Шашоны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Шашоны
(Sosoni)
Малюнак XIX ст.
Агульная колькасць 13002 (2010 г.)
Рэгіёны пражывання ЗША
Мова шашоні
Рэлігія анімізм, пеётызм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы каманчы, тымбіша

Шашоны (саманазва: sosoni) — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Падзяляюцца на 3 галіны: усходнія шашоны (Ваёмінг), паўночныя шашоны (Айдаха), заходнія шашоны (Невада, Юта). Агульная колькасць (2010 г.) — 13 002 чал.[1]

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Шашоны — народ, які належыць да нумійскай групы моў. Лічыцца, што іх продкі паходзяць з паўднёва-заходняй часткі Вялікага Басейна. Да 1500 г. шашоны перабраліся праз Скалістыя горы і пачалі рассяляцца па Вялікіх раўнінах[2]. У выніку рассялення склаліся 3 асноўныя галіны шашонаў:

  • Заходнія шашоны працягвалі жыць на тэрыторыі Вялікага Басейна[3]. Іх асноўным заняткам было вандроўнае збіральніцтва.
  • Паўночныя шашоны насялялі поўдзень Айдаха і падтрымлівалі шчыльны саюз з народам банак[4]. З сярэдзіны XVIII ст. яны ведалі конегадоўлю і займаліся паляваннем на бізонаў.
  • Усходнія шашоны насялялі Скалістыя горы і Елаўстоўн, аднак сезонна перасяляліся на Вялікія раўніны, дзе палявалі на бізонаў. У 1780—1825 гг. вялі бясконцыя войны супраць кроу, чарнаногіх і асінібойн[2]. Ад усходніх шашонаў паходзяць каманчы.

Агульная назва шашоны значыць «тыя, хто належыць вялікай траве»[2]. У пісьмовых крыніцах яна з’явілася ў 1805 г. Аднак былі вядомы і іншыя назвы розных груп шашонаў, якія паходзілі ад месца рассялення або заняткаў.

Адносіны з ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Кантакты паўночных шашонаў з амерыканцамі пачаліся ў 1805 г. Паўночная шашонка Сакаджавея адыграла значную ролю ў экспедыцыі Льюіса і Кларка. Да сярэдзіны XIX ст. найбольш актыўныя кантакты з амерыканскімі гандлярамі і перасяленцамі мелі ўсходнія шашоны. Амерыканскія ваенныя прыцягвалі іх для перагавораў з іншымі групамі індзейцаў. Пасля 1847 г. заходнія шашоны таксама былі вымушаны кантактаваць з амерыканскімі перасяленцамі, асабліва мармонамі[5]. Паколькі асноўнымі заняткамі шашонаў былі збіральніцтва і паляванне, з’яўленне на іх землях вандроўных перасяленцаў, што на шляху на Захад забівалі жывёлу і вынішчалі траву, успрымалася імі адмоўна.

У 1860-х гг. атрады заходніх і паўночных шашонаў рабілі напады на перасяленцаў. У адказ 29 студзеня 1863 г. атрад каліфарнійскіх добраахвотнікаў зрабіў напад на лагер паўночна-заходніх шашонаў каля Мядзвежай ракі[6]. Пры гэтым загінула некалькі сотняў індзейцаў. Выжылыя былі вымушаны далучыцца да мармонаў або былі пераселены ў рэзервацыю.

Усходнія шашоны на чале з правадыром Вашакі[7], наадварот, паспяхова займаліся гандлем футрам і выступалі саюзнікамі ў барацьбе амерыканцаў супраць сіў. У 1863 г. і 1868 г. Вашакі падпісаў дагавор з урадам ЗША аб вылучэнні аўтаноміі для ўсходніх шашонаў. Ён з’яўляўся адзіным шашонскім правадыром, прызнаным амерыканскімі ўладамі.

У канцы XIX — пачатку XX ст. для шашонаў былі створаны рэзервацыі. Яны мелі розную ступень аўтаноміі. Найбуйнейшай з’яўлялася рэзервацыя Лемхі (1875—1907 гг.), што захоўвала традыцыйныя тэрыторыі паўночных шашонаў-лемхі і банак. Лічылася, што менавіта з шэрагаў лемхі паходзіла Сакаджавея[8]. Але ў 1905—1907 гг. яна была ліквідавана, а яе тубыльцы прымусова пераселены ў Айдаха.

З другой паловы XX ст. шашоны ўдзельнічаюць у руху амерыканскіх індзейцаў за свае правы.

Традыцыйная культура[правіць | правіць зыходнік]

Кош заходніх шашонаў

Вывучэнне культуры продкаў шашонаў, што насялялі горную мясцовасць Ваёмінга[9], паказвае, што іх асноўнымі заняткамі былі вандроўнае збіральніцтва і паляванне. Асноўнай здабычай горцаў былі снежныя бараны і алені. Яны таксама ўжывалі дзікія расліны, рыбу і казурак. Горныя шашоны збіралі і сушылі цвыркуноў, цыкад і конікаў. Для палявання і транспартыроўкі выкарыстоўвалі сабак. Прылады працы выраблялі з рогу, талькахларыту, кварцыту, крэмнію і абсідыяну[10]. Лукі з рогу, нажы і вопратка были важными таварамі для абмену з раўніннымі індзейцамі.

