Ручное прадзенне
Прадзенне — старажытны від дзейнасці, з дапамогай якога раслінныя, жывёльныя або сінтэтычныя валокны выцягваюцца і скручваюцца разам, каб утварыць пражу. На працягу тысяч гадоў валакно пралі ўручную з дапамогай простых інструментаў, верацяна і прасніцы. Пасля з’яўлення калаўрота ў XIII стагоддзі вытворчасць асобнай прахі рэзка ўзрасла. Масавая вытворчасць узнікла пазней у XVIII стагоддзі з пачаткам прамысловай рэвалюцыі. Ручное прадзенне застаецца папулярным відам рукадзелля.
Характарыстыкі пражы вар’іруюцца ў залежнасці ад выкарыстоўванага матэрыялу, даўжыні валакна і выраўноўвання, колькасці выкарыстоўванага валакна і ступені скручанасці.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]
Паходжанне прадзення валакна для вырабу нітак або нітак страчана ў часе, але археалагічныя сведчанні ў выглядзе знойдзеных вераўчаных спадніц былі датаваны эпохай позняга палеаліту каля 20 000 гадоў таму[1]. Таксама нядаўна быў знойдзены кручаны шнур, сплецены неандэртальцамі, які датуецца 41 000-52 000 гадамі таму[2]. Пры самым раннім тыпе прадзення пучкі поўсці жывёл ці раслінных валокнаў скочваюцца рукой уніз па сцягне, і пры неабходнасці дадаюцца дадатковыя пучкі, пакуль не будзе дасягнута жаданая даўжыня прадзенага валакна. Удасканаленая тэхніка прадзення на сцёгнах пры адначасовым выкананні двух шнуркоў усё яшчэ выкарыстоўваецца ў некалькіх культурах, напрыклад, у чылкацкім ткацтве і ткацтве Рэйвенстэйл. У больш ранняй практыцы прадзення на сцёгнах валакно магло быць прымацавана да каменя, які закручвалі да таго часу, пакуль пража не стане дастаткова скручанай, пасля чаго яе намотвалі на камень, і працэс паўтараўся зноў і зноў.
З далейшым развіццём тэхнікі прадзення з’явілася верацяно, прамая палка даўжынёй 20 — 30 см, на якую намотваецца пража пасля скручвання. Спачатку палка мела наверсе расколіну або разрэз, у які замацоўвалася нітка. Пазней да верхняга канца быў дададзены кручок з косці. Пучок воўны або раслінных валокнаў трымаюць у левай руцэ. Правай рукой валакно выцягваецца на даўжыню каля пальца, а канец надзейна замацоўваецца ў шчыліне або кручку ў верхняй частцы верацяна. Верацяну надаецца круцільны рух на сцягне або любой зручнай часткі цела. Затым скручаная пража намотваецца на верхнюю частку верацяна. Выцягваецца яшчэ адзін пучок валокнаў, верацяно зноў круціцца, намотваецца пража на верацяно і г.д[3].
Прасніца выкарыстоўвалася для трымання пучка воўны, лёну або іншых валокнаў. Гэта была кароткая палка, на адзін канец якой свабодна намотвалася сыравіна. Другі канец прасніцы трымалі ў руцэ, пад пахай ці ўтыкалі ў калаўрот. Пры такім утрыманні адна рука заставалася свабоднай для выцягвання валокнаў[3].
Верацяно, якое змяшчае пэўную колькасць нітак, круціцца лягчэй, устойлівей і працуе даўжэй, чым пустое; такім чынам, наступным удасканаленнем стала даданне грузіка, званага прасліцам, у ніжняй частцы верацяна. Яно ўяўляе сабой дыскі з дрэва, каменя, гліны або металу з адтулінай у цэнтры для верацяна, якія трымаюць верацяно ўстойлівым і спрыяюць яго кручэнню. Прасліцы з’явіліся ў эпоху неаліту[3][4]. Яны дазвалялі прадзельшчыку павольна апускаць або кідаць уніз верацяно, калі яно круцілася, што дазваляла зрабіць большую колькасць пражы, перш чым яе трэба было наматаць на верацяно, адсюль і назва «верацяно з падзеннем», якая зараз найбольш звычайна выкарыстоўваецца для ручнога верацяна з прымацаваным прасліцам.
