Аляксандр Ануфрыевіч Шлюбскі

Аляксандр Ануфрыевіч Шлюбскі
Дата нараджэння	16 чэрвеня 1897(1897-06-16)
Месца нараджэння	Межава, Полацкі павет, Віцебская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	не раней за 26 жніўня 1942
Грамадзянства	СССР
Род дзейнасці	этнограф, фалькларыст, бібліёграф, літаратуразнавец
Месца працы	Інстытут беларускай культуры Інстытут гісторыі НАНБ
Альма-матар	Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Аляксандр Ануфрыевіч Шлюбскі (16 чэрвеня 1897, Межава, цяпер Расонскі раён Віцебская вобласць — пасля 26 жніўня 1942; псеўданімы: Алеся Гаротная, А. Зніч, Альгерд Шлюбскі, Звястун, Казальнік, Этнограф; крыптанімы: А., А. Г., А. Ш., Ал. Ш., Ал. Ш-скі.) — беларускі этнограф, фалькларыст, бібліёграф, літаратуразнавец.

Біяграфія

У 1922 годзе скончыў Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута. У 1918—1923 гадах удзельнічаў у арганізацыі архіваў у Веліжы, Віцебску, Оршы, Полацку. 3 1923 года працаваў у Інбелкульце, у 1929—1930 гадах — у Інстытуце гісторыі АН БССР. Сябра і паплечнік Вацлава Ластоўскага.

Пра жыццё Шлюбскага ў 1930-я гады звесткі супярэчлівыя. Паводле Леаніда Маракова, навуковец арыштаваны ДПУ БССР 3 красавіка 1930 года па справе «Саюза вызвалення Беларусі», паводле пастановы Калегіі АДПУ ад 10 красавіка 1931 года высланы тэрмінам на 5 гадоў у Ніжні Ноўгарад (па гэтай справе рэабілітаваны 19.9.1960). Пра знаходжанне ў Ніжнім Ноўгарадзе сведчыць яго артыкул «Библиография Омутнинского края: материалы к полной библиографии» (1932).

У 1932 годзе ў зборніку артыкулаў «Этнография на службе у классового врага» (Ленінград), Шлюбскага характарызавалі горай за Ластоўскага, бо да яго прыезду «падрыхтаваў глебу» для «нацыянал-дэмакратычнага наступу» на савецкую навуку.

Экслібрыс Аляксандра Шлюбскага работы Яфіма Мініна

У 1933 годзе ў часопісе «Мастацтва і рэвалюцыя» з’явіўся артыкул Віталя Зэйдэль-Вольскага «Пра рэцыдывы нацыянал-дэмакратызму ў творчасці мастака Мініна», дзе даводзілася «класавае шкодніцтва» мастака і адзначалася, што «экслібрыс, зроблены для Шлюбскага, характэрны сваім голым этнографізмам. … Нацдэм Шлюбскі з задавальненнем знаходзіў у гэтых экслібрысах … яскравыя адбіткі беларускага „нацыянальнага адраджэння“».

Аднак, паміж 1934 і 1936 гадамі Шлюбскі працаваў ужо бібліёграфам у Кіраўскай абласной навуковай бібліятэцы. Затым працаваў у Ленінградзе, пра што сведчыць яго артыкул «Архивные материалы о книге Ф . Энгельса „Происхождение семьи, частной собственности и государства“» (Советская этнография, 1934, № 6), на думку Ігара Барынава, для яго напісання навуковец безумоўна карыстаўся фондам Галоўнага ўпраўлення па справах друку ў Цэнтральным гістарычным архіве СССР (цяпер РДГА у Санкт-Пецярбургу). У чэрвені 1935 года Шлюбскі паўторна арыштаваны УНКУС па Ленінградскай вобласці, асобай нарадай пры НКУС СССР 16.11.1935 года прыгавораны да 3 гадоў пазбаўлення волі (па гэтай справе ў 1990 годзе пракуратура Ленінграда адмовіла ў рэабілітацыі).

