Н’яндэрэта

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Н'яндэрэта
(ñandereta, avá)
Фота 1908 г. або 1909 гг.
Агульная колькасць 3344
Рэгіёны пражывання  Аргенціна — 600 (2021)

 Балівія — 144 (2012)
 Парагвай — 2600 (2021)

Мова гуарані
Рэлігія анімізм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы ава, чанэ

Н’яндэрэта (саманазвы: ñandereta «мы» і avá «людзі»), у Балівіі і Аргенціне афіцыйна завуцца тапіэтэ́ (ісп.: tapietes ад гуар.: tapii ete, літаральна «сапраўдныя рабы») — індзейскі народ рэгіёна Гран-Чака ў Паўднёвай Амерыцы. Жывуць у Балівіі, Аргенціне і Парагвае. Агульная колькасць — 3 344 чалавек[1][2].

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне н’яндэрэта — пытанне, якое выклікае спрэчкі сярод вучоных. Яны размаўляюць на асабістым дыялекце гуаранійскай мовы, блізкім да гаворкі ава-гуарані, аднак па культуры бліжэй да гуайкуру і матака. Самі н’яндэрэта лічаць сябе гуарані і кажуць, што ў старажытнасці мігрыравалі разам з ава з усходу, але ава пайшлі далей на захад. Большасць навукоўцаў мяркуе, што н’яндэрэта — нашчадкі карэнных плямён поўначы Гран-Чака, якія толькі ў каланіяльны перыяд пачалі размаўляць па-гуаранійску.

Індзейцы ава называлі н’яндэрэта тапіэтэ́ (гуар.: tapii ete, літаральна «сапраўдныя рабы»). Гэтая назва замацавалася ў літаратуры XX ст. і да нашых дзён афіцыйна выкарыстоўваецца ў Аргенціне і Балівіі. Прадстаўнікі гэтага народа аддаюць перавагу назвам н’яндэрэта (ñandereta «мы») і ава (avá «людзі»). У Парагваі назва н’яндэрэта прымаецца на афіцыйным узроўні.

У XIX ст., калі пачаліся сталыя кантакты н’яндэрэта з еўрапейцамі, яны насялялі паўночны бераг сярэдняга рэчышча ракі Пілкамаё на тэрыторыі, што кантралявалася ўрадам Балівіі. У гады Чакскай вайны частка н’яндэрэта перасялілася на паўднёвы бераг у Аргенціну. Астатнія былі прымусова пераселены ў Парагвай. Пасля вайны ў Балівію вярнулася толькі невялікая група былых палонных.

Традыцыйная культура[правіць | правіць зыходнік]

Да Чакскай вайны н’яндэрэта былі вандроўнымі паляўнічымі, рыбаловамі і збіральнікамі. Яны займалі пэўныя тэрыторыі, па якіх рухаліся ў залежнасці ад сезона. З красавіка да жніўня жылі каля ракі Пілкамаё, дзе лавілі рыбу. У астатнія месяцы перамяшчаліся ў пошуках месцаў збору дзікіх раслін і паляўнічых трафеяў. Відавочна, збіральніцтва нароўні з рыбалоўствам складала галоўны сродак для забеспячэння. Ім звычайна займаліся жанчыны. Асабліва важнымі харчовымі раслінамі з'яўляліся ражковае дрэва, апунцыя, дзікая фасоля. Паляванне давала адносна мала харчу, аднак мяса разглядалася як прэстыжны прадукт.

Н’яндэрэта мелі сталыя месцы для паселішчаў каля Пілкамаё, на астатняй тэрыторыі яны выбіраліся адвольна. Паселішчы складаліся з каркасных буданоў з саламянымі дахамі. Часовыя сцены рабілі з саламяных цыновак. Знутры будана ладзілі агмень для ацяплення ў прахалодныя ночы. Ежу гатавалі на вялікім агмені па-за жытлом. Спалі на скурах або цыноўках. Сціплая вопратка выраблялася са скур і пальмавых валокнаў. Жанчыны займаліся ткацтвам і ганчарствам, мужчыны — апрацоўкай драўніны і косці.

Асноўнай сацыяльнай адзінкай з'яўлялася вялікая пашыраная сям'я. Некалькі сваяцкіх сем'яў складалі вандроўную супольнасць. Правадыры выбіраліся толькі падчас ваенных дзеянняў.

Традыцыйная рэлігія спалучала вераванні, характэрныя для гуарані і гуайкуру. Н’яндэрэта верылі ў адзінага бога-стваральніка, адухаўлялі навакольную прыроду. Арганізацыяй рытуалаў і лекаваннем супляменнікаў займаліся шаманы. У другой палове XX ст. большасць вернікаў прынялі хрысціянства, але захавалі многія старыя вераванні.

Зноскі

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]