Калаўрот
[правіць | правіць зыходнік]
Магчыма, калаўрот быў вынайдзены ў ісламскім свеце ў 1030 годзе. Пазней ён распаўсюдзіўся ў Кітаі да 1090 года, а затым распаўсюдзіўся з ісламскага свету ў Еўропу і Індыю да XIII стагоддзя[5].
У Сярэдневякоўі бедныя сем’і мелі такую патрэбу ў пражы для вырабу ўласнай тканіны і адзення, што практычна ўсе дзяўчаты і незамужнія жанчыны былі занятыя прадзеннем, і англійскае слова «spinster» (папрадуха) стала сінонімам назвы незамужняй жанчыны. Наступныя ўдасканаленні калаўротаў, а затым і механічныя метады зрабілі ручное прадзенне ўсё больш неэканамічным, але аж да XX стагоддзя ручное прадзенне заставалася шырока распаўсюджаным у бедных краінах: у свядомай адмове ад міжнароднай індустрыялізацыі Гандзі быў адным з вядомых практыкаў. Рух ручнога прадзення, які ён распачаў у рамках барацьбы за свабоду Індыі, зрабіў сусветна вядомым ручное тканне, вядомае як «кхадзі», вырабленае з баваўнянай пражы ручной вытворчасці. Жанчыны, якія прадуць баваўняную пражу ўсё яшчэ працягваюць працаваць, вырабляючы яе ўручную для ткацтва кхадзі ў Пандуру, вёсцы ў Паўднёвай Індыі.
Вялікае кола (таксама званае ваўняным колам, высокім колам або хадзячым колам) з’яўляецца перавагай пры выкарыстанні тэхнікі доўгага выцягвання для прадзення воўны або бавоўны, таму што высокія суадносіны паміж памерамі вялікага кола і прасліца дазваляе пралі круціць шпулькі хутчэй, што значна паскарае вытворчасць[6].
Саксонскае кола (таксама званае льняным колам) або вертыкальнае кола (таксама званае замкавым колам) неацэнныя пры прадзенні лёну для вырабу бялізны. Канцы льняных валокнаў, як правіла, тырчаць з ніткі, калі іх не намачыць падчас прадзення, таму падчас прадзення лёну праля звычайна трымае пад рукой міску з вадой. На гэтых тыпах колаў абедзве рукі свабодныя, бо кола паварочваецца з дапамогай педалі, а не ўручную, так што праля можа выкарыстоўваць адну руку, каб выцягваць валокны, а другую — каб змочваць іх[6][7][8][9]. Гэтыя колы таксама можна выкарыстоўваць для прадзення воўны або бавоўны.
Прамысловая рэвалюцыя
[правіць | правіць зыходнік]
Прадзенне з прывадам, якое першапачаткова рабілася з дапамогай вады ці пары, а цяпер з дапамогай электрычнасці, нашмат хутчэйшае за прадзенне ўручную.
Калаўрот «Джэні», шматверацённы калаўрот, вынайдзены ў 1764 годзе Джэймсам Харгрыўсам, рэзка скараціў аб’ём працы, неабходнай для вытворчасці пражы высокай шчытнасці, з тым, што адзін рабочы можа апрацоўваць восем і больш шпулек адначасова. Прыкладна ў той жа час Рычард Аркрайт і каманда майстроў распрацавалі прадзільную раму, якая вырабляла больш трывалую нітку, чым калаўрот «Джэні». Занадта вялікая, каб ёю можна было кіраваць уручную, прадзільная рама з прывадам ад вадзянога кола стала называцца вадзяной рамай.
У 1779 годзе Сэмюэл Кромптан аб’яднаў элементы калаўрота «Джэні» і вадзяной рамы, каб стварыць прадзільную мюль-машыну. На ёй атрымлівалі больш трывалую нітку, а сама яна была прыдатная для шырокамаштабнай механізацыі. Пазнейшым развіццём, з 1828/29 гадоў стала ўжыванне колцапрадзільных машын.
