Блізкаўсходні паход манголаў

Блізкаўсходні паход манголаў
Асноўны канфлікт: Мангольскія заваяванні
Бітва за Багдад, 1258
Дата	1256-1260
Месца	Блізкі Усход
Вынік	знішчэнне дзяржавы нізарытаў Ірана знішчэнне Абасідскага халіфата стварэнне дзяржавы ільханаў Ірана
Праціўнікі
Мангольская імперыя, Кілікійскае царства, Антыяхійскае княства, Грузінскае царства Дзяржава нізарытаў Ірана, Абасідскі халіфат, Аюбіды Сірыі, Мамлюкскі султанат Егіпта
Камандуючыя
Хулагу Кітбука Байджу Рукн ад-Дзін Хуршах аль-Мустасім Кутуз Бейбарс

Блізкаўсходні паход манголаў пад камандаваннем Хулагу (1256—1260) — адзін з найбуйнейшых заваявальных паходаў мангольскай арміі, накіраваны супраць іранскіх ісмаілітаў-нізарытаў, халіфата Абасідаў, сірыйскіх Аюбідаў і мамлюкаў Егіпта; паколькі вялікую ролю ў дзеяннях супраць блізкаўсходніх мусульман адыгралі цэнтральнаазіяцкія хрысціяне-нестарыяне, а саюзнікамі манголаў былі ўдзельнікі Сёмага крыжовага паходу, некаторымі гісторыкамі (Р. Грусэ, Г. У. Вярнадскі, Л. М. Гумілёў) названы Жоўтым крыжовым паходам.

Падрыхтоўка да паходу

Мункэ, абвешчаны каганам Мангольскай дзяржавы ў 1251 годзе, прыняў рашэнне працягнуць войны супраць імперыі Сун і незаваяваных дзяржаў Блізкага Усходу. Адной з нагод для блізкаўсходняга паходу паслужыла скарга, пададзеная Мункэ жыхарамі Казвіна і горных раёнаў Персіі на шкоду, якую нанеслі ім ісмаілітамі-нізарытамі (вядомымі на Захадзе як асасіны, а на Усходзе — як мульхіды, гэта значыць ератыкі). Паводле Рашыд ад-Дзіна, «з-за таго, што многія з тых, хто шукаў правасуддзя на несправядлівасць ератыкоў, перадалі сябе на [яго] найвысакародную волю, Менгу-каан у год быка адправіў у вобласці таджыкаў супраць ератыкоў свайго [малодшага] брата Хулагу-хана». На ісмаілітаў і багдадскага халіфа жаліўся хану і мангольскі военачальнік Байджу, які абгрунтаваўся ў паўночным Іране. Мункэ загадаў Хулагу разбурыць горныя крэпасці ісмаілітаў, скарыць лураў і курдаў, заваяваць уладанні халіфа, калі той не праявіць пакору.

Колькасць войскаў

Хулагу і яго армія. Мініяцюра з Джамі ат-таварых Рашыд ад-Дзіна. Рукапіс XV стагоддзя, Герат

Джувейні, а ўслед за ім і Рашыд ад-Дзін, паведамляюць, што кожны ўлус павінен быў паставіць у армію Хулагу па два чалавекі з кожнага дзясятка воінаў. Але гэта можа быць толькі фігура маўлення, якая азначае, «вельмі вялікае войска», з-за таго, што той жа выраз сустракаецца ў Джувейні пад 1246 годам, калі Гуюк адпраўляў Ілджыдая на вайну супраць ісмаілітаў.

