыкам па нізкіх, імі ж усталяваным, цэнах. Нярэдка сялян прымушалі вазіць пяньку, поташ і іншыя тавары ў Невель, Вялікія Лукі, Пецярбург, Слуцк і іншыя гарады, тым самым надоўга адрываючы ад сельскай гаспадаркі працоўныя рукі і цяглавую сілу. За невыкананне дадзенай павіннасці пяньку, лён, мёд, воск, а таксама розныя вырабы хатняга рамёствы адбіралі ў выглядзе штрафаў.

Вялікія страты сялянам прычынялі шляхецкія наезды, якія суправаджаліся, як правіла, разрабаванай рухомай і нерухомай маёмасці сялян, перасяленнем сем'яў і так далей. Яшчэ ў студзені 1738 года сяляне падалі прашэнне І. Радзівілу, у якім прасілі абароны «ад цяжкіх крыўдаў і гвалтаў, якія ўчыняюцца суседзямі Крычаўскага староства іх ласкамі панамі, шляхтай, жыхарамі Мсціслаўскага ваяводства, якія пастаянна здзяйсняюць гвалт і рабаванні, перахопліваюць на дарогах людзей, збіваюць, захопліваюць незаконна землі».

Імкнучыся трымаць сялянства ў падпарадкаванні і баючыся яго выступленняў, адміністрацыя стварыла ў старостве спецыяльную вайсковую частку, казармы для якой павінны былі быць пабудаваны за кошт мясцовых жыхароў. Сяляне, якія не мелі магчымасці выплаціць грошы , абавязваліся адпрацаваць вызначаны лік дзён на будаўніцтве. На ўтрыманне войскаў насельніцтва павінна было пастаўляць прадукты і фураж. Салдаты бясчынствавалі, рабавалі насельніцтва староства. Так, калі 22 лютага 1735 года ў Крычаў уступіў са сваімі войскамі віцебскі ваявода Міхаіл Агінскі, войскі спалілі значную частку горада, перабілі многіх жыхароў, а пакінутым у жывых прычынілі вялікія страты.

Нават гетман Вялікага Княства Літоўскага М. Вішнявецкі ў лісце ад 25 жнiўня 1740 года на імя намесніка паручніка харугвы, што стаяла ў Крычаве, выказаў незадаволенасць тым, што «яго міласць пан намеснік з кампаніяй адважыўся парушыць салдацкі звычай» і салдацкую дысцыпліну і, не звяртаючы ўвагі на распараджэнне крычаўскага двара і замка, «гіберну самі сабе выбіралі з насельніцтва староства».

Рэакцыя ўладаў

Сяляне і гараджане не раз «слёзна» прасілі Радзівіла вызваліць іх ад незаконных пабораў, абараніць ад рабаванняў, патрабавалі адхіліць арандатара ад кіравання староствам і замяніць падстарасту іх кандыдатам. Многія сыходзілі за польска-рускую мяжу. Князь строга загадваў адміністрацыі, "каб ніхто з гарадоў, а таксама са слабод не сыходзіў, бо ад гэтага вялікая страта наносіцца княжацкай казне». Шматлікія скаргі, з якімі неаднаразова звярталася насельніцтва, блізкасць рускіх межаў, куды пастаянна беглі сяляне і гараджане, і, нарэшце, пачатак адкрытай узброенай барацьбы прымусілі Радзівіла адмовіць Гдалію Іцкавічу ў арэндзе. Староства была перададзеная новаму арандатару, брату Гдалія, нейкаму Ш. Іцкавічу. Аднак гэтая нязначная мера не падзейнічала і не змагла задаволіць насельніцтва староства. Наадварот: у новай скарзе сяляне, падзякаваўшы Радзівілу за адстаўку Гдалія, выказалі ўпэўненасць, што надалей арандатары спыняць свае бясчынствы. Але самае галоўнае, што яны вельмі настойлівым чынам патрабавалі адмены ўведзеных яшчэ Гдаліям падаткаў.