У XX стагоддзі былі вынайдзены новыя метады, у тым ліку пнеўмамеханічнае прадзенне для вытворчасці пражы са хуткасцю больш за 40 метраў у секунду.
Характарыстыкі пражы
[правіць | правіць зыходнік]Матэрыялы
[правіць | правіць зыходнік]Пража можа быць зробленая з самых розных матэрыялаў, у тым ліку натуральных валокнаў, такіх як жывёльныя, раслінныя і мінеральныя валокны, а таксама сінтэтычных валокнаў.
Скручванне і трашчэнне
[правіць | правіць зыходнік]
Напрамак, у якім прадзецца пража, называецца кручэннем. Пража характарызуецца як S-крутка або Z-крутка ў залежнасці ад напрамку прадзення. Шчыльнасць скручвання вымяраецца ў TPI (павароты на цалю або віткі на цалю)[10].
Дзве або больш прадзеныя ніткі могуць быць скручаныя разам або строшчаныя ў больш тоўстую пражу. Як правіла, пража ў адну нітку скручваецца Z-круткай, а пры трашчэнні выкарыстоўваюць S-крутку[11]. Гэта культурныя перавагі, якія адрозніваюцца ў некаторых раёнах, але на здзіўленне распаўсюджаныя. Важна, аднак, круціць асобныя слаі ў адным кірунку, а затым круціць іх разам у процілеглым кірунку — такім чынам, процілеглы кірунак скручвання ўтрымлівае пражу ад раскручвання.
Спосабы трашчэння
[правіць | правіць зыходнік]Пража можа быць зроблена з двух, трох, чатырох і больш пластоў, або можа выкарыстоўвацца як адзінкавая без трашчэння.
Працэс прадзення
[правіць | правіць зыходнік]
Спачатку праля рукамі стварае не вельмі вялікую нітку без верацяна, а потым замацоўвае яе на верацяне. Гэта патрабуе некаторай спрытнасці, таму раней недасведчаным пралям або маладым дзяўчаткам гэта рабілі іншыя.
За выключэннем ваўняной пражы нос верацяна абавязкова змочваецца, прычым традыцыйна часцяком у пачатку прадзення праля проста брала верацяно ў рот і слініла яго, а потым час ад часу слініла пальцы і змочвала сліной верацяно і нітку. Як сведчыў у сваіх нарысах М. Я. Нікіфароўскі, «такім чынам сліна пралі неад’емная з ніткай ад пачатку і да канца». Ён жа дае звесткі пра тое, што пры працяглай і стараннай працы праля расходвае неімаверную колькасць сліны, ад чаго яе голас хрыпне, а кансістэнцыя сліны становіцца падобнай на смятану. Для павелічэння колькасці вадкасці пралі трымалі пад рукой журавіны, ягады каліны ці рабіну або брусніцы, беручы па ягадцы час ад часу, або адпіваюць па глытку квасу ці вады. Верацяно і нітку можна змочваць і вадой, але такая пража шануецца меней. Вільготную зробленую нітку мусяць хутка высушыць, каб сліна не пераела пражу[12].
У прадзільнай працы галоўным чынам удзельнічаюць тры пальцы абедзвюх рук, ад чаго скура на іх пашкоджваецца і сціраецца, змяняючы колер. Да таго ж ад рукі ад таго, што іх большую частку часу трымаюць дагары, млеюць і іх даводзіцца перыядычна апускаць і патрэсваць[12].
Праля надае верацяну вярчальны рух і пасма за пасмай пачынае выцягваць з кудзелі валакно, звіваючы яго ў нітку. Так працягваецца да той пары, пакуль верацённая пятка не кранецца падлогі і не спыніць вярчэнне верацяна. Пасля гэтага праля на расстаўленыя пальцы левай рукі намотвае выведзеную нітку, а правай рукой здымае пятлю з канца верацяна, на якое навівае свежы адрэзак ніткі[12]. Так паўтараецца, пакуль верацяно не становіцца занадта цяжкім і не абрывае нітку. Пасля гэтага яно аднімаецца ад кудзелі і ставіцца ў цёплае месца каб высахнуць, часта каля печкі. Пасля высыхання пража трымаецца на верацяне не так шчыльна і можа спадваць з яго[12]. Гатовую пражу з некалькіх верацён спрадваюць разам у адзіную нітку і змяшчаюць на даўжэйшае і таўсцейшае за прадзільныя спецыяльнае верацяно. Ніткі ў клубкі змотвалі звычайна мужчыны, паколькі гэта патрабавала значнай сілы. Гатовыя клубкі захоўваліся ў сухіх месцах, абёрнутымі ў халсціну ці складзенымі ў торбу[12].