Ананімны аўтар сачынення Шаджарат аль-атрак (XV стагоддзе) піша, што Мункэ даў Хулагу адну пятую ўсіх прыдатных да службы манголаў, і гэта склала 120 тысяч чалавек. Муін ад-Дзін Натанзі паведамляе, што Хулагу выступіў з Манголіі ў суправаджэнні 70 тысяч чалавек. І па сведчанні манаха Магакіі (Грыгора Акнерцы), армянскага гісторыка XIII стагоддзя, колькасць войскаў Хулагу даходзіла да 70 тысяч: «прыйшлі з усходу… сем ханскіх сыноў, кожны з туманам вершнікаў, а туман азначае 10 000». Сучасныя даследчыкі, спрабуюць разлічыць колькасць арміі Хулагу, зыходзячы з колькасці военачальнікаў, якія згадваюцца ў крыніцах — 15-17 чалавек. Калі кожны военачальнік — цемнік, то ў мангольскім войску павінна было быць 150—170 тысяч чалавек. Аднак тумен толькі тэарэтычна ўключаў 10 тысяч воінаў; рэальная колькасць магла быць меншай.

Да арміі былі прыпісаны кітайскія інжынеры для абслугоўвання каменя-, страла- і агнямётных машын; колькасць кітайцаў ацэньваецца па-рознаму, ад тысячы да чатырох. Акрамя войскаў Байджу пад вярхоўнае камандаванне Хулагу пераходзілі войскі Даір-бахадура, якія знаходзіліся ў Кашміры. На шляху арміі была праведзена старанная падрыхтоўка: цераз рэкі наведзены масты, выпраўлены дарогі; плямёны, якія качавалі на тэрыторыі, праз якую павінна была рухацца армія, сагнаны са сваіх месцаў; нарыхтаваны велізарныя сховішчы харча і фуражу.

Удзел хрысціян

Гл. таксама: Франка-мангольскія саюзы

Хулагу сімпатызаваў будыстам, але ў цэлым выкарыстоўваў прыхільнікаў розных рэлігій у сваіх палітычных мэтах. Аднак яго старэйшая жонка, уплывовая Дакуз-хатун, была хрысціянкай і заступніцай хрысціян. Найман Кітбука быў нестарыянінам. Нарэшце, у саюз з манголамі ўступіў кароль Кілікійскай Арменіі Хетум I, які ў 1248 г. адпраўляе свайго старэйшага брата Смбата Спарапета (Смбат Гундстабл) у мангольскую сталіцу Каракарум, а пазней, па запрашэнні вялікага хана Мункэ, сам адправіўся ў дарогу. Армянскі кароль правёў у гасцях у хана пятнаццаць дзён, атрымаўшы вызваленне ад падаткаў і гарантыі ваеннай дапамогі, пасля чаго вярнуўся ў Кілікію. Ён таксама змог прыцягнуць да саюза з манголамі антыяхійскага князя Баэмунда, выдаўшы за яго замуж сваю дачку. Да мангольскай войска таксама далучыліся хрысціяне Блізкага Усходу, асірыйцы і грэкі, якія бачылі ў манголах вызваліцеляў.

Ход заваяванняў

Выступленне войскаў

Хулагу пакінуў Манголію ў кастрычніку 1253 года, але рухаўся вельмі павольна. У 1254 годзе ён быў у Алмалыку і Улуг-Іве ў кіраўніцы Чагатайскага ўлуса Эргэнэ-хатун, а ў верасні 1255 года яго прымаў каля Самарканда мангольскі намеснік Маверанахра Мас'уд-бек, сын Махмуда Ялавача. Такі павольны рух быў звязаны з процідзеяннем главы Улуса Джучы Бату, які не жадаў прапускаць імперскую армію за Амудар'ю, тэрыторыю за якой разглядаў як сферу ўплыву Джучыдаў. Не апошнюю ролю адыгрывала пазіцыя Берке, брата Бату, які заявіў: «Мы ўзвялі Менгукана, і чым ён нам адплаціў за гэта? Тым, што адплачвае нам злом супраць нашых сяброў, парушае нашы дагаворы… і прэтэндуе на ўладанні халіфа, майго саюзніка… У гэтым ёсць нешта гнюснае». Мункэ не жадаў сварыцца з Бату, таму да смерці апошняга (1255/1256) рашучага наступу не прадпрымалася. Тым не менш, яшчэ ў жніўні 1252 года з Манголіі выступіў авангард пад камандаваннем Кіт-Буга-наёна колькасцю ў 12 тысяч, які з сакавіка 1253 года дзейнічаў супраць ісмаілітаў у Кухістане і аблажыў крэпасць Гірдэкух.

