Старазапаветныя апокрыфы

Старазапаветныя апокрыфы (яўрэйскія апокрыфы) — гэта апокрыфы, заснаваныя на Старым Запавеце або ў кантэксце яго. Упершыню яны з’явіліся на мяжы 3 і II ст. да н.э. і працягвалі з’яўляцца да пачатку II ст.. Паводле свайго жанру старазапаветныя апокрыфы належаць да апакаліптычнай літаратуры, твораў мудрацоў, запаветаў, мідрашаў і агад. У заходняй (асабліва пратэстанцкай) біблеістыцы толькі некананічныя кнігі Старога Запавету (прынятыя Праваслаўнай Царквой) называюцца «старазапаветнымі апокрыфамі», а астатнія называюцца «яўрэйскімі апокрыфамі».

Мідрашы

Кніга Юбілеяў

Кніга Юбілеяў, або Малая Кніга Быцця, змяшчае легенды на тэму Кнігі Быцця і Кнігі Зыходу. Ён быў напісаны заўзятым законнікам, які імкнуўся паказаць, што абрады Маісея з Пяцікніжжа выконваліся нават у патрыярхальную эпоху.

Аўтар лічыць, што Закон быў запісаны на нябесных скрыжалях яшчэ да стварэння свету. Назва кнігі звязана з тым, што аўтар падзяляе апавяданне на цыклы па 50 гадоў (юбілейныя даты). Святы Епіфаній Кіпрскі і блажэнны Еранім Стрыдонскі спасылаюцца на Кнігу Юбілеяў. Тэкст кнігі (у эфіёпскім перакладзе) быў нанава адкрыты І. Л. Крапфам і апублікаваны Дыльманам (1859). Грэчаскі пераклад і фрагменты яўрэйскага арыгінала таксама захаваліся (сярод кумранскіх тэкстаў). Кніга Юбілеяў была напісана ў канцы II стагоддзя да н. э. Яе аўтар быў альбо фарысеем, альбо членам кумранскай секты. На рускую мову быў перакладзены прот. А. Смірновым.

Кніга жыцця Адама і Евы

Кніга жыцця Адама і Евы — гэта легендарны і мастацкі пераказ гісторыі першых людзей ад іх выгнання з Эдэму да смерці Адама. Падзенне сатаны тлумачыцца ягонай зайздрасцю да чалавека, якому (як вобразу Божаму) ён не хацеў схіляцца. Аўтар вызнае веру ў будучыню выратавання: "«Гасподзь адкіне ад Сябе бязбожніка, а праведнік заззяе, як сонца. І ў гэты час людзі будуць ачышчацца ад грахоў вадой» (29, 9).

Кніга была напісана ў евангельскую эпоху, і згадка пра ваду можа сведчыць пра надзеі, выкліканыя пропаведдзю Яна Хрысціцеля. Захаваўся ў лацінскіх і грэчаскіх перакладах. Яе версія мела ўмоўную назву «Апакаліпсіс Майсея».

Апокрыф Кнігі Быцця

Апокрыф Кнігі Быцця — гэта вольны пераказ раздзелаў 12-15 Кнігі Быцця. Захаваліся толькі фрагменты кнігі на арамейскай мов ў бібліятэцы Кумрана.

Пакутніцтва прарока Ісаі

Пакутніцтва прарока Ісаі апавядае пра смерць прарока, які нібыта быў засечаны пілой падчас пераследу Манасіі. Кніга была адрэдагавана хрысціянскім аўтарам прыкладна ў II стагоддзі на аснове яўрэйскага мідраша I стагоддзя да н.э.

Кнігі Эноха

Кніга Эноха (1 Эноха) змяшчае абяцанні і прароцтвы аб сусветных падзеях і прыходзе Месіі, Якога называлі Сынам Чалавечым, Выбраным, Сынам Жонкі, Святым. Сказана, што Ён быў «абраны і схаваны» перад Панам «перш чым быў створаны свет» (48:70).

Па стылі і духу 1 Эноха найбольш блізкая да Кнігі прарока Данііла. Гісторыя грэхападзення не звязваецца аўтарам (або аўтарамі) з 3-м раздзелам Кнігі Быцця, але з раздзелам 6:1-6: заняпалыя анёлы вучылі людзей варажбе і за гэта былі кінуты ў бездань (пар. Юд 1:6, 14-15). Кніга падзелена на некалькі частак:

• уступ (1-5);
• анёлы і Сусвет (6-36);
• прытчы (37-71);
• нябесныя свяцілы (72-82);
• бачанне (83-90);
• заклік да праведнасці (91-105);
• заключэнне (106—108), уключаючы Кнігу Ноя (106—107).