Напэўна, пасля адбыцця гэтага тэрміна, у 1939—1940 годзе звяртаўся да ЦАУ БССР з просьбай працаўладкавання. У 1940 годзе зноў у Ленінградзе выйшла праца Шлюбскага пра цэнзурную гісторыю вядомага зборніка Аляксандра Афанасьева «Народные русские сказки». Відавочна, са зразумелых прычын, у 1930-я гады Шлюбскі адмовіўся ад беларускай тэматыкі і займаўся гісторыяй царскай цэнзуры, рэвалюцыйным рухам 1905—1907 гадоў і рускай этнаграфіяй.

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, на думку Барынава, разам з сям’ёй Шлюбскі мог быць эвакуіраваны з Ленінграда ў Татарскую АССР, прынамсі ў 1941 годзе разам з жонкай ён жыве ў сяле Ключы паблізу Бугульмы. Мабілізаваны 10 ліпеня 1942 года з сяла Патапава-Тумбарла Баўлінскім РВК Татарскай АССР, як сяржант адпраўлены ў 18-ю запасную стралковую брыгаду. Далейшы лёс невядомы, лічыцца зніклым без вестак з 26 жніўня 1942 года.

Быў жанаты, жонка — Алена Львоўна Крывая, станам на снежань 1943 года, жыла ў сяле Ключ(….) каля станцыі Ютаза Баўлінскага раёна Татарскай АССР. Сужэнцы выхоўвалі дваіх дзяцей.

Групавая справа Аляксандра Шлюбскага і іншых № 20951-с захоў­ваецца ў архіве КДБ Беларусі.

Дзейнасць

Склаў разгорнутую інструкцыю «Звесткі па збіранні вуснай народнай творчасці ў Беларусі» (1919).

У 1920-я гады быў актыўным супрацоўнікам Інстытута беларускай культуры, затым Інстытута гісторыі БССР. У гэты час падрыхтаваў том «Этнаграфія» з серыі «Матэрыялаў да беларускае бібліяграфіі», выпусканай Інбелкультам. Яшчэ да публікацыі Ластоўскім сваёй «Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўна), выйшла праца Шлюбскага «Матэрыялы да крыўскай гісторапісі» (Коўна).

Друкаваўся ў часопісах «Наш край», «Полымя», «Маладняк», у газеце «Савецкая Беларусь». Выступаў з артыкуламі пра культурна-асветнае жыццё Віцебшчыны, Мінска, пра падзеі грамадзянскай вайны на Беларусі, пра гісторыю беларускай літаратуры, перыядычнага друку: «Канфіскацыя твораў Дуніна-Марцінкевіча» (1923), «Да гісторыі канфіскацыі „Нашай нівы“» (1925), «„Мужыцкая праўда“ К. Каліноўскага» (1926). Даследаваў старажытныя вераванні, матэрыяльную культуру беларусаў. Аўтар нарысаў-партрэтаў Еўдакіма Раманава, Мікалая Нікіфароўскага, 3мітрака Бядулі, Уладзіміра Дабравольскага.

У навуковай спадчыне Аляксандра Шлюбскага дзве фундаментальныя працы, якія не страцілі значэння да цяперашняга часу. Першая — бібліяграфічны даведнік «Матэрыялы да беларускае бібліяграфіі» (Т. 4. Этнаграфія. 1927), дзе сістэматызавана значная колькасць з таго, што пісалася і публікавалася пра духоўную і матэрыяльную культуру беларусаў у рускай і польскай навуковай і навукова-папулярнай літаратуры, перыядычных выданнях, захоўвалася ў архівах. Працягнуць гэту працу Шлюбскага, нягледзячы на пазнейшыя неаднаразовыя спробы навукоўцаў, пакуль не ўдалося. Другая, больш ацэненая фалькларыстамі — «Матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны» (ч. 1-2, 1927—1928), пад першай аўтарскай назвай «Крывічы», змяшчае збор каляндарнай і сямейна-абрадавай творчасці Віцебшчыны як этнаграфічнага рэгіёна. Да кожнага цыкла Шлюбскі зрабіў бібліяграфію раней сабраных народна-паэтычных твораў, прадмову, дзе ўлічаны абрадавыя аспекты рэгіянальнага фальклору. Запісы зроблены і пададзены з улікам дыялектных асаблівасцей мовы ўсяго Падзвіння.

