Ліда

Горад Ліда Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Лідскі Каардынаты 53°53′14″ пн. ш. 25°18′10″ у. д. Заснаваны 1323 Першая згадка 1323 Плошча 45,786881 км² Вышыня цэнтра 142 м Водныя аб’екты Лідзея Насельніцтва 103 915 чал. (1 студзеня 2023) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1561 Паштовыя індэксы 231300 Аўтамабільны код 4 СААТА 4236501000 Афіцыйны сайт lida.by Ліда на карце Беларусі ±

Ліда на Вікісховішчы

Лі́да (трансліт.: Lida) — горад у Гродзенскай вобласці, адміністрацыйны цэнтр Лідскага раёна, на рацэ Лідзея (басейн Нёмана). Вузел чыгунак і аўтадарог на Вільнюс, Баранавічы, Гродна, Маладзечна. Насельніцтва — 101 616 чал. (2018).

Клімат

Клімат Ліды
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне
Абсалютны максімум, °C	11,5	14,8	19,7	28,5	31,5	32,5	35,2	35,3	34,1	26,4	17,0	11,1
Сярэдні максімум, °C	−1,7	−0,6	4,7	12,5	19,0	21,6	23,8	23,2	17,5	10,8	4,1	−0,2
Сярэдняя тэмпература, °C	−4,5	−3,8	0,7	7,5	13,2	16,2	18,5	17,6	12,6	7,1	1,7	−2,5
Сярэдні мінімум, °C	−7,2	−6,9	−3,3	2,4	7,4	10,8	13,1	12,0	7,7	3,4	−0,8	−4,7
Абсалютны мінімум, °C	−30,7	−29,9	−24,7	−7,3	−4	1,0	1,3	3,7	−2,9	−8,1	−19,2	−29,4
Норма ападкаў, мм	44,6	40,1	44,0	35,4	67,7	69,6	83,9	85,0	63,8	53,6	43,8	50,7
Крыніца: Ліда Надвор'е і клімат

Гісторыя

Датай узнікнення Ліды лічаць 1323 год — пачатак узвядзення Лідскага замка, вакол якога паступова вырас горад. Ліда належала непасрэдна вялікім князям Гедзіміну, Кейстуту, Альгерду, Ягайлу, Вітаўту; у 1396—1399 гадах у Лідзе жыў беглы татарскі хан Тахтамыш. З 1384 неаднаразова падвяргалася нападам крыжакоў. У XV—XVI ст. горад быў значным цэнтрам рамяства і гандлю, звязаны з Вільняй, Навагрудкам, Менскам, Полацкам. У гэты час горад складаўся з рыначнай плошчы і 4 вуліц, да яго прымыкала прадмесце Зарэчча.

З 1568 цэнтр Лідскага павета Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У 1590 атрымала магдэбургскае права і герб. З фундушоў касцёла і кляштара кармелітаў XVII ст. вядома імя першага лідскага прыёра Эліяша Невяроўскага.

З 2-ой паловы XVII ст. ў выніку войн з Расіяй і Швецыяй Ліда прыйшла ў заняпад, але з сярэдзіны XVIII ст. пачалося гаспадарчае ажыўленне.

З 1795 у складзе Расійскай імперыі, цэнтр павета Слонімскай губерні, у 1797 уваходзіла ў Літоўскую, з 1801 — Гродзенскую і з 1842 — Віленскую губерні. У канцы XIX ст. дзейнічалі бровары, гарбарныя і іншыя прадпрыемствы, пракладзена першая чыгуначная лінія.

У Першую сусветную вайну Ліда была акупавана германскімі войскамі. Восенню 1918 сфарміравалася Самаабарона Лідскай зямлі — польская ваенная арганізацыя. Пасля капітуляцыі Германіі ў вайне і вываду яе войск за ўладу змагаліся «Літоўская Тарыба», польскія легіянеры, бальшавікі, прадстаўнікі яўрэйскіх партый. 29 снежня 1918 бальшавікі стварылі Часовы рэвалюцыйны камітэт, які абвясціў сябе адзіным органам улады ў горадзе і павеце. Рэўком з дапамогай рабочых захапіў зброю, якая была закуплена «Тарыбай» і стварыў атрад міліцыі (100 чалавек). У рукі рэўкома перайшлі гарадская электрастанцыя, тэлефон, тэлеграф, чыгуначны вузел. У студзені 1919 польскія легіянеры падышлі да Ліды. Рэўком арганізаваў абарону горада. Вечарам 5 студзеня 1919 ў горад уступіў перадавы атрад Чырвонай Арміі. Легіянеры вымушаны былі адступіць. 10 студзеня ў Ліду ўвайшлі чырвонаармейцы 3-га Сядлецкага палка. Лідскі Часовы рэвалюцыйны камітэт быў прызнаны органам савецкай улады і пераўтвораны ў Лідскі павятовы ваенна-рэвалюцынны камітэт. Аднак 16 красавіка 1919 войскі палякаў трыма калонамі пачалі наступ на Ліду. Пад іх націскам часці Чырвонай Арміі адыходзілі. 17 сакавіка бой распачаўся на вуліцах Ліды. Горад двойчы пераходзіў з рук у рукі. Былі забіты ці трапілі за краты многія актывісты савецкай улады. Змаганне за Ліду завяршылася перамогай Польскага войска. Палякам удалося здабыць бальшавіцкі ваенны цягнік, некалькі іншых цягнікоў, шмат зброі і амуніцыі.