1 Кніга Эноха дае найбольш поўнае ўяўленне аб надзеях яўрэяў у міжзапаветны перыяд. Кніга была пераадкрыта ў эфіопскім перакладзе і апублікавана на англійскай мове ў 1821. Захаваліся ўрыўкі на грэчаскай і арамейскай мовах (на Кумране). Відаць, не ўсе часткі кнігі былі напісаны адначасова. Самыя раннія раздзелы адносяцца да эпохі паўстання Макавеяў (змяшчаюць прамыя алюзіі на Юду Макавея). Хоць 1 Эноха не было ўключана ў канон, яно карысталася вялікай пашанай у ранняй Царкве (гл. Юды 1:14).

2 Кніга Эноха, або Кніга таямніц Эноха (2 Эноха), апісвае ўзыходжанне Эноха на нябёсы, дзе вырашаюцца лёсы свету ад грэхападзення да Патопу. Кніга захавалася ў стараславянскім перакладзе. Арыгінал, верагодна, напісаны на арамейскай або старажытнаяўрэйскай. Сонечны каляндар, за якім ідзе аўтар, паказвае на яго сувязь з Кумранам. Пераклаў на рускую Сяргей Авярынцаўю

Трэцяя Кніга Эноха — маладаследаваны тэкст, захаваны ў сярэднявечным лацінскім перакладзе. Выдадзены ў 1928 годзе.

Ушэсце Майсея

Ушэсце Майсея, апакаліпсіс, які дайшоў да нас толькі ў выглядзе фрагмента. На думку аўтара, Суд Божы і перамога над д’яблам супадаюць са смерцю «арла» — Рымскай імперыі, калі адзін Бог будзе панаваць над Ізраілем і ўсім светам. Кніга была напісана ў першыя гады нашай эры асобай, набліжанай да зілотаў і есэяў. Захаваўся ў лацінскім перакладзе.

Апакаліпсіс Абрагама

Апакаліпсіс Абрагама распавядае пра лёс старазапаветнай Царквы, якая нібыта была адкрыта Абрагаму. Захаваўся ў перакладзе на стараславянскую мову. Крыніца ідэй, верагодна, есэйская.

Кумранскія апакаліпсісы

• Вайна сыноў свету
• Кніга таямніц

Апакаліпсіс прарока Іллі

Апакаліпсіс прарока Іллі з’яўляецца хрысціянскай трактоўкай месіянскіх прароцтваў, напісаных у I стагоддзі да н. э. — I стагоддзі н.э.

Прароцтвы Сівілы

Прароцтвы Сівілы — вершы, напісаныя ад імя паганскай варажбіткі Сівілы. Іх аўтары заклікаюць язычнікаў звярнуцца да Адзінага Бога, выкрываюць ідалапаклонства, зло і бязбожнасць. III, IV і V часткі кнігі належаць габрэйскім аўтарам. Датуецца часам паміж I ст. да н.э. і I ст. н.э.

Апакаліпсіс Баруха

Апакаліпсіс Баруха змяшчае прароцтвы аб Валадарстве Месіі, якое павінна змяніцца часам выпрабаванняў. Яго прыход звязаны са строгім выкананнем Закона. Захаваўся ў двух варыянтах — сірыйскім і грэчаскім, хоць, верагодна, было напісана на іўрыце. Дата — канец I ст. н.э., пасля разбурэння Ерусаліма імператарам Цітам.

Псалмы

Псалмы Саламона напісаны як выкрыццё нявартых уладароў, абяцанне ім адплаты ад рук заходніх ворагаў — «кітым» (кітытаў). Прышэсце Месіі апісваецца як звышнатуральная і адначасова палітычная падзея. Па стылістыцы Псалмы Саламона роднасныя кананічнаму Псалтыру. Захаваўся толькі ў грэцкім перакладзе з іўрыту. Псалмы Саламона сталі вядомы навуцы з 17 ст.. Мяркуецца, што яны былі напісаны падчас заваёвы Іўдзеі Пампеем (63 г. да н.э.), але кніга змяшчае алюзіі на смерць Пампея, што паказвае на 48 г. да н.э.

Оды, або Песні Саламона — гэта хрысціянскія гімны гнастычнага характару. Упершыню апублікаваны ў 1909 годзе.

Удзячныя гімны захаваліся сярод тэкстаў Кумрана.

Творы ў стылі сачыненняў мудрацоў

Ліст Арыстэя да Філакрата распавядае пра тое, як ствараўся пераклад Сямідзесяці (Септуагінта). Акрамя гісторыі гэтай падзеі, апокрыф змяшчае апалогію рэлігіі Старога Запавету, у якой вера не супярэчыць розуму. Улічваючы, што яго чытачы таксама былі язычнікамі, аўтар не адмаўляе, што пад імем Зеўса яны могуць шанаваць сапраўднага Бога. Нягледзячы на ​​шэраг анахранізмаў, пасланне змяшчае гістарычныя звесткі. Дата напісання кнігі — каля 200 года нашай эры.