Разгром нізарытаў

Аблога Аламута. Мініяцюра з Тарых-і-джэхангуша Джувейні. Рукапіс XV стагоддзя, Шыраз

У студзені 1256 года Хулагу, папоўніўшы сваю армію джучыдскімі падраздзяленнямі, пададзенымі Сартакам, фарсіраваў Амудар'ю і аблажыў нізарыцкія крэпасці ў Кухістане (Эльбурс). Не спадзяючыся толькі на ваенную сілу, Хулагу пачаткаў і дыпламатычны наступ, запатрабаваўшы ад імама нізарытаў Рукн-ад Дзіна Хуршаха капітуляцыі. Сярод ісмаілітаў існавала прамангольская партыя, да якой належалі вядомы персідскі навуковец Насір ад-Дзін ат-Тусі і ўрач Мувафік ад-Даўлэ, дзед Рашыд ад-Дзіна, знакамітага міністра дзяржавы Хулагуідаў. Пад уплывам гэтай партыі Хуршах пагадзіўся здаць крэпасці ў абмен на захаванне жыцця і ўладанняў. Аднак, як толькі Хулагу адчуў, што Хуршах спрабуе выгадаць час і зацягвае перамовы, ён пачаў штурм крэпасці Меймундзіз, у якой знаходзіўся імам. У выніку, Хуршах вымушаны быў здацца. Хулагу адправіў яго ў Манголію, да Мункэ, які павінен быў вырашыць лёс Хуршаха. Па дарозе, у Сярэдняй Азіі, 9 сакавіка 1257 года Рукн ад-дзін Хуршах, мабыць, па тайным загадзе Мункэ, быў забіты. У той жа час, Насір ад-дзін ат-Тусі стаў саветнікам і асабістым астролагам Хулагу.

Большасць ісмаіліцкіх крэпасцей у Кухістане здалася без бою на працягу года і была разбурана. Толькі нешматлікія, у тым ліку знакаміты Аламут, які капітуляваў 15 снежня 1256 года, аказалі нязначнае супраціўленне. Найбольш складана прыйшлося манголам пры аблозе Гірдэкуха, якая доўжылася некалькі гадоў.

Гісторык Джувейні, які служыў Хулагу, азнаёміўся з багатым кнігасховішчам Аламута. Рукапіс «Сергузашт-і сеідна», які захоўваўся там і быў прысвечаны жыццю Хасана ібн Сабаха, Джувейні выкарыстаў у сваім сачыненні. Яму ўдалося захаваць бібліятэку ад разрабавання, аднак ён асабіста спаліў тую частку запісаў, дзе прыводзілася ісмаіліцкая дагматыка.

Заваяванне Багдада

Падзенне Багдада. Ілюстрацыя да Джамі ат-таварых Рашыд ад-Дзіна

Асноўны артыкул: Бітва за Багдад, 1258

Скончыўшы з нізарытамі, Хулагу запатрабаваў пакоры ад багдадскага халіфа аль-Мустасіма. Халіф, які саманадзейна адпрэчыўшы ўльтыматум мангольскага камандуючага, не маў, аднак, сіл, каб яму супрацьстаяць. Сярод саноўнікаў, якія атачалі халіфа, не было адзінства наконт захадаў, якія трэба распачаць для абароны краіны. Да таго ж аль-Мустасім адмовіўся выплаціць дараванне наёмнаму войску, і яно было распушчана.

