Дом-крэпасць Нонхартаў
Дом-крэпасць | |
Дом-крэпасць Нонхартаў | |
---|---|
54°15′04″ пн. ш. 25°26′00″ у. д.HGЯO | |
Краіна | Беларусь |
Вёска | Гайцюнішкі |
Архітэктар | Пётр Нонхарт |
Будаўніцтва | 1611—1612 гады |
Статус | Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 412Г000127 |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Гайцюнішскі дом-крэпасць — унікальнае збудаванне ў в. Гайцюнішкі, Воранаўскі раён, якое не мае прамых аналагаў. Уяўляе сабой рэдуцыраваны замак, пабудаваны па абагульненай схеме сярэдневяковых крэпасцей. Гайцюнішскі дом-крэпасць арганічна спалучыў перадавыя дасягненні заходнееўрапейскага абарончага дойлідства XIV—XVI стагоддзяў з мясцовымі традыцыямі[1].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Дом-крэпасць узведзены ў паўднёвай частцы вёскі, на левым беразе ракі Жыжма ў 1611—1612 гадах з цэглы будаўніком і начальнікам каралеўскіх збудаванняў у Вільні галандцам Пятром Нонхартам разам з інжынерам-фартыфікатарам Ван Данэнам.
У 1900—1905 гадах Эдвард Рымша дабудаваў да яго шырокі ганак, з тэрасай, сапсаваўшы такім чынам чысціню і арыгінальнасць першапачатковага праекта.
Эдвард Рымша, пад час дабудовы, знайшоў насценныя малюнкі са сцэнамі палявання, якія аднак не закансерваваў. Ёсць меркаванне, што гэтыя малюнкі належалі пэндзлю вядомага Віленскага мастака і ўладальніка маёнтка Шротэра.
У гэтым доме-крэпасці паспяхова вытрымалі аблогу шведы пад час Паўночнай вайны, атакаваныя войскамі саксонскага караля Аўгуста II.
У маёнтку былі архіў і бібліятэка, якія загінулі пад час І-й сусветнай вайны. Ацалела толькі «Генеалогія роду Рымшаў», якая сягала часоў хрышчэння Літвы.
Маёнтак акружаў стары парк, плошчай 15 га, раслі ў ім у асноўным ліпы і лістоўніцы, многім з якіх было ўжо больш за 300 год.
У польскай філалогіі з’явілася версія пра тое, што Гайцюнішскі дом-крэпасць стаў правобразам Міцкевічавых Сапліцова і Гарэшкавых з «Пана Тадэвуша». Доўгі час лічалася, што правобразам Сапліцава былі Тугановічы, пазнейшыя даследчыкі размяшчалі яго ў Міры ці нават у Вялікай Польшчы. Новую цікавую і цалкам праўдападобную гіпотэзу сфармуляваў прафесар Рышард Керсноўскі ў артыкуле «Замак Гарэшкаў і яго жыхары». Ён сабраў шмат фактаў, на карысць слушнасці версіі аб Гайцюнішках.
У 1946—1949 гадах у доме-крэпасці знаходзілася школа механізатараў. З 1960 года — абласная псіхіятрычная бальніца. Быў праведзены капітальны рамонт, у выніку ўнікальны дом-крэпасць добра захаваўся і зараз у ім знаходзіцца адміністрацыйны будынак бальніцы. Захаваліся некаторыя гаспадарчыя пабудовы XIX — першай паловы XX стагоддзяў.
Архітэктура[правіць | правіць зыходнік]
Будынак прамавугольны ў плане, двухпавярховы, пад высокім вальмавым дахам. Цэнтр галоўнага фасада вылучаны трохпавярховай прамавугольнай у плане вежай з уваходам у выглядзе нсвысокага кубічнага аб’ёму з арачнымі праёмамі і тзрасай (наверсе), які прыбудаваны пазней. Чатыры вуглавыя вежы круглыя, накрыты шатрамі. Кожная вежа з вузкімі вокнамі-байніцамі, што дазваляла абаронцам з усіх бакоў кантраляваць подступы да дома. Фасады амаль не маюць дэкаратыўнага ўбранства. Тоўстыя сцены прарээаны прамавугольнымі аконнымі праёмамі.
Планіроўка дома анфіладная. Цэнтральную частку будынка займае вестыбюльаая група памяшканняў з дзвюма лесвіцамі. Галоўная лесвіца звязвае вестыбюль з 2-м паверхам, дапаможная вядзе на гарышча. Большасць памяшканняў мае плоскія перакрыцці. Частка гаспадарчых памяшканняў 1-га паверха перакрыта цыліндрычнымі скляпеннямі а распалубкамі, у вежы — крыжовымі скляпеннямі. Памяшканні, размешчаныя ў вуглавых вежах, перакрыты сферычнымі купаламі. На скляпеннях захаваліся дэкаратыўныя нервюры. Пад домам шырокі сямікаморны падвал, у якім быў калодзеж. На 1-м паверсе знаходзіліся службы і казарма для невялікага гарнізона, наверсе — «панскія» пакоі і сталовая[2].
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8.
- ↑ Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, [1984—1988].
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8.
- Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць / АН БССР, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш.— Мн.: БелСЭ, 1986.— 371 с., іл.
- Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.
- Лаўрэш Леанід. Гайцюнішкі // Маладосць № 2, 2013. — С. 114—118. — на pawet.net
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дом-крэпасць Нонхартаў
- Дом-крэпасць Нонхартаў на сайце Radzima.org