Сацыялінгвістыка
Сацыялінгвістыка ці сацыяльная лінгвістыка — навуковая дысцыпліна, якая развіваецца на стыку мовазнаўства, сацыялогіі, сацыяльнай псіхалогіі і этнаграфіі і вывучае комплекс праблем, звязаных з сацыяльнай прыродай мовы, яе грамадскімі функцыямі, механізмам уздзеяння сацыяльных фактараў на мову і той роляй, якую выконвае мова ў жыцці грамадства.
Асноўныя праблемы сацыялінгвістыкі: сацыяльная дыферэнцыяцыя мовы, праблема нацыянальнай мовы, моўная сітуацыя, сувязь і ўзаеміны мовы і культуры, праблемы сацыяльных аспектаў білінгвізму і дыгласіі, выміранне і рэвіталізацыя моў. Адмысловае месца ў сацыялінгвістыцы займае праблема моўнай палітыкі.
Для сацыялінгвістыкі як навукі характэрны наступныя прынцыпы:
- Вывучае мову, беручы да ўвагі знешнія ў адносінах да мовы чыннікі, а не толькі ўнутраныя моўныя структуры.
- Разглядае эвалюцыю мовы ў сацыяльным кантэксце.
- Унутраныя чыннікі: семантыка і сінтаксіс, якія ўзнікаюць у працэсе маўлення.
- Знешнія чыннікі: эканамічныя, дэмаграфічныя, сацыяльныя, палітычныя, гендарныя і інш.
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
У 1916 годзе ўзнік канфлікт паміж філолагамі, мовазнаўцамі Антуанам Мее (1866—1936) і Фердынандам дэ Сасюрам (1857—1913).
«Мова — сістэма, якая мае свой уласны парадак развіцця», «мовазнаўства мае адзіны сапраўдны прадмет даследавання — мова сама па сабе і сама для сябе». Ф. дэ Сасюр
«Аддзяляючы моўныя змены ад знешніх умоваў, ад якіх яны залежаць, Фердынанд дэ Сасюр пазбаўляе іх рэальнасці; гэта зводзіць іх да абстракцыі, якія ніколі не вытлумачыць». А. Мее
Тэрмін «сацыялінгвістыка» ў ЗША быў уведзены ў 1952 годзе сацыёлагам Г. Кары.
Уільям Лабоў (нар. 1927) лічыцца ў англасаксонскай традыцыі заснавальнікам сучаснай сацыялінгвістыкі. Менавіта ён у 1966 годзе апублікаваў у Нью-Ёрку «Сацыяльнае расслаенне англійскай мовы» (The Social Stratification of English).
У XX стагоддзі развіваецца марксісцкае мовазнаўства, якое вызначае дамінаванне, перавагу сацыяльнага, класавага, дзе сацыялінгвістыка вызначаецца як «буржуазная дысыцыпліна».
Прадмет[правіць | правіць зыходнік]
Прадметам сацыялінгвістыкі лічацца ўсе віды ўзаемаадносінаў паміж мовай і грамадствам:
- мова і культура,
- мова і гісторыя,
- мова і этнас,
- мова і царква,
- мова і школа,
- мова і палітыка
- мова і масавая камунікацыя
- і інш.
Прадмет сацыялінгвістыкі часам ахоплівае сітуацыі выбару чалавекам (суразмоўцам) таго ці іншага варыянту мовы (або элемента, адзінкі мовы). У моўных зносінах увесь час магчымыя варыянты: варыянты любога рангу — пачынаючы ад канкурэнтных моў (пры шматмоўі) да варыянтаў нарматыўнага вымаўлення — называюць сацыялінгвістычнай зменнай. Гэта свайго роду адзінка аналізу ў сацыялінгвістычных даследаваннях.
Сацыялінгвістыка часам разумеецца як вывучэнне асаблівасцей мовы розных сацыяльных, узроставых, гендарных[1] груп суразмоўцаў.
Напрамкі даследванняў[правіць | правіць зыходнік]
Сацыялінгвісты свету, а таксама беларускія займаюцы вывучэннем наступных моўных з’яваў:
Глотапалітыка[правіць | правіць зыходнік]
Гэта ўздзеянне дзяржавы, яе асобных інстытутаў, уплывовых асоб на мову. Разуменне гэтага ўздзеяння адкрывае разуменне моўнага сораму, моўнай нянавісці. Паняцце глотапалітыка ўведзена ў сацыялінгвістыку французскімі даследчыкамі Луі Геспенам і Жанам-Батыстам Марселезі (Guespin et Marcellesi 1986). Глотапалітыка дазваляе больш поўна разумець палітычны ўплыў на развіццё мовы.[2]
Моўная (сама)нянавісць[правіць | правіць зыходнік]
Таксама вядома як auto-odi[3], паняцце прапанаваны Рафаэлем Луісам Нініёлесам у якасці адпраўной кропкі для разважанняў пра стан маргіналізацыі беларускай мовы. Дзякуючы канцэпту auto-odi паўстаў паняцце моўны сорам.
Сацыялінгвісты паступова адыходзяць ад паняцця моўнай (сама)нянавісці і пераходзяць да паняцця моўнага сораму.
Моўны сорам[правіць | правіць зыходнік]
У Беларусі ў большасці выпадкаў канстатуецца пераважна сорам. Паняцце моўны сорам больш дакладнае, бо яно дамінуе ў аналізе дыскурсаў, у аналізе ўспамінаў, а таксама ў адказах рэспандэнтаў падчас інтэрв’ю. Да ўсяго моўны сорам — гэта паняцце, які паўстае на ўзроўні самавызначэння. Моўны сорам варта разглядаць як вынік негатыўнай моўнай палітыкі, рэпрэсій, траўмы, якія зведалі беларусы ў межах Расійскай імперыі, а пазней у Савецкім саюзе[4].
