Менглі-Гірэй I

Менглі I Гірэй
I Meñli Geray, ١ منكلى كراى
Менглі Гірэй (у цэнтры) са сваім сынам і спадчыннікам Мехмедам Гірэем (злева) і асманскім султанам Баязідам II (справа)
3-і Хан Крыма 1467
Папярэднік	Нур-Дэўлет
Пераемнік	Нур-Дэўлет
5-ы Хан Крыма 1469 — 1475
Папярэднік	Нур-Дэўлет
Пераемнік	Нур-Дэўлет
8-ы Хан Крыма 1478 — 1515
Папярэднік	Нур-Дэўлет
Пераемнік	Мехмед I Гірэй
7-ы Хан Сарая 1491
Папярэднік	Муртаза-хан
Пераемнік	Ібак
Нараджэнне	1445 Крым, Крымскае ханства
Смерць	17 красавіка 1515 Бахчысарай, Крымскае ханства
Месца пахавання	Hacı Geray dürbesi[d]
Род	Гірэі
Бацька	Хаджы-Гірэй
Жонка	Nur Sultan[d]
Дзеці	Ayşe Hatun[d], Saadet I Giray[d], Мехмед-Гірэй I, Сахіб I Герай[d], Ahmed Giray[d] і Burnash Giray[d]
Веравызнанне	Іслам, суніцкага толку
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Менглі-Гірэй (крым. I Meñli Geray, ۱منكلى كراى; 1445 — 1515) — крымскі хан з дынастыі Гірэяў. Шосты сын першага крымскага хана Хаджы-Гірэя, дзед султана Асманскай імперыі Сулеймана Цудоўнага.

Біяграфія

Паводле некаторых звестак, правёў юнацтва і атрымаў выхаванне ў генуэзскай калоніі Кафе.

У 1467 зрынуў свайго старэйшага брата Нур Даўлета і заняў ханскую сталіцу Кырк-Ер, аднак неўзабаве быў выгнаны. Збег у Кафу, дзе звярнуўся па дапамогу да генуэзцаў і сабраў вакол сябе крымскіх беяў. З іх дапамогай у 1469 зрынуў брата Нур Даўлета і заняў ханскі сталец.

У 1475 падчас заваявання Крыма асманскімі войскамі быў зрынуты. За супраціўленне туркам арыштаваны і адвезены ў Канстанцінопаль, дзе правёў у палоне 3 гады. У 1478 султан Мехмед II пасадзіў Менглі Гірэя на крымскі сталец з умовай прызнання ханам турэцкага вяршэнства. Яго старэйшыя браты Нур-Даўлет і Айдэр уцяклі ў польска-літоўскія ўладанні.

Менглі Гірэй працягваў палітыку бацькі, накіраваную на пазбаўленне ўсялякай залежнасці ад Залатой Арды. Вярнуўшыся на прастол у якасці турэцкага васала, адбіў апошнія ардынскія набегі на Крым. У 1502 разграміў сталіцу Залатой Арды г. Сарай, што ў гістарычнай літаратуры лічыцца фіналам існавання Залатой Арды як дзяржавы.

Інтарэсы Менглі Гірэя ў барацьбе з Ардой супадалі з інтарэсамі Масквы, з ініцыятывы якой паміж дзвюма краінамі быў заключаны цесны саюз. Гэта, у сваю чаргу, выклікала рэзкае пагаршэнне традыцыйна сяброўскіх адносін Крыма з Польшчай і Літвой, якія ў той момант знаходзіліся ў вострым канфлікце з Маскоўскім княствам з-за тэрытарыяльных дамаганняў апошняй. У 1480 падчас «стаяння на рацэ Угры» Менглі Гірэй здзейсніў паход на Падолле, прымусіўшы вялікага князя літоўскага Казіміра Ягелончыка адмовіцца ад запланаванага разам з ханам Залатой Арды Ахматам нападу на Масковію.