Тэхнікі прадзення
[правіць | правіць зыходнік]
Шчыльна спрадзеная ваўняная пража, вырабленая з валакна з вялікай штапельнай даўжынёй, называецца камвольнай. Яна скручваецца ўручную з часанай верхняй часткі, і ўсе валокны ляжаць у тым жа кірунку, што і пража. Кардная пража, у адрозненне ад гэтага, прадзецца ўручную з ралагаў або іншага карднага валакна, дзе валокны не так строга супадаюць кірункам з створанай пражай. Кардная пража, такім чынам, захоплівае значна больш паветра, што робіць яе больш мяккай і ў цэлым больш аб’ёмнай. Ёсць дзве асноўныя тэхнікі для стварэння гэтых розных нітак: кароткае выцягванне стварае камвольную пражу, а доўгае выцягванне стварае кардную пражу. Часта праля працуе, выкарыстоўваючы камбінацыю абедзвюх тэхнік, і такім чынам атрымаецца паўкамвольная пража[13].
Сучаснае ручное прадзенне
[правіць | правіць зыходнік]
Ручное прадзенне па-ранейшаму застаецца важным навыкам у многіх традыцыйных грамадствах. Прадзільшчыкі, для якіх гэта хобі, або дробныя рамеснікі прадуць уласную пражу, каб кантраляваць пэўныя яе якасці і вырабляць пражу, якая не з’яўляецца шырока даступнай у продажы. Часам гэтыя ніткі даступныя для тых, хто не прадзе, у Інтэрнэце і ў мясцовых крамах пражы. Ручныя верацёны таксама могуць круціцца як самастойнае заняцце, пачуцця дасягнення або пачуцця сувязі з гісторыяй і зямлёй. Акрамя таго, яны могуць заняцца прадзеннем з-за яго медытатыўных якасцей[14].
З часам да гэтага старажытнага працэсу далучылася мноства новых прадзільшчыкаў, укараняючы інавацыі ў майстэрства і ствараючы новыя метады. Ад выкарыстання новых метадаў афарбоўвання перад прадзеннем да змешвання новых элементаў (калядныя гірлянды, эксцэнтрычныя пацеркі, грошы і г.д.), якія звычайна не сустракаюцца ў традыцыйнай пражы, да стварэння і выкарыстання новых метадаў, такіх як намотка[15], гэта рамяство пастаянна развіваецца і змяняецца.
Для вырабу розных нітак, акрамя дадання новых элементаў, прадзільшчыкі могуць змяняць усе тыя ж рэчы, што і ў апрацаванай пражы, г.зн. валакно, падрыхтоўку, колер, тэхніку прадзення, кірунак кручэння і г.д. Распаўсюджанае памылковае меркаванне — што пража, сплеценая з {{нп3|Ралаг|ралагаў||Rolag}}, можа быць не такой моцнай, але трываласць пражы насамрэч залежыць ад даўжыні валакна воласа і ступені скручвання. Пры працы з больш кароткімі валокнамі, напрыклад, ад ламы або ангорскага труса, праля можа выбраць больш доўгія валокны, каб прадухіліць абрыў пражы. Пража, вырабленая з больш кароткіх валокнаў, таксама круціцца мацней за пражу з даўжэйшымі валокнамі, і звычайна прадзецца з выкарыстаннем тэхнікі кароткага выцягвання.
Валакно можна афарбаваць у любы час, але часта яго афарбоўваюць перад часаннем або пасля прадзення нітак.
