Янка Лучына

Янка Лучына
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Янка Лучына, Янка Лучина, Янко Лучина, Лучына Я., Dabrowa Jan, Janka Luczyna, Luczywka, Tutejszy і Лучына
Дата нараджэння	6 ліпеня 1851(1851-07-06)
Месца нараджэння	Мінск, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	16 ліпеня 1897(1897-07-16) (46 гадоў)
Месца смерці	Мінск, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Пахаванне	Кальварыйскія могілкі
Грамадзянства	Расійская імперыя
Альма-матар	Мінская мужчынская гімназія
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	перакладчык, паэт
Мова твораў	беларуская
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Янка Лучы́на, сапр.: Іван Люцыянавіч Неслухоўскі (6 ліпеня 1851, Мінск — 28 ліпеня 1897, Мінск) — беларускі паэт.

Псеўданім

Янка Лучына — гэта адзін з псеўданімаў Івана (Яна) Неслухоўскага, найбольш часты і стабільна ўжываны. Ім паэт падпісваў толькі творы на беларускай мове. Узяты ад страчанай часткі прозвішча продкаў, прыдомка Лучыўка, псеўданім сімвалізаваў духоўную лучнасць творчасці паэта з беларускім народам і яе асветніцкую ролю, прыпадобненую лучыне, сціплай крыніцы святла ў сялянскай хаце.

Сям’я

Іван Неслухоўскі (Янка Лучына) нарадзіўся ў Мінску. Бацька яго, Люцыян Юр’евіч, быў тады столаначальнікам у Мінскай палаце цывільнага суда, дзе пазней, атрымаўшы чын калежскага асэсара, стаў сакратаром. I хоць шляхецтва роду Неслухоўскіх было старадаўняе (продак паэта Пшэбыслаў Дамброва праславіўся ў XIII ст. у бітве з татара-манголамі), сенат зацвердзіў іх «у шляхецкай годнасці» не адразу, а праз паўторнае прадстаўленне, у 1838 годзе.

Біяграфічныя звесткі

Паходзіў са шляхецкага роду Лучыўка-Неслухоўскіх. Выхоўваўся ў прыватным пансіёне настаўніка Ціля, адкуль дзяцей дазвалялася забіраць толькі ў нядзелю і на святы. У 14-гадовым узросце быў прыняты ў Мінскую класічную гімназію, адразу ў 3 клас. Вучыўся паспяхова і на пачатку наступнага года быў узнагароджаны пахвальным лістом.

Скончыўшы ў 1870 гімназію ў ліку лепшых вучняў, Іван Неслухоўскі працягваць адукацыю наважыўся ў Пецярбургу, ва ўніверсітэце. Ён паспяхова здаў уступныя экзамены на матэматычны факультэт і хадзіў на ўніверсітэцкія лекцыі да мая месяца 1871, а пасля чамусьці папрасіў дазволу на адпачынак і, не дачакаўшыся сесіі, выехаў у Мінск. Урэшце выбар спыніўся на прафесіі інжынера. У гэтым выбары была пэўная даніна модзе: у асяроддзі інтэлігенцыі ў той час распаўсюджвалася думка, што тэхнічны прагрэс можа шмат змяніць у грамадстве да лепшага, станоўча паўплываць на сацыяльныя стасункі. Восенню 1871 Іван Неслухоўскі аформіў звальненне з універсітэта і паступіў у Пецярбургскі тэхналагічны інстытут, на механічнае аддзяленне. Спачатку ён наведваў заняткі як вольнаслухач, а праз год быў унесены ў спіс пастаянных студэнтаў. На канікулы ён прыязджаў звычайна да бацькоў — у Мінск і ў Мархачоўшчыну пад Стоўбцамі. Выязджаў і ў Варонеж, дзе год служыў на чыгунцы, перапыніўшы дзеля гэтага вучобу. У верасні 1877 рашэнне вучэбнага камітэта Тэхналагічнага інстытута аб прысваенні І. Неслухоўскаму ступені інжынера-тэхнолага было зацверджана таварышам міністра фінансаў, і малады спецыяліст, падаўшы заяву з просьбай выслаць дыплом у Мінск на імя бацькі, неадкладна пакінуў Пецярбург.