7 чэрвеня 1919 горад разам з усім Лідскім паветам увайшоў у склад Віленскай акругі Грамадзянскай управы Усходніх земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі. Вясной 1920 Чырвоная Армія перайшла ў контрнаступленне. 17 ліпеня была занята Ліда. Улада ў горадзе і павеце перайшла ў рукі Лідскага павятовага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта. Войскі Польшчы перайшлі ў наступленне ў жніўні 1921. 30 верасня Чырвоная Армія вымушана была пакінуць Ліду.

У 1921—1939 горад у складзе Польшчы, цэнтр павета ў Навагрудскім ваяводстве. Найвялікшым прамысловым прадпрыемствам у Лідзе, маючым значэнне як вытворца гумовага абутку на цэлую Польшчу, была фабрыка «Ардаль», заснаваная ў 1929. Працавалі таксама іншыя прадпрыемствы: па вытворчасці сельскагаспадарчых прылад, вырабаў з дроту, гумы, вытворчасці піва і алею, дзейнічалі кафлярні, тартакі, пякарні. У 1930 на прамысловых прадпрыемствах Ліды было занята каля 800 чал., з іх трэцюю частку складалі працаўнікі «Ардалю». З 1935 выдаваўся рэгіянальны краязнаўчы штомесячнік «Ziemia Lidzka».

Крыжаўзвіжанскі касцёл

З 1939 разам з Заходняй Беларуссю далучана да БССР, з 15 студзеня 1940 цэнтр Лідскага раёна Баранавіцкай вобласці і горад абласнога падначалення. У Вялікую Айчынную вайну з 27 чэрвеня 1941 па 9 ліпеня 1944 горад акупіраваны нямецкімі войскамі, акупанты знішчылі ў горадзе і раёне 25,1 тыс. чалавек. Дзейнічала патрыятычнае падполле. З 20 верасня 1944 Ліда цэнтр раёна ў складзе Гродзенскай вобласці. У пасляваенныя дзесяцігоддзі ў Лідзе пабудаваны новыя вялікія прамысловыя прадпрыемствы, з’явіліся новыя ўстановы адукацыі і аховы здароўя, ішло інтэнсіўнае жыллёвае будаўніцтва.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 8,6 тыс. чал (5553 чал.).
• XX стагоддзе: 1914 год — 18 тыс. чал.; 1921 год — 13,4 тыс. чал.; 1939 год — 26257 чал.; 1972 год — 49,7 тыс. чал.; 1995 год — 100,7 тыс. чал.; 1999 год — 100,7 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2006 год — 96,5 тыс. чал.; 2009 год — 95,8 тыс. чал.; 2013 год — 99,4 тыс. чал.; 2015 год — 99 976 чал.; 2016 год — 100 443 чал.; 2017 год — 101 165 чал.; 2018 год — 101 616 чал.; 2022 год — 103 479 чал.

Нацыянальны склад (перапіс 1999, %): беларусы — 44,2, палякі — 38,3, рускія — 14,0, украінцы — 2,6.

Рэлігійны склад: праваслаўныя, каталікі.

Эканоміка

Гасцініца «Ліда»

Прадпрыемствы машынабудавання (ААТ «Лідсельмаш», ААТ «Лідаграпраммаш», ААТ «Лідскія аўтобусы „Нёман“»), харчовай (ААТ «Лідскае піва», ААТ «Лідскія харчовыя канцэнтраты», ААТ «Лідахлебапрадукт», ААТ «Лідскі малочна-кансервавы камбінат» і інш.), хімічнай (ААТ «Лакафарба»), дрэваапрацоўчай (Лідская мэблевая фабрыка), будаўнічых матэрыялаў (ААТ «Лідабудматэрыялы»), абутковай (ААТ «Лідская абутковая фабрыка») прамысловасці. Іншыя буйныя прамысловыя прадпрыемствы ў Лідзе: РУП «Завод „Оптык“», Лідскі завод электратэхнічных вырабаў, ЗП «Белтэкс-Оптык», ЗАТ «Белеўратара», ЗАТ «Каскад».

Гасцініцы «Ліда», «Кантынент». Ліда — цэнтр турызму нацыянальнага значэння.

Культура

• Лідскі гісторыка-мастацкі музей.
• Народны тэатр.
• Кінатэатр «Юбілейны».

Адукацыя

У горадзе 14 сярэдніх школ, гімназія, ліцэй, Лідскі каледж, музвучылішча, 2 ПТВ.