Гендарны напрамак[правіць | правіць зыходнік]
Гэты напрамак даследуе як пол, гендар і сексуальнасьць звязаныя паміж сабою і ўплываюць на мову. А дакладней — як гендар адлюстроўваецца ў мове, як мужчыны і жанчыны падаюцца, апісваюцца ў мове на ўзроўні лексікі, сінтаксісу, катэгорыі роду і інш. Таксама важна разумець моўныя і камунікацыйныя асаблівасці паводзінаў мужчын і жанчын: ці існуюць адрозненні ў маўленні мужчын і жанчын; ці ёсць моўная і камунікацыйныя спецыфіка з улікам сексуальнасці (гетэра- і гомасексуальнасці)[5].
Сацыялінгвістычныя школы, традыцыі[правіць | правіць зыходнік]
- Французская школа гістарычнага мовазнаўства: Антуан Мее
- Швейцарская школа: Луі Гаш
- Школа У. Лабова (ЗША)
- Брытанская школа: Бэзіл Бернштайн / Class, Codes and Control (1971)
- Французская глотапалітычная школа сацыялінгвістыкі: Луі Геспен і Жан-Батыст Марселезі
- Каталонская школа: Рафаэль Луіс Нініёлес / Ninyoles Rafael Lluis. 1985. Conflicte lingüístic valencià : substitució lingüística i ideologies diglòssiques.Valence: Eliseu Climent.
- Савецкая школа сацыялінгвістыкі, якая пачалася з дыялекталогіі: Афанасій Сялішчаў (1920-я гады)
- Аўстралійска-польская сацыялінгвістычная школа: Ганна Вяжбіцкая
- Украінская школа сацыялінгвістыкі: Ларыса Масенка
- Беларуская школа сацыяльнай лінгвістыкі: Ніна Мячкоўская.
- Асобныя лінгвісты (без школ): Луі-Жан Кальвэ[6], Філіп Бланшэ, Клод Ажэж.
У Беларусі[правіць | правіць зыходнік]
Сацыялінгвісты даследуюць моўную палітыку (уключаючы білінгвізм), моўныя стандарты, уплыў каланіялізму, русіфікацыі, моўныя мутацыі і гібрыды (трасянку) і шэраг сацыялектаў (арго, жаргон, слэнг). Сацыялінгвістыка ў беларускай мове прадстаўлена наступнымі аўтарамі, выданнямі і даследваннямі:
- Павел Сцяцко, Праблемы лексічнага нармавання беларускай мовы. Горадня, 1990; Праблемы нормы, культуры мовы. Горадня, 1998; Культура мовы. Менск, 2002.
- Ніна Мячкоўская: сацыяльная лінгвістыка // Мечковская Н. Б., СОЦИАЛЬНАЯ ЛИНГВИСТИКА, М., 1996 (2000); Мечковская, Н. Б. Белорусский язык: Социолингвистические очерки. München, 2003
- Сяргей Запрудскі: сацыялінгвістыка // Language policy of the Republic of Belarus in the 1990s, 2002; Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918—1941, 2005; Научный и политический аспекты реформы белорусского языка 1933 года // Славяноведение. 2007; In the grip of replacivebilingualism: the Belarusian language in contact with Russian // International Journal of the Sociology of Language. 2007; Некоторые проблемные вопросы изучения трасянки: по итогам ольденбургского проекта // Часопіс Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Філалогія. 2022.
- Генадзь Цыхун: моўныя кантакты і гібрыды // Цыхун Г. , Крэалізаваны прадукт: Трасянка як прадмет лінгвістычнага даследавання // Arche-Скарына. 2000. No 6. С. 51—58; Цыхун Г. , The Linguistic Situation and Mixed Language Forms in Belarus // History, Language and Society in the Borderlands of Europe: Ukraine and Belarus in Focus. Ed. B. Törnquist-Plewa. Malmö: Sekel Bokförlag, 2006. P. 61—75.
- Іна Каліта: сацыялінгвістыка // Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, 2010.
- Часопісы «Беларуская лінгвістыка» — з 1972 г. , The Journal of Belarusian Studies, 1965—1988, адноўлены з 2013 г., Acta Albaruthenica з 1998 г.
Зноскі
- ↑ Картаграфія тваёй сэксуальнасці: ад сэксуальнай арыентацыі да Тэорыі сэксуальных арыентацыяў. Алекс Янтафі, Мэг-Джон Баркер 2018, пераклад 2022, Андрэй Клішын, Уладзіслаў Гарбацкі
- ↑ Ад (нутры)моўных пралемаў да праблемаў мовы (глётапалітычны падыход да разумення мознага рохнагалосься ў Беларусі). Уладзіслаў Іваноў. ст. 268—272, Першы Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы 2012 год
- ↑ Ninyoles 1985: 16—17
- ↑ Моўны сорам беларусаў (сацыялінгвістычны аналіз) Уладзіслаў Іваноў / Uladzislaŭ Ivanoŭ, Вільня, 2020
- ↑ «Гендарнае вымярэньне сацыялінгвістыкі». Размова з Уладзіславам Гарбацкім. 7.04.2022
- ↑ Linguistique et colonialisme, petit traité de glottophagie, Payot. Луі-Жан Кальвэ, 1974
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Сцяцко П. У. Уводзіны ў мовазнаўства: Дапаможнік. — Гродна: ГрДУ, 2001. — 231 с. — ISBN 985-417-212-0.