У канцы верасня або на пачатку кастрычніка Іван Неслухоўскі, верагодна, быў ужо ў Тыфлісе, дзе пачаў служыць на чыгуначных складах. Праз два гады, калі быў ужо начальнікам тых складоў, ён, «знаходзячыся ў Мінску, захварэў паралічам ног». У Тыфліс Іван Люцыянавіч не вярнуўся. Працяглае ж лячэнне не надта дапамагло: ён мог пасоўвацца толькі з дапамогай мыліц. Бяда, аднак, не пахіснула жыццялюбства, не пазбавіла прагі дзейнасці. Ён уладкаваўся на службу ў мінскае тэхнічнае бюро Лібава-Роменскай чыгункі, дзе прыдалася яго інжынерная адукацыя. Ад маладосці захапляўся рыбнай лоўляй і паляваннем.

Пахаваны на Кальварыйскім пагосце побач з жонкаю.

Творчасць

Пісаў на польскай, рускай, беларускай мовах. Выступаў у розных жанрах.

Першы нумар новай газеты «Минский листок» за 1886 год было яму даручана адкрыць вітальна-рэкламным вершам «Не ради славы иль расчета». У гэтым вершы выразна акрэсліваўся дэмакратычны напрамак выдання.

У тым жа 1886 годзе ў варшаўскім часопісе «Kłosy» быў надрукаваны і першы польскамоўны верш Яна Неслухоўскага «Раскоша натхнення», у якім паэт прызнаваўся ў любові да роднага краю, яго прыроды.

А літаральна праз год паэт ужо стварыў верш на беларускай мове. Нагодай паслужыў прыезд у Мінск на гастролі першай украінскай прафесійнай трупы на чале з вядомым пісьменнікам і рэжысёрам Міхайлам Старыцкім. У вершы «Усёй трупе дабрадзея Старыцкага вітальнае слова» ён з радасцю ўсклікнуў: «Ой! Не забыта роднага слова святая сіла!..» і ўпершыню падпісаўся псеўданімам, з якім увайшоў у гісторыю літаратуры:

Яе ж паслышыць наша старонка! Спявайце ж, Братцы, смела і звонка: Не згіне песня і Украіна! Будзьце здаровы!    Янка Лучына

Свае першыя беларускія творы Янка Лучына не публікаваў. Як беларускі паэт ён дэбютаваў у друку ў 1889 годзе, калі змясціў у газеце «Минский листок» верш «Вясновай парой», паклаўшы тым самым пачатак вяртанню беларускай літаратуры да друкаванага жыцця, перарванага пасля паражэння паўстання 1863 года царскімі рэпрэсіямі на чвэрць стагоддзя.

Беларускамоўная творчасць Янкі Лучыны, якая дайшла да нас, колькасна нешматлікая: 14 арыгінальных вершаў («Вясновай парой», «Вясна», «Сівер», «Што птушкі казалі», «Каршун», «Што думае Янка, везучы дровы ў горад», «Стары ляснік» і інш.) і пяць перакладаў на беларускую мову твораў свайго аднадумцы і творчага настаўніка Уладзіслава Сыракомлі («Ямшчык», «Горсць пшаніцы», «Бусел», «Надта салодкія думкі», «Не я пяю — народ Божы…»). Вядома, што паэт напісаў па-беларуску нашмат больш (у прыватнасці, паэмы «Пятруся», «Віялета», «Гануся», «Андрэй»), але адсутнасць беларускага друку і іншыя акалічнасці не далі магчымасці захаваць іх.

Тэматычна паэія Янкі Лучыны звязаная пераважна з жыццём беларускай вёскі. Ён па-мастацку асэнсаваў рэчаіснасць, сцвярджаў дэмакратычныя ідэалы. Працягваючы традыцыі У. Сыракомлі, паэт засяроджваў увагу на малюнках вясковага жыцця і на вобразе селяніна як галоўнага носьбіта беларускай нацыянальнай ментальнасці, развіваў узаемадзеянне рэалістычнага і рамантычнага пачаткаў у сваёй творчасці, закладваў асновы беларускай філасофскай лірыкі.

Стрымана-ідылічны малюнак світання ў вершы «Вясновай парой» змяняецца гутаркай сватоў Піліпа Окуня і Янкі Бычка, якія праз гукапераймальную «разгадку» птушыных галасоў не толькі паказваюць сваё разуменне грамадскіх стасункаў, але і гоняць драпежніцкую мараль пануючых класаў. Гэта разуменне і ганьбаванне зыходзіла, вядома ж, ад аўтара, але зыходзіла пераўвасоблена, з вуснаў лірычных герояў-сялян, у адпаведнасці з сялянскім уяўленнем пра свет, дзе «не прыкраўшы, не прылгаўшы, тай не будзеш панам». У вачах лірычных герояў Янкі Лучыны вобраз пана атаясамліваўся з чалавекам несумленным, які не працуе. Гэта было стаўленне беларускага сялянства да носьбітаў сацыяльнай амаральнасці, якое давала паэту веру ў духоўную моц народа і натхняла на выкрыццё ўтылітарна-прыземленай і драпежніцкай псіхалогіі грамадскіх нягоднікаў, схільных да ўзбагачэння за кошт іншых.