Палявая армія Абасідаў пад камандаваннем Фатх ад-Дзіна ібн Кера пацярпела паражэнне на беразе Тыгра ад войскаў Байджу. У пачатку 1258 года Хулагу, Байджу і Кітбука завяршылі акружэнне Багдада. Спачатку ў дзеянне ўступілі аблогавыя прылады, а затым пачаўся штурм. Да сярэдзіны лютага горад быў у руках манголаў. Разні, якая была распачата ў горадзе, пазбеглі хрысціяне (па просьбе нестарыянкі Дакуз-хатун, старэйшай жонкі Хулагу) і яўрэі, якіх манголы разглядалі як сваіх саюзнікаў, паколькі пры халіфах яны былі прыгнечаны. аль-Мустасім, які здаўся ў палон, па загадзе Хулагу вымушаны быў паказаць тайныя скарбніцы абасідскіх кіраўнікоў, а затым, 20 лютага, быў пакараны смерцю. Візіру і сахіб-дывану, пакінутым на сваіх пасадах, а таксама іншым чыноўнікам, прызначаным Хулагу, было загадана «аднавіць Багдад, ачысціць горад ад забітых і мёртвых жывёл і зноў адкрыць базары». Бука-Тэмур быў адпраўлены скараць паўднёвую частку Ірака Арабскага і Хузестан.

Хулагу на паўночным захадзе Ірана

З Багдада Хулагу рушыў на поўнач, спачатку да Хамадана, а затым — ва Усходні Азербайджан, да Мерагэ, якую намерваўся зрабіць сваёй сталіцай. Ён прыняў тут свайго васала Бадр ад-Дзіна Лулу, кіраўніка Масула. Раней наён Урукту быў накіраваны для ўзяцця горада Эрбіль. Яго кіраўнік Тадж ад-Дзін ібн Салая скарыўся манголам, але курды, якія абаранялі крэпасць, адмовіліся здацца. Доўгая аблога поспеху не прынесла. Бадр ад-Дзіну было даручана захапіць Эрбіль, што той і зрабіў, калі летняя спякота вымусіла курдаў пакінуць горад.

Хулагу прасунуўся да Тэбрыза, дзе ў жніўні прыняў мусульманскіх валадароў, якія прыбылі выказаць пакору і павіншаваць з перамогамі, у прыватнасці Саада, сына атабека Абу Бакра з Фарса, і братоў Із ад-Дзіна Кей-Кавуса II і Рукн ад-Дзіна Кылыч-Арслана IV з Канійскага султаната.

Частка трафеяў, захопленых пры разгроме нізарытаў і абасідаў, была перапраўлена на захоўванне ў замак на востраве Шахі возера Урмія, частка — пасланы вялікаму хану Мункэ разам з весткамі пра заваяванні ў Іране і Іраку і планамі ўварвання ў Сірыю.

Сірыйская кампанія

Наступ манголаў у Леванце (1260)

Рашучасць мангольскага камандуючага ўварвацца ў Сірыю была, верагодна, падмацавана весткамі пра палітычную нестабільнасць у рэгіёне, у прыватнасці, канфліктам паміж аюбідскімі князямі і мамлюкскім Егіптам. Невядомыя прычыны, паводле якіх Хулагу больш за год зацягваў пачатак масіраванага наступу. Толькі 12 верасня 1259 года мангольская армія выступіла на захад. У авангардзе ішлі сілы Кітбукі, на правым крыле — Байджу і Шыктур, на левым — Сунджак, цэнтрам камандаваў сам Хулагу. Шлях войскаў пралягаў праз горныя пашы Ала-Тага на ўсход ад возера Ван, Ахлат і горы Хакяры да Дыярбакыра. Затым Хулагу прыступіў да сістэматычнага падпарадкавання Джэзірэ. Манголы занялі Ахлат і разграмілі курдаў у гарах. Ас-Саліх Ісмаіл, сын Бадр ад-Дзіна Лулу, быў пасланы на заваяванне Аміда, а Хулагу захапіў Эдэсу, Нісібін і Харан. Маяфарыкін, абложаны сынам Хулагу Юшумутам, трымаўся да вясны 1260 года.

