Сацыніянства

Фаўст Соцын

Сацыніянства, антытрынітарызм, у Рэчы Паспалітай часта называўся арыянствам — кірунак кальвінісцкага руху, які з’явіўся з-за расколу на тле дыскусій вакол до́гмата пра Тройцу.

У Рэчы Паспалітай

Частка кальвіністаў Рэчы Паспалітай, якая прызнала традыцыйную інтэрпрэтацыю догмата пра Тройцу за непраўдзівую, утварыла ў 1562—1565 гг. уласны Збор, які яны называлі «меншым». Самі кальвінісцкія дысідэнты не называлі сябе арыянамі або антытрынітарыямі, называліся проста хрысціянамі або «братамі» («польскімі братамі» і «літоўскімі братамі» — у залежнасці ад падданства). У 2-й пал. XVI ст. шматлікія арыянскія суполкі ў ВКЛ былі ў Лоску, Клецку, Любчы, Іўі, Навагрудку. Арыяне мелі органы самакіравання, склікалі агульныя сіноды. Падзяляліся на 2 кірункі: памяркоўны і радыкальны.

Арыяне не былі арганізацыйна і ідэалагічна аднародным рухам, іх дзейнасць складалася з асабістых і групавых ініцыятыў, якія абмяркоўваліся на сумесных сустрэчах і ўхваляліся або адхіляліся. Пэўная ідэалагічная і арганізацыйная ўнармаванасць у арыянства з’явілася ў канцы XVI — пачатку XVII ст., гэта ўніфікацыя звязаная з дзейнасцю Фаўста Соцына.

У 1-й пал. XVII ст. Арыянскі Збор Рэчы Паспалітай перарастае ў з’яву агульнаеўрапейскай значнасці. Цэнтрам арыянства ў Рэчы Паспалітай быў Ракаў, дзе адбываліся Сіноды і ў 1602 г. быў заснаваны Гімназіум, які пазней пераўтварыўся ў Вышэйшую школу. Таксама ў Ракаве знаходзілася арыянская друкарня, выданні якой былі вядомыя ў Еўропе.

Арыяне зведалі ганенні як з боку каталіцкай царквы, так і артадаксальных пратэстантаў. У 1638 г., паводле пастановы Сейма Рэчы Паспалітай, Гімназіум і друкарня ў Ракаве былі зачыненыя, а спроба арыянаў закласці новы цэнтр у Кіселіне на Валыні не мела поспеху. У 1658 г. Сейм Рэчы Паспалітай абвясціў, што арыяне на працягу 3 год павінны перайсці ў каталіцтва або выехаць з краіны пад страхам смерці. Большасць арыянаў падпарадкавалася пастанове, але вышэйшае кіраўніцтва, у тым ліку ўсе ідэолагі, выехалі ў Нідэрланды. Хутка па эміграцыі арыянаў з Рэчы Паспалітай у Нідэрландах пачалі зваць «польскімі братамі», не адрозніваючы выхадцаў з Польшчы ці Літвы. У Нідэрландах у 1665—1668 гг. пад кіраўніцтвам Андрэя Вішаватага пачала выдавацца г. зв. Bibliotheca Fratrum Polonorum (Бібліятэка братоў польскіх), апошні том якой выйшаў у 1692 годзе.

Гл.таксама

• Якуб з Калінаўкі
• Пётр з Ганёндза
• Павел з Візны
• Пётр Гезка
• Марцін Чаховіц
• Лаўрэнцій Крышкоўскі
• Сымон Будны
• Васіль Цяпінскі
• Пётр Бластус Кміта

Літаратура

• Самусік А. Ф. Адукацыйная дзейнасць антытрынітарыяў у Беларусі ў другой палове XVI — першай палове XVII ст. // Весці Беларускага дзяржаўнага педагагічнага унiверсiтэта. Серыя 2. 2018. № 2. С. 44-49.
• Царква: Пратэстанцкія цэрквы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 118. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
• Яцкевіч С. Антытрынітарыі // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 229. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.