Чацвёртая кніга Макавеяў (або Аб кіраванні розуму) змяшчае філасофскія дыскусіі, пабудаваныя як мідраш да гісторыі 2 Макавеяў пра Элеазара і братоў-пакутнікаў. У старажытнасці кнігу прыпісвалі Іосіфу Флавію. Гэта характэрны твор александрыйскай яўрэйскай літаратуры, у якім біблейскае вучэнне спалучалася з антычнай філасофіяй. Святыя Айцы часта звярталіся да гэтай кнігі. Дата яго стварэння не ўстаноўлена, але, хутчэй за ўсё, яго можна аднесці да перыяду 18 — 37 гг. н.э.

Запаветы

Запаветы Дванаццаці Патрыярхаў напісаны як наследаванне 49-га раздзелу Кнігі Быцця і з’яўляюцца запаветамі-прароцтвамі, укладзенымі ў вусны сыноў патрыярха Якава.

Кніга распавядае пра нябесныя таямніцы і лёс Ізраіля. Месія называецца святаром, і намалявана яго непрыняцце яўрэйскім народам. Фрагменты кнігі, знойдзеныя ў Кумране, паказваюць на сувязь іх аўтараў з есэізмам. У сучасным выглядзе, на думку большасці даследчыкаў, кніга мае сляды яе перапрацоўкі юдэа-хрысціянінам, які жыў у Палесціне.

Запавет Абрагама захаваўся ў двух выданнях на грэчаскай мове. Запавет Адама і Запавет Ісаака захаваліся на сірыйскай, арабскай і эфіопскай мовах. Усе тры творы былі перапрацаваны хрысціянскімі аўтарамі.

Праваслаўны погляд

З пункту гледжання праваслаўнага багаслоўя, сэнс старазапаветных апокрыфаў вызначаецца тым, што яны ўзнаўляюць духоўнае асяроддзе, у якім жылі яўрэі да прышэсця Хрыста, а таксама ў евангельскай і апостальскай эпохі. Кола ідэй, развітых апокрыфамі, дапамагае зразумець многія ўрыўкі Новага Запавету. У іх моцныя эсхаталагічныя і месіянскія надзеі, вера ў хуткі Суд над светам, апакаліптычны погляд на гісторыю як на арэну бітвы нябачных супрацьлеглых сіл. У апокрыфах, з пункту гледжання праваслаўя, ёсць пробліскі праўды, калі кажуць пра Месію як пра звышнатуральную Істоту, але гэтыя пробліскі спалучаюцца з нястрымнай апакаліптычнай фантазіяй, упэўненасцюю ў тым, што Суд Божы неаддзельны ад адраджэння Царства Ізраіля. Такім чынам, апокрыфы тлумачаць як непрыняцце Хрыста, так і фактары, якія спрыялі веры ў яго. Некаторыя выслоўі гэтых апокрыфаў блізкія да евангельскіх. У пэўным сэнсе старазапаветныя апокрыфы з’яўляюцца мостам паміж двума запаветамі.

Літаратура

• (руск.) Вознесение Моисея // Отрывки иудейских древностей, М., 1916.
• (руск.) От берегов Босфора до берегов Евфрата (сб. сир. ветхозав. и новозав. апокрифов в пер. Аверинцева С. С.), М., 1987.
• (руск.) Порфирьев И. Я., Апокрифич. сказания о ветхозав. лицах и событиях, Каз., 1872.
• (руск.) Смирнов А., прот. (сост.), Апокрифы Ветхого Завета, вып. 1—4, Каз., 1888—1911:
  • вып. 1: Кн. Еноха
  • вып. 2: Кн. Юбилеев, или Малое бытие
  • вып. 3: Псалмы Соломона
  • вып. 4: Заветы двенадцати патриархов, сыновей Иакова.
• (руск.) Соколов М. И., Славянская Книга Еноха Праведного, М., 1910.
• (руск.) Трофимова М. К., Из рукописей Наг-Хаммади // Античность и современность, М., 1972.
• (англ.) Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament, vol. 1—2, Ed. by R. H. *Charles, N. Y. — Oxf., 1963.
• (англ.) Charlesworth J. H., The Old Testament Pseudepigrapha and the New Testament, Camb., 1985.
• (англ.) Dimier C., The Old Testament Apocrypha, L. — N. Y., 1964.
• (англ.) The Apocryphal Old Testament, Ed. by H. Sparks, Oxf., 1984.
• (англ.) Torrey C., The Apocryphal literature, New Haven, 1945.

Спасылкі

• Старазапаветныя апокрыфы
• Кніга Юбілеяў
• Кніга Эноха на Вікікрыніцах
• Другая Кніга Эноха
• Трэцяя Кніга Эноха