У пачатку 658 года года хіджры (пачатак года прыпадае на 18 снежня 1259 года н.э.) мангольскія войскі пры падтрымцы армянскіх, грузінскіх і сельджукскіх кантынгентаў перайшлі Еўфрат і занялі пазіцыі ў наваколлях Халеба. Намесніку ан-Насіра Юсуфа аль-Муазаму Туран-шаху было загадана здаць горад. У адказ на яго адмову 18 студзеня 1260 года манголы аблажылі Халеб. У аблозе ўдзельнічалі і войскі хрысціянскіх саюзнікаў Хулагу — Хетума Армянскага і Баэмунда Антыяхійскага. Горад быў узяты праз тыдзень і падвергнуты разні і рабаванню, якія доўжыліся шэсць дзён. Цытадэль трымалася да 14 (паводле іншых звестак да 25) лютага. Пасля ўзяцця Хулагу нечакана пашкадаваў яе абаронцаў, але самі ўмацаванні былі разбураны. Хетум спаліў вялікую мячэць Халеба, захаваўшы якавіцкую царква. Хулагу вярнуў армянскаму цару некаторыя вобласці і замкі, аднятыя ў яго халебскімі кіраўнікамі. Баэмунду былі аддадзены халебскія землі, якія былі ў руках мусульман з часоў Салах ад-Дзіна. Затым была ўзята крэпасць Харым на захад ад Халеба, абаронцы якой былі пагалоўна выразаны за супраціўленне; у жывых застаўся толькі адзін армянскі залатар.

Знаходзячыся каля Халеба, Хулагу прыняў пасланцаў Хамы і Хомса, якія прыйшлі выказаць пакору. Аюбідскі кіраўнік Хамы аль-Мансур Мухамед тым часам пакінуў свой горад, каб далучыцца да арміі ан-Насіра Юсуфа ў Дамаску. Насупраць, ранейшы кіраўнік Хомса аль-Ашраф Муса, тайны саюзнік манголаў, пазбаўлены ан-Насірам Юсуфам уладанняў, прыбыў з Дамаска, каб асабіста пацвердзіць сваё падпарадкаванне Хулагу, і ва ўзнагароду атрымаў назад сваё княства з рук мангольскага заваёўніка.

Аюбідскі султан ан-Насір Юсуф, даведаўшыся пра падзенне Халеба, адступіў з войскам ад Дамаска на поўдзень, намерваючыся дасягнуць Егіпта. Дамаск здаўся манголам без бою, і 14 лютага (паводле іншых звестак — 1 сакавіка) Кітбука ўступіў у горад, прызначыўшы там мангольскага кіраўніка.

Дзеянні корпуса Кітбукі

Аблога манголамі Сідона. Мініяцюра з Вертаграда гісторый краін Усходу Гетума Патміча. Рукапіс пачаў XIV стагоддзя, Каталонія

Асноўны артыкул: Бітва пры Айн-Джалуце

Пасля атрымання весткі пра смерць вялікага хана Мункэ Хулагу з асноўнай часткай арміі адступіў у Закаўказзе (чэрвень 1260 года). Кітбуку былі пакінуты параўнальна малыя сілы (10—20 тысяч ці нават 10—12 тысяч, уключаючы падмацаванні ад саюзных армян і грузін). Хулагу пакінуў свайго военачальніка з такім нешматлікім войскам, мабыць, няправільна ацаніўшы сілы сваіх праціўнікаў у Егіпце; магчыма, ён быў уведзены ў зман інфармацыяй, атрыманай ад захопленых у Сірыі палонных. З іншага боку, Хулагу быў вымушаны забраць ільвіную долю войска, верагодна, разумеючы, што неўзабаве пасля смерці Мункэ непазбежна ўспыхне канфлікт з Джучыдамі за спрэчныя тэрыторыі ў Закаўказзі. Кітбуку было даручана захаваць ужо заваяванае (інфармацыя Бейбарса аль-Мансуры). Паводле звестках Ібн аль-Аміда, ён павінен быў да таго ж пільна сачыць за франкамі прыбярэжных крыжацкіх дзяржаў. Сам Хулагу ў сваім лісце Людовіку Французскаму (1262), паведамляе, што Кітбуку было загадана скарыць крэпасці ісмаілітаў у паўночнай Сірыі.