Пры актыўнай падтрымцы Масквы крымскія войскі здзяйснялі шматлікія набегі на літоўска-польскія ўладанні. У верасні 1482 вялікая арда захапіла і моцна разбурыла Кіеў. У 1485—1487 адбыліся некалькі наездаў на Падолле. У 1489 былі спустошаны Падольскае і Кіеўскае ваяводствы, у 1490 — Валынскае і Рускае. Увосені 1494 года крымская арда спустошыла Падолле і Валынь, разбіўшы пад Вішнеўцам літоўска-польскае войска. У 1495—1499 неаднакроць былі разрабаваны Валынь, Брацлаўшчына, Падолле, Галіччына, у 1500 Брацлаўшчына, Валынь, Берасцейшчына, Белзская, Львоўская, Холмская, Люблінская і Сандомірская землі. У 1502 сыны Менглі Гірэя ўзялі вялікі палон на Галіччыне, Сандоміршчыне і Любліншчыне. Увосені таго ж года крымчакі ўварваліся ў ВКЛ, дзе рабавалі ваколіцы Слуцка, Капыля, Клецка і Нясвіжа. У 1503 крымскія аддзелы наяжджалі на Падолле і Кіеўскае ваяводства, выпалілі ваколіцы Навагрудка і Слуцка, і былі разбіты літвінамі пад Гарадком.

У 1505 ханскія сыны Біты і Бурнаш Герой ізноў уварваліся ў Вялікае Княства Літоўскае, спустошылі і разрабавалі ваколіцы Мінска, Слуцка, Навагрудка, Полацка, Віцебска і Друцка. Мехмед Гірэй з галоўнымі сіламі абклаў і штурмаваў Мінск, захапіў вялікую колькасць палонных і багатую здабычу.

Улетку 1506 года 20-тысячная татарская арда зноў уварвалася ўглыб ВКЛ. Крымчакі разбурылі і выпалілі ваколіцы Навагрудка, Слуцка, Ліды, Ашмян, Крэва, Ваўкавыска і Гародні. У жніўні літоўскае войска разбіла арду пад Клецкам. Іншыя крымскія аддзелы спустошылі Падолле і Галіччыну. У 1510 50-тысячная крымская арда разрабавала літоўскія землі ўсутыч да Вільні. Увесну 1512 года 40-тысячная арда ўварвалася ў паўднёвыя літоўска-польскія ўладанні, спустошыла Падолле і Валынь. У красавіку ў бітва пад Вішняўцом войска пад камандаваннем Канстанціна Астрожскага і Мікалая Камянецкага разбілі пераўзыходныя сілы крымчакоў.

У апошнія гады жыцця Менглі Гірэй разарваў саюз з вялікім князем маскоўскім Васілём III і ладзіў наезды на пагранічныя маскоўскія ўладанні.

Пабудаваў новую ханскую рэзідэнцыю — Даўлет-Сарай, надаўшы тым самым рысы гарадскога паселішча Салачыку (цяпер ускраіна Бахчысарая), у якім размяшчаўся новы палац. Апроч палаца, тут быў выбудаваны культава-адукацыйны комплекс з мячэццю і навучальнай установай.

Памёр у 1515 годзе.

Сям’я

Дзеці:

• сыны: Мехмед I Гірэй (1465—1523), Саадэт I Гірэй (1491—1538), Сахіб I Гірэй (1501—1551), Мубарэк Гірэй (пам. 1516/1517), Ахмат Гірэй (пам. 1519), Махмуд Гірэй (пам. 1516), Феціх Гірэй (пам. 1510), Бурнаш Гірэй (пам. 1512/1515)
  дочкі: Айшэ Султан Хафса

Гл. таксама

• Газі-Гірэй I

Літаратура

• Гайворонский О. (А. Е.) Созвездие Гераев Архівавана 18 сакавіка 2007.. Краткие биографии крымских ханов. — Симферополь: «Доля», 2003.
• Гулевич В. П. Казимир Ягайлович і Менглі Гірей: від "друзів" до ворогів // Українский історичний журнал. — К.: 2013. — № 1. — С. 40-66.