Цэрынгены

Цэрынгены
Краіна	Германія
Заснавальнік	Бертольд I
Апошні кіраўнік	Фрыдрых II
Цяперашні глава	Максіміліян Бадэнскі (нар. 1933)
Год заснавання	XI ст.
Тытулы
герцагі Карынтыі і маркграфы Вероны (1061—1077), герцагі Швабіі (1092—1097), герцагі Цэрынген (1097—1218), герцагі Бургундыі (1127—1218), герцагі Тэкскія (1187—1432), маркграфы (з 1112), курфюрсты (з 1803), вялікія герцагі Бадэна (1806 - 1918)
Медыяфайлы на Вікісховішчы Цэрынгены на Радаводзе

Герцагства Цэрынгенаў на карце Арэлата XII стагоддзя

Цэ́рынгены (ням.: Zähringer) — старажытны нямецкі (швабскі) род з Швабіі, прадстаўнікі якога былі герцагамі Карынтыі і маркграфамі Вероны (1061—1077), герцагамі Швабіі (1092—1097), герцагамі Цэрынгенскімі (1097—1218), намеснікамі (рэктарамі) і герцагамі Бургундыі (1127—1218) і герцагамі Тэкскімі (1187—1432), а таксама кіраўнікамі (з 1112 года маркграфамі, з 1803 года курфюрстамі, з 1806 года вялікімі герцагамі) Бадэна (да 1918 года).

Узвышэнне Цэрынгенаў

Замак Гогенбадэн

Цэрынгены прыпісвалі сабе паходжанне ад швабскага герцага Эрхангеры, пакаранага смерцю ў 917 годзе каралём Конрадам I, а таксама ад Гунтрама Багатага (пам. пасля 973 года), графа ў Брэйсгау, нібыта агульнага продка як Цэрынгенаў, так і Габсбургаў.

Першым дакладана вядомым прадстаўніком роду лічыцца Бертольд, ці Бецэлін (пам. 15 ліпеня 1024 года), граф Ортэнау. Паклаў пачатак магутнасці Цэрынгенаў яго сын граф Бертольд I Барадаты, які прад’явіў пасля смерці імператара Генрыха III прэтэнзіі на абяцанае яму нібыта Генрыхам швабскае герцагства. Удава Генрыха, імператрыца Агнеса, аддала гэты лен Рудольфу Швабскаму і зрабіла Бертольда замест гэтага герцагам Карынтыі і маркграфам Вероны (1061 год). Аднак Бертольд не змог замацавацца ў Карынтыі і перайшоў на бок ворагаў франконскага дому, падтрымаўшы кандыдатуру на нямецкі прастол герцага Рудольфа Швабскага. За гэта ён быў пазбаўлены Генрыхам IV карынтыйскага і веронскага ленаў (1072 год, канчаткова ў 1077 годзе).

Са смерцю Бертольда I у 1078 годзе род Цэрынгенаў падзяліўся на дзве лініі: бадэнскую, якая захавалася да нашых дзён, і цэрынгенскую, дзве галіны якой згаслі ў 1218 і 1439 гадах. Старэйшы сын Бертольда, Герман I Святы (пам. 25 красавіка 1074 года), які насіў тытул маркграфа веронскага, набыў праз шлюб бадэнскія ўладанні. Яго сын Герман II (пам. 7 кастрычніка 1130 года) з 1112 года называўся маркграфам Бадэна. Нашчадкі Германа II кіравалі Бадэнам да 1918 года.

Малодшы сын Бертольда I, Бертольд II, які атрымаў у спадчыну землі ў Брэйсгау, спачатку працягваў варожую палітыку ў адносінах да франконскага дому. Ён ажаніўся ў 1079 годзе з дачкой антыкараля Рудольфа, герцага Швабіі, і пасля смерці Рудольфа (1080 год) і яго сына Бертольда I Рэйнфельдэнскага (1090 год) абвясціў сябе герцагам Швабіі (1092 год). Тым самым ён уступіў у канфлікт з Фрыдрыхам I Гогенштаўфенам, герцагам Швабіі з 1079 года і верным прыхільнікам Генрыха IV. Канфлікт Цэрынгенаў з Гогенштаўфенамі цягнуўся, то разгараючыся, то згасаючы, яшчэ амаль сто гадоў.