Кітбука працягнуў заваяванні з Сірыі на поўдзень — у Палесціну, захапіўшы Баальбек, аль-Субейба і Аджлун, манголы ўвайшлі ў Самарыю і жорстка расправіліся з Аюбідскім гарнізонам Наблуса. Далей мангольскія атрады бесперашкодна занялі Газу, аюбідскі султан ан-Насір Юсуф быў узяты ў палон і высланы да Хулагу, мангольскія гарнізоны ў 1000 чалавек былі размешчаны ў Газе і Наблусе. Насустрач Кітбуку рушыла армія егіпецкіх мамлюкаў пад камандаваннем Кутуза і Бейбарса. 3 верасня 1260 года ў бітве пры Айн-Джалуце мангольскае войска пацярпела паражэнне. Кітбука патрапіў у палон і быў пакараны смерцю.

Бібліяграфія

Крыніцы

• Из сочинений Ибнфадлаллаха Эломари // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. — СПб.: 1884. — Т. 1. — С. 245—246.
• История монголов инока Магакии, XIII века / Пер. К. П. Патканова. — М., 1871.
• Киракос Гандзакеци. История Армении / Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л. А. Ханларян. — М.: Наука, 1976.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Ю. П. Верховского, редакция профессора И. П. Петрушевского. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод А. К. Арендса. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1946. — Т. 3.

Литература

• Вернадский Г. В. Глава II. Монгольская империя // Монголы и Русь = The Mongols and Russia / Пер с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — 480 с. — 7 000 экз. — ISBN 5-85929-004-6.
• Гумилёв Л. Н. Поиски вымышленного царства (Легенда о «государстве пресвитера Иоанна»). — М.: Айрис-пресс, 2002. — С. 432. — ISBN 5-8112-0021-8.
• История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — Л.: Издательство Ленинградского ўниверситета, 1958. — 390 с.
• Костюков В. П. Иранский поход Хулагу: предыстория // Золотоордынская цивилизация : Сборник статей. — Казань: Издательство «Фэн», 2009. — В. 2. — С. 69-89. — ISBN 978-5-9690-0101-5.
• Петрушевский И. П. Иран и Азербайджан под властью Хулагуидов (1256–1353 гг.) // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 228—259.
• Строева Л. В. Государство исмаилитов в Иране в XI–XIII вв. — М.: Издательство «Наука», ГРВЛ, 1978. — 2 400 экз.
• Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk-Īlkhānid War, 1260-1281. — Cambridge: Cambridge University Press, 1995. — 272 p. — ISBN 0-521-46226-6.(недаступная спасылка)
• Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia = L’Empire des steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan. — Rutgers University Press, 1970. — 687 p. — ISBN 0813513049.
• The Cambridge history of Iran. — Cambridge: Cambridge University Press, 1968. — Т. 5: The Saljuq and Mongol Periods. — P. 340—352. — 762 p. — ISBN 521 06936 X.

Спасылкі

• Amitai R.. Hulagu khan (англ.). Encyclopædia Iranica (15 снежня 2004). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2012. Праверана 19 красавіка 2010.
• Venegoni L.. Hülägü's Campaign in the West (1256-1260) (англ.). Transoxiana. Journal Libre de Estudios Orientales. Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2012. Праверана 19 красавіка 2010.