Воўну можна прасці да або пасля мыцця, хоць празмерная колькасць ланаліну можа ўскладніць прадзенне, асабліва пры выкарыстанні верацяна. Нядбайнае мыццё можа прывесці да ўтварэння лямцу. Калі мыццё робіцца перад прадзеннем, гэта часта прыводзіць да непрыдатнасці ваўнянага валакна. Галоўнае, чаго трэба пазбягаць пры мыцці воўны, — гэта празмернае мяшанне і хуткія змены тэмпературы ад гарачай да халоднай. Як правіла, мыццё вырабляецца паслядоўна ў цёплай вадзе з мыльным растворам.
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Barber, Women’s Work, 42-45.
- ↑ Hunt. World's oldest string of yarn shows Neanderthals were smarter than we thought (англ.). CNN (9 красавіка 2020). Праверана 14 снежня 2022.
- ↑ а б в Watson, Textiles and Clothing, pp. 3-14
- ↑ Barber, Women’s Work, 37.
- ↑ Pacey, Arnold (1991) [1990]. Technology in World Civilization: A Thousand-Year History (First MIT Press paperback ed.). Cambridge MA: The MIT Press. pp. 23-24
- ↑ а б Brown, Rachel, ‘’The Weaving, Spinning and Dyeing Book’’, pp. 230-7, Alfred A. Knopf, New York, NY, 1978.
- ↑ Colonial American Spinning & Weaving Study Guides(недаступная спасылка). Hands On History, Inc.. Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2010. Праверана 3 жніўня 2011.
- ↑ Selecting a Spinning Wheel, Buying a Spinning Wheel, and Spinning Wheel Information(недаступная спасылка). Woolery.com. Архівавана з першакрыніцы 30 снежня 2010. Праверана 3 жніўня 2011.
- ↑ Crews. Weaving, Spinning and Dyeing. History.org. Праверана 3 жніўня 2011.
- ↑ Kadolph, Sara J., ed.: Textiles, 10th edition, Pearson/Prentice-Hall, 2007, ISBN 0-13-118769-4, p. 197
- ↑ Plying Yarn with a Spinning Wheel Архівавана 6 верасня 2016 года., The Joy of Handspinning
- ↑ а б в г д Никифоровский, Н. Я. Очерки простонародного житья-бытья в Витебской Белоруссии и описание предметов обиходности // Этнографические данные. Витебск, 1895. С. 151—156
- ↑ Woolen, Semi-Woolen, Semi-Worsted, Worsted Spinning. www.textilelinks.com.
- ↑ Olson, Elizabeth. The New Spinners: Yarn Is the Least of It (англ.). The New York Times (19 студзеня 2006). Праверана 21 ліпеня 2024.
- ↑ Toil, Toil, Coils and Bubbles, Knitty Magazine
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Amos, Alden (2001). The Alden Amos Big Book of Handspinning, Loveland, Colorado: Interweave Press. ISBN 1-883010-88-8ISBN 1-883010-88-8
- Barber, Elizabeth Wayland (1995). Women’s Work: The First 20,000 Years: Women, Cloth, and Society in Early Times, W. W. Norton & Company, new edition, 1995.
- Boeger, Alexis (2005). Handspun Revolution, Pluckyfluff. ISBN 0-9767252-0-7ISBN 0-9767252-0-7
- Jenkins, David, editor (2003). The Cambridge History of Western Textiles, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 0-521-34107-8
- Piponnier, Françoise, and Perrine Mane (1997). Dress in the Middle Ages; Yale UP; ISBN 0-300-06906-5
- Ross, Mabel (1987). Essentials of Handspinning, Robin and Russ Handweavers. ISBN 0-9507292-0-5ISBN 0-9507292-0-5
- Simmons, Paula (2009). Spinning for Softness and Speed, Chilliwack: British Columbia www.bookman.ca. ISBN 0-914842-87-0ISBN 0-914842-87-0
- Watson, Kate Heinz (1907). Textiles and Clothing, Chicago: American School of Home Economics (online at Textiles and Clothing by Kate Heintz Watson).
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]- Spinning Guilds Directory — An international list of spinning guilds.
- Spin Artiste — Online publication focused on making and using handspun yarn.
- Yarn Museum — Online gallery promoting handspun yarn.
- «What Makes Handspun Yarn Special?» — News article discussing handspun yarn.
- Yarn and Sewing Threads у DMOZ