Герцагі Цэрынгенскія

Герцагства Цэрынген на мяжы XII і XIII стагоддзяў (граніцы абведзены чырвоным)

У 1097 Бертольд II прымірыўся з імператарам: ён адмовіўся ад прэтэнзій на швабскае герцагства, захаваўшы герцагскі тытул і ўладанні ў Брэйсгау; акрамя таго Генрых IV даў яму званне імперскага фохта ў Тургау і Цюрыху, а неўзабаве фохцкая ўлада Цэрынгенаў распаўсюдзілася на ўсю ўсходнюю Бургундыю (цяперашняя Швейцарыя). Па назве сваёй рэзідэнцыі Бертольд II стаў называцца герцагам Цэрынгенам. Новае герцагства, хоць і вылучанае са складу Швабіі, не прызнавалася сучаснікамі раўназначным старым племянным герцагствам. Атон Фрайзінгскі пісаў, што Цэрынгены не маюць сапраўднага герцагства і валодаюць толькі пустым тытулам, хоць у іншых адносінах не саступаюць найбольш уплывовым родам Германіі («Дзеянні Фрыдрыха Барбаросы», I, 9).

Радаводнае дрэва Цэрынгенаў

Спадчыннікам Бертольда II стаў яго сын Бертольд III (герцаг Цэрынген у 1111—1123), які заставаўся верным імператару Генрыху V. Яго брат і пераемнік, Конрад (герцаг Цэрынген у 1123—1152) заняў бок караля Лотара і Вельфаў у барацьбе супраць Гогенштаўфенаў. За гэта Конрад атрымаў ад караля Верхнюю Бургундыю (пасля Франш-Кантэ) і стаў называцца намеснікам (рэктарам) і герцагам Бургундыі (1127); але Бургундыю прыйшлося заваёўваць у мясцовых князёў, а радавыя землі Цэрынгенаў у Брэйсгау падвергліся нападу з боку Штаўфенаў.

Уладанні Цэрынгенаў у XIII стагоддзі (зялёным колерам)

Бертольд IV (герцаг Цэрынген у 1152—1186) прымірыўся з Фрыдрыхам Барбаросам, прыняў удзел у італьянскіх паходах імператара і атрымаў ад яго імперскі бургундскі лен (1152) і фогтства ў Жэневе, Лазане і Сьёне (1156). Наступны канфлікт з Фрыдрыхам Барбаросай завяршыўся іх прымірэннем у 1166. Пазней Бертольд IV кансалідаваў уладанні Цэрынгенаў, заснаваў многія гарады і набыў фохцтва ў Цюрыху (1173).

Пасля смерці Бертольда IV яго землі былі падзелены паміж сынам, Бертольдам V, і братам, Адальбертам (пам. пасля 1195), якія з 1187 года насілі тытул герцага Тэкскага.

Бертольд V Багаты (герцаг Цэрынген у 1186—1218) значна ўмацаваў уладу Цэрынгенаў у Бургундыі. Ён нажыў велізарны стан. Сваю кандыдатуру на імперскі прастол пасля смерці Генрыха VI Бертольд V саступіў Філіпу Швабскаму за 11000 марак срэбра. Ён пачаў перабудову знакамітага фрайбургскага сабора, заснаванага яго дзедам Конрадам, каб стварыць пахавальню для свайго роду, але сабор так і застаўся недабудаваным, калі Бертольд V памёр, не пакінуўшы нашчадкаў мужчынскага полу. Бургундскія імперскія лены перайшлі да імператара (пры гэтым Цюрых і Берн сталі вольнымі імперскімі гарадамі), а ўладанні ў Брэйсгау, Швабіі, Шварцвальдзе і Швейцарыі — па жаночай лініі да графаў Урах і Кібург. Уладанні графаў Кібург былі ў другой палове XIII стагоддзя атрыманы па спадчыне Габсбургамі.

Герцагі Тэкскія

Гл. таксама Род герцагаў Тэкскіх падзяліўся ў канцы XIII стагоддзя на лініі Оберндорф і Авен. Першая з іх вельмі збяднела і спынілася ў 1363. Фрыдрых IV (пам. 1390) з лініі Авен набыў Міндэльгайм (1365) і прадаў Обернсдорф графам Гоэнберга (1374), а Тэк — графам Вюртэмберга (1381). Род згас са смерцю сыноў Фрыдрыха IV Ульрыха (пам. 7 сакавіка 1432), апошняга герцага Тэкскага, і Людвіга (пам. 19 жніўня 1439), патрыярха Аквілеі.

Бадэнскі дом

Гл. таксама: Спіс кіраўнікоў Бадэна

З сярэдзіны XII да пачатку XVI стагоддзя бадэнскія ўладанні Цэрынгенаў былі падзелены паміж старэйшай лініяй (уласна Бадэнскай) і малодшай (Гахбергскай). Маркграфы Гахбергскія, часткай уладанняў якіх (нароўні з уладаннем Рэтэльн пад Базелем) было княства Ноенбургскае, атрыманае ў спадчыну пасля Арлеанскім домам (гл. Лангвілі), былі цесна звязаны з Бургундыяй і нярэдка былі на службе ў Бургундскага дому.