Асноўныя творы

• Сведения по собиранию устного народного творчества в Белоруссии. — Велиж, 1919;
• О собирании материалов по этнографии // Известия Велижского уездного совета. 1919. № 1381 (131);
• Паны i сяляне ў першай палове XIX стагоддзя. — Менск, 1924. — 23 с.
• Бядуля як этнограф. — Мн., 1925;
• Матэрыялы да крыўскай гісторапісі: Доля кнігасховаў і архіваў зямель крыўскіх і былога Вялікага княства Літоўскага. — Коўна, 1925;
• Крашаніна (набіванка). Віцебск: выданне Віцебскага акруговага таварыства краязнаўства, 1926. — 32 с.
• Конфіскацыя «Пана Тадэуша» Д.-Марцінкевіча // Узвышша. № 2 (1927). С. 199—202.
• Гісторыка-этнаграфічныя нататкі. — Мн., 1928;
• Exlibris’ы А. Тычыны. — Мн., 1928;
• Этнографічная дзейнасьць Дабравольскага // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук. Працы катэдры этнографіі. Т. 1, сш. 1. Мн., 1928. С. 117—126.
• Аб беларуйскай набойцы // Там жа. С. 187—192.
• Матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Ч. 1-2. — Мн., 1927—1928;
• Адносіны расійскага ўраду да беларускае мовы ў ХІХ ст. // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук. Кн. 2. Працы клясы філёлёгіі. — Т. 1. — Менск, 1928. — С. 303—337.
• Этнаграфічная дзейнасць Е. Р. Раманава // Там жа. С. 338—371.
• Библиография Омутнинского края: материалы к полной библиографии // Омутнинская проблема: Материалы к разработке перспективного плана. — [Н. Новгород]: Огиз; Нижег. краев. изд-во, 1932. — С. 278—325.
• Архивные материалы о книге Ф. Энгельса «Происхождение семьи, частной собственности и государства» // Советская этнография. № 6 (1934). — С. 62-69.
• Библиография русских переводов труда Ф. Энгельса «Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staates» // Советская этнография. № 6 (1934). — С. 180—185.
• К истории русской этнографии. Цензурные мытарства А. Н. Афанасьева // Советская этнография. Сб. статей. Вып. 4 (1940). С. 128—141.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т., Т. 5. Скамарохі — Яшчур / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ ім. П. Броўкі, 1987. — Т. 5. — 703 с. — 10 000 экз.
• Шлюбскі Аляксандр Ануфрыевіч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. / рэдкал.: П. У. Броўка і інш. — Мн., 1974. — Т. 11. — С. 339.
• Этнограф, фалькларыст, бібліёграф // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Расонскага раёна / гал. рэд. Б. І. Сачанка [і інш.]. — Мн. — Віцебск, 1994. — С. 84-85.
• ШЛЮБСКІ Аляксандр Ануфрыевіч // Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003.
• ШЛЮБСКІ Аляксандр Ануфрыевіч // Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн., 2005.

Спасылкі

• Баринов И. Александр Шлюбский (16 июня 1897 — август/сентябрь 1942) // Запісы беларусаведа, 8.1.2021.
• Шлюбскі Аляксандр Ануфрыевіч // Беларусь у асобах і падзеях: анлайн-энцыклапедыя. — Мн.: Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 2006—2023.