Нягледзячы на тое, што староства было аддадзена новаму арандатару, становішча народа засталося, па сутнасці, ранейшым. Больш таго, у чэрвені 1740 Радзівіл з мэтай павышэння падаткаў і павіннасцяў даручыў Ш. Іцкавічу зрабіць праверку земляў, якія знаходзіліся ў карыстанні ў насельніцтва. Адначасова Радзівіл выдаў спецыяльны ўніверсал (указ), у якім народ абкладаўся яшчэ вялікімі павіннасцямі.

Усе прыгонныя людзі Крычаўскага староства павінны даваць палову мёду і неадкладна ладзіць паташні, дзе пакажа замак, для якіх кожны гаспадар абавязаны даставіць штогод:

А) па пяці асьмін попелу і, колькі спатрэбіцца ў каралеўскім разліку, клёпак;

Б) акрамя таго, вялікія вёскі гэтага майго Крычаўскага староства абавязаны даставіць да бліжэйшай ад іх прыстані штогод па два ссечаных са пня і належна аздобленых бервяна, а меншыя - па адным бервяне. Прычым настойліва і пад строгім пакараннем загадваю, каб сапраўднаму мойму ўніверсалу ніхто не адважваўся аказваць у чым-небудзь супраціў.

— Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в центральном архиве в Витебске. — В. 12.

Асабліва цяжкімі былі новыя працы, устаноўленыя на поташавых «заводах» і лясных промыслах. Праверка зямель і павышэнне павіннасцяў закранулі інтарэсы не толькі прыгоннага сялянства, але і значнай часткі праваслаўнай шляхты, землі якой былі абмераны, а на сялян, якія належалі ёй, ускладзены дадатковыя цяжкія падаткі.

Атрад В. Вашчылы

У пачатку 1740года ў старостве пачаліся хваляванні: сяляне адмаўляліся выконваць павіннасці, не плацілі паншчыну. Ужо ў красавіку адміністратар Прылецкі паведамляў Радзівілу, што сяляне «не хочуць слухаць ніякіх нашых распараджэнняў». У другім лісце, датаваным тым жа днём, ён удакладняў, што сяляне не толькі перасталі падпарадкоўвацца замкавай адміністрацыі, але і публічна пагражаюць, заяўляючы, што «пазбавяць яе гэтага свету, а самі пойдуць за мяжу». Самі сяляне скардзіліся Радзівілу, што ім нічога не застаецца рабіць, "як узяцца за рукі і выступіць, каб абараніць сябе ад гібелі».

Увесну 1740 ў старостве з'явіліся першыя ўзброеныя сялянскія атрады, якія нападалі на службовых асоб, перашкаджалі работам у лясах і на будах. Асабліва актыўна ў гэты час дзейнічаў В. Вашчыла, які сабраў вакол сябе некалькі сот сялян. У маі таго ж года ўзначалены ім атрад напаў на буду каля вёскі Саматэвічы ў Лучыцкім войтаўстве. Прыкладна тады ж была разгромлена Буханаўская Буда. Да канца мая становішча ў Крычаўскім старостве стала вельмі напружаным. Адміністратар вымушаны быў прасіць Радзівіла, каб прыслалі войскаў. Паводле яго слоў, тут стварылася «сапраўдная казаччына».

Толькі ў пачатку ліпеня адміністрацыі староства ўдалося нанесці паражэнне атраду В. Вашчылы з дапамогай конных зямян (памешчыкаў, ад польск.: zemia — зямля), якія прыбылі з Копысі. Кіраўнік паўстанцаў быў схоплены і адпраўлены «у тыя краі». Пасля гэтага, як паведамляў Прылецкі Радзівілу 17 ліпеня 1740, на некаторы час «бунты ў старостве аціхлі, а сялянскія купы, якія збіраліся, разышліся».