Рэзідэнцыя маркграфаў Бадэн-Бадэнскіх у Раштаце

Рэзідэнцыя маркграфаў Бадэн-Дурлахскіх у Карлсруэ

Глава старэйшай лініі, маркграф Крыстаф I (1453—1527), падзяліў у 1515 годзе свае ўладанні паміж сынамі Бернхардам (Бадэн-Бадэн), Філіпам (Бадэн-Шпонгайм) і Эрнстам (Бадэн-Дурлах). У Філіпа не было спадчыннікаў мужчынскага полу, а «бернардзінская» лінія Цэрынгенаў (нашчадкі Бернарда IV) згасла ў 1771 годзе. Найбліжэйшым сваяком апошняга маркграфа Бадэн-Бадэна быў герцаг Арлеанскі, але паводле сямейнага пагаднення ўсе ўладанні Цэрынгенаў атрымаў у спадчыну глава «эрнесцінскай» лініі — маркграф Бадэн-Дурлаха, Карл Фрыдрых Бадэнскі (1728—1811).

У перыяд Напалеонаўскіх войнаў дзякуючы лаяльнасці Напалеону маркграф Бадэнскі павялічыў свой тытул да курфюрста (1803) і вялікага герцага Бадэнскага (1806). Свайго ўнука і пераемніка ён ажаніў са Стэфаніяй Багарнэ — траюраднай сястрой прынца Яўгенія Багарнэ. Гэты, на першы погляд, нераўнародны шлюб быў вельмі неадназначна ўспрыняты пры еўрапейскіх дварах, бо бадэнскія прынцэсы (унучкі курфюрста) да гэтага сталі каралевамі-кансортамі Баварыі і Швецыі, а Луіза Марыя Аўгуста — расійскай імператрыцай Лізаветай Аляксееўнай, жонкай Аляксандра I.

У Стэфаніі Багарнэ і вялікага герцага Карла не было нашчадкаў мужчынскага полу (хоць пагалоска называе яе сынам загадкавага Каспара Хаўзера), але былі тры дачкі — за шведскім кронпрынцам Густавам (сынам зрынутага дзядзькі), князем Антонам Гогенцолерн-Зігмарынгенам (бацькам першага румынскага караля) і 11-м герцагам Гамільтанам (бабуля князя Манака, Луі II). Бадэнскі прастол па чарзе займалі два малодшыя сыны курфюрста Карла Фрыдрыха і іх нашчадства. З падзеннем Германскай імперыі (1918) бадэнскія манархі пазбавіліся кароны.

Сучасныя прадстаўнікі роду займаюць не бліскучыя рэзідэнцыі продкаў у Карлсруэ і Раштаце, а толькі толькі замак Штаўфенберг у Шварцвальдзе і замак Цвінгенберг на Некары. Цяперашні глава Бадэнскага дому, Макс фон Бадэн (нар. 1933), — блізкі сваяк грэчаскага і брытанскага манархаў. Яго жонка паходзіць з тасканскай галіны дому Габсбург-Латарынгскіх.

		.
Генрых Ліль. Партрэт Георга Аўгуста Бадэн-Бадэнскага (1760)		Уладзімір Баравікоўскі. Партрэт імператрыцы Лізаветы Аляксееўны (ур. Луізы Бадэнскай)		Ганс Бальдунг. Партрэт маркграфа Крыстафа Бадэнскага (1515)

Гарады, заснаваныя Цэрынгенамі

Цэрынгенамі было заснавана шмат кляштароў, сёл і гарадоў на тэрыторыі сучасных Германіі (Бадэн—Вюртэмберг) і Швейцарыі, сярод іх Фрайбург у Брэйсгау (1120) і Берн (1191). Геральдычны арол Цэрынгенаў упрыгожвае герб швейцарскага горада Нёўшатэль, якім малодшыя Цэрынгены валодалі ў XV—XVI стагоддзях (гл. Нёўшатэльскае княства).

Гл. таксама

• Дзень Святога Бертольда — які адзначаецца ў Швейцарыі дзень памяці Цэрынгенаў.
• У гонар Цэрынгенаў названы астэроід (421) Цэрынгія, адкрыты ў 1896 годзе.
• У гонар Цэрынгенаў названы эскадраны браняносец тыпу «Вітэльсбах».

Літаратура

• Готалов-Готлиб А. Г. Церингены // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Семенов И. С. «Христианские династии Европы», М., Олма-Пресс, 2002.
• Lexikon der Deutschen Geschichte, Stuttgart: Kröner, 1998