Усходнія шашоны ўжо ў XVII ст. асвоілі конегадоўлю і перасяліліся на Вялікія раўніны. Важную, але сезонную здабычу для іх складалі бізоны[11]. Для рыбалоўства адкачоўвалі ў горную мясцовасць. Жанчыны займаліся збіральніцтвам. Толькі ў XIX ст. ва ўсходніх шашонаў з’явіліся каровы.

Вандроўны лад жыцця вымушаў шашонаў карыстацца часовымі разборнымі жытламі. Чальцы экспедыцыі Люіса і Кларка ўбачылі ў паўночных шашонаў травяныя хаціны без дахаў[12]. Горныя індзейцы ладзілі канічныя вікіяпы з сухіх драўляных бэлек, пакрытых травой[13]. Усходнія шашоны жылі ў скураных тыпі[14].

У XIX ст., калі пачаліся кантакты амерыканцаў з шашонамі, іх грамадства значна трансфармавалася. Гэтаму садзейнічалі перасяленні, эпідэмія воспы, што папярэднічала кантактам, войны з іншымі індзейцамі. У шашонаў Вялікага Басейна аснову сацыяльнай арганізацыі складала нуклеарная сям'я, якая вяла самастойную гаспадарку і кантралявала пэўную тэрыторыю[15]. Аднак для супольных паляванняў, святкаванняў і войн яны фарміравалі большыя па колькасці аб’яднанні на чале з правадыром. Часцяком ён меў рэлігійныя функцыі. У паўночных шашонаў аб’яднанне мог узначальваць банак[16]. Колькасць чальцоў залежала ад канкрэтнай мясцовасці. У некаторых груп да перасялення ў рэзервацыі роля правадыра набыла сталую функцыю. Прыкладам таму з’яўляюцца заходнія шашоны, падначаленыя Вашакі. Пасля перасялення ў рэзервацыі амерыканскія ўлады імкнуліся навязваць афіцыйных адміністратараў, а потым — выбарныя органы кіравання.

Статус шашона ў грамадстве вызначаўся яго полам, узростам і асабістымі дасягненнямі. На чале сям’і стаяў мужчына. Існавалі палігінія, абмен жонкамі паміж братамі, шлюбы з кроўнымі сваякамі[17][18]. Шашоны не білі дзяцей, аднак запугвалі злымі духамі. Выразнага ўзросту для ініцыяцый не было.

Шашоны знакаміты сваімі танцамі, якія мелі рэлігійную функцыю і суправаджаліся песнямі[19]. Захаваліся багатыя міфалагічная і казачная традыцыі.

Мова[правіць | правіць зыходнік]

Шашонская мова належыць да нумійскай групы юта-ацтэкскай моўнай сям’і. Вылучаюцца 4 асноўныя дыялекты[20]. У нашы дні колькасць тых, хто стала падтрымлівае гутарковую мову, не перавышае 1000 чалавек. У 1970-я гг. лінгвістамі распрацаваны алфавіт на аснове лацінкі.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Традыцыйная рэлігія шашонаў заснавана на веры ў шматлікіх духаў і асабістыя звышнатуральныя здольнасці. Стваральнікам свету лічыўся воўк Іса[21]. Яго малодшы брат Каёт увасабляў хаатычныя сілы[22]. Шашоны верылі ў чароўную моц мрояў. Кожны мужчына мог быць арганізатарам цырымоній. Вылучаліся тыя, хто спецыялізаваўся на лекаванні супляменнікаў.

З другой паловы XIX ст. распаўсюджана хрысціянства.

Зноскі

  1. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010
  2. ↑ а б в SHOSHONES
  3. ↑ Te-Moak Tribe of Western Shoshone
  4. ↑ Northern Shoshone and Bannock Архівавана 14 верасня 2018.
  5. ↑ History: The Northwestern Band of Shoshonee
  6. ↑ Native History: Bear River Massacre Devastates Northwestern Shoshone
  7. ↑ Chief Washakie of the Shoshone — A Photographic Essay by Henry E. Stamm, IV, Ph.D.
  8. ↑ Lemhi-Shoshone Tribes
  9. ↑ Anne Marie Mistretta, The Mountain Shoshone — A history of the Sheep Eater Indians in the Big Sky area
  10. ↑ The Mountain Shoshone
  11. ↑ Eastern Shoshone — Economy
  12. ↑ Lewis and Clark. Native Americans. Shoshone Indians
  13. ↑ Wickiups and Other Wooden Features
  14. ↑ Eastern Shoshone — Settlements
  15. ↑ Johnson, A. The Evolution of Human Societies: From Foraging Group to Agrarian State… P. 62
  16. ↑ Northern Shoshone and Bannock — Sociopolitical Organization
  17. ↑ Northern Shoshone and Bannock — Marriage and Family
  18. ↑ Eastern Shoshone — Marriage and Family
  19. ↑ Customs and Traditions Shoshone Tribe
  20. ↑ Shoshone (Sosoni' da̱i̱gwape)
  21. ↑ Legendary Native American Figures: Esa (Issa, Ysa, Pia'isa)
  22. ↑ Legendary Native American Figures: Coyote (West Coast and Northwestern)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Johnson, A. The Evolution of Human Societies: From Foraging Group to Agrarian State. / Allen W. Johnson, Timothy K. Earle. — Stanford: Stanford University Press, 2000 ISBN 0804740321
  • Kleid, R. Shoshone (Spotlight on Native Americans). — Rosen Publishing, 2016 ISBN 978-1-4994-1683-1

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

commons: Шашоны на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Шашоны&oldid=4585291"