Спорт

Лядовы палац

• Футбольны клуб «Ліда», заснаваны ў 1962 годзе, хатнія матчы праводзіць на стадыёне «Старт» (умяшчальнасць — 2960 месцаў) і стадыёне «Юнацтва» (умяшчальнасць — 2926 месцаў).
• Хакейны клуб «Ліда», заснаваны ў 2011 годзе, хатнія матчы праводзіць у Лідскім лядовым палацы (умяшчальнасць — 1000 месцаў).

СМІ

• «Лідская газета», орган мясцовых улад.
• Газета «Наша слова», недзяржаўнае выданне, уваходзіць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмедыі“».
• «Лідскі летапісец», краязнаўчы, гісторыка-літаратурны часопіс.
• «Ziemia Lidzka», гістарычна-краязнаўчае выданне.
• «Принеманские вести»

Славутасці

• Лідскі замак
• Лідскі Крыжаўзвіжанскі касцёл (1765—1770)
• Іосіфаўскі касцёл піяраў (1797—1824, цяпер Свята-Міхайлаўская царква)
• адміністрацыйны будынак (кан. XIX ст.)
• будынак друкарні (кан. XIX ст.)
• будынак абутковай крамы (1904)
• Комплекс будынкаў піваварнага завода (1874—1912)
• Свята-Георгіеўская царква (1875)
• будынак пошты (1935)
• Курган Славы
• Касцёл Святой Сям’і
• Царква Усіх Святых (2006)
• Царква ў гонар абраза Божай Маці «Адшуканне загінулых»

Помнікі

• помнік Ф. Скарыну
• помнік Гедыміну
• савецкім воінам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну
• ахвярам фашызму.

• 

  Царква Усіх Святых

• 

  Царква ў гонар абраза Божай Маці «Адшуканне загінулых»

• 

  Лідскі замак

• 

  Помнік Францыску Скарыну, скульпт. Валяр’ян Янушкевіч

• 

  Касцёл Святой Сям’і

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Ліды

• Сяргей Львовіч Аганаў (нар. 1974) — беларускі скульптар.
• Ірына Багдановіч (нар. 1956) — паэтэса і літаратуразнаўца
• Іван Бірыла (1900—1945) — хірург
• Эдуард Вальчук (нар. 1936) — прафесар медыцыны
• Стэфан Варшаўскі (1904—1989) — прафесар матэматыкі
• Сяргей Васільеў, адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў гады Вялікай Айчыннай вайны, ганаровы грамадзянін горада
• Стэфан Вітажэнец (1908—1994) — пілот, ас-знішчальнік у II сусветную вайну
• Канстанцін Горскі (1862—1909) — літаратурны крытык, паэт, мастацтвазнаўца
• Наталля Зайцава (нар. 1954) — палітык
• Наталля Карэйва (нар. 1985) — спартсменка
• Самуэль Кастравіцкі (1902—1953) — ваенны дзеяч
• Валерый Курдзюкоў, беларускі дыпламат
• Леанід Лаўрэш (нар. 1963) — пісьменнік, краязнавец
• Валерый Макарэвіч (нар. 1983) — футбаліст
• Аркадзь Мігдал (1911—1991) — фізік, акадэмік АН СССР
• Міхаіл Мінкевіч (1919—1987) — грамадскі і дзяржаўны дзеяч Беларусі
• Сяргей Паліцевіч (нар. 1990) — футбаліст
• Эдуард Пальчыс (нар. 1990) — блогер і публіцыст, палітвязень Беларусі
• Поля Ракса (нар. 1941) — кінаактрыса
• Сяргей Скрабец (нар. 1963) — палітык
• Валерый Сліўкін (нар. 1945) — географ, краязнаўца
• Рычард Смольскі (нар. 1945) — тэатразнаўца, педагог
• Станіслаў Суднік (нар. 1954) — пісьменнік, журналіст
• Галіна Флікоп-Світа (нар. 1984) — гісторык мастацтва
• Наталля Чуйко (нар. 1948) — архітэктар
• Станіслаў Юхновіч (нар. 1923) — архітэктар, даследчык горадабудаўніцтва

Гл. таксама

• Гарады Гродзенскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Ліды

Літаратура

• Ліда // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 248—249. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Памяць: Ліда. Лідскі р-н: Гіст.-дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / Рэдкал. В. Баранаў і інш. — Мн.: Беларусь, 2004.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — С. 362—363. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Ліда // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 425. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ліда

• Геаграфічныя звесткі па тэме Ліда на OpenStreetMap
• Афіцыйны сайт Лідскага раённага выканаўчага камітэту
• Лідская газета. Грамадска-палітычнае выданне
• Лідская тэлерадыёаб’яднанне
• Pawet. Ліда i Лідчына, гісторыя i культура
• Lida.info — Iнфармацыйны сайт горада Архівавана 26 студзеня 2021.
• Radzima.org
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Замак Гедыміна ў Лідзе Архівавана 24 мая 2012.
• Жыццё дала… чыгунка