Творы Янкі Лучыны на беларускай мове не маюць прыкмет пераадолення сацыяльна-псіхалагічнага бар’еру, які павінен быў бы паўстаць пры набліжэнні інтэлігента-гараджаніна, патомнага шляхціца да «мужыцкага» тыпу мыслення. У вершах, арыентаваных, як правіла, на чытача з народа, на селяніна, няма, па сутнасці, ніякай стылізацыі: яны шчырыя, непасрэдныя і натуральныя. Але без пэўнага аўтарскага пераўвасаблення ўсё-такі не абышлося, бо так ці інакш трэба было ўжывацца ў сялянскую свядомасць і разам з тым перайсці ад уласнага вопыту польскамоўнай версіфікацыі да эстэтычнага асваення выяўленчых магчымасцей беларускай гутарковай мовы. Янка Лучына з гэтым справіўся. Выдатны творчы вынік стаў магчымы таму, што пераўтварэнне жыццёвага матэрыялу на новым узроўні вымагалася высокім грамадзянскім сумленнем паэта.

У Лучынавым вершаваным радку беларускія словы знаходзяцца ў нязмушана-простым сінтаксічным узаемадачыненні, у чытача ўзнікае адчуванне, быццам ён слухае маўленне — даверлівую гутарку аўтара. Апавядальная інтанацыя большасці паэтычных твораў, напісаных па-беларуску, — гэта рух насустрач селяніну, дзеля каго задумваўся і ад чыйго імя ствараўся верш. Праз гутарковы стыль, які адпавядаў духу часу і абумоўліваўся дэмакратычнай настроенасцю паэта, выяўлялася зліццё яго асобы з памкненнямі і ладам думак сялянства, адбывалася мастацкае адкрыццё эпічнай постаці беларускага мужыка.

Будучы паэтам лірычнага таленту, Янка Лучына засяроджваў увагу не так на знешне-быццёвых з’явах сучаснасці, як на ўнутраным свеце свайго героя, на яго перажываннях, пазначаных гістарычна-канкрэтнымі рысамі парэформеннага часу. У вершы «Што думае Янка, везучы дровы ў горад» паэт перадае ход думак лірычнага героя такім чынам, што невясёла-спакойнае Янкава ўспрыманне ўласных жыццёвых нягод нібы прадугледжвае зараджэнне ў чытача працягу роздуму над сялянскай нядоляй.

Літаратуразнаўца Алег Лойка зазначыў:

Гэты Янка думае словамі, выразамі, як і герой Багушэвіча, зачэрпнутымі з маляўнічасці, эмацыянальнасці жывой гутарковай мовы сялян (у яго «сярмяжка... ветрам шыта», бяда яго «у карк пагнала», каб адагрэцца на марозе, ён гатоў «у карчомцы... стукнуць чарку»). Але перш за ўсё за самім ходам думак, перажыванняў свайго героя сачыў Лучына, псіхалагізму як кірунку свайго мастацкага раскрыцця аддаваў пальму першынства...

Літаратар Альгерд Бахарэвіч заўважае:

Холадна, па-сапраўднаму зімна становіцца ад гэтага вершу, а значыць, ён атрымаўся. Як і размова Янкі з кабылай — да якой ён зьвяртаецца ў рэфрэне, як да жонкі, што хоць і абрыдла, але безь якой пражыць няможна: «Ну, кабыла, чаго стала?!»

Яшчэ большага паглыблення ў псіхалогію селяніна дасягнуў Я. Лучына ў вершы «Стары ляснік» — беларускім варыянце ўрыўка са сваёй польскамоўнай паэмы «Паляўнічыя акварэлькі з Палесся». Ускосна закранаючы пытанні сацыяльнай няроўнасці ў грамадстве, паэт скіроўвае галоўную ўвагу на душэўны стан старога Грышкі, які, нягледзячы на сваю старэчую нямогласць, наважыўся высачыць і забіць шкадлівага мядзведзя. Ніхто і нішто не можа спыніць яго ў намеры. I гэта не ўпартасць, як здаецца іншым людзям, а справа яго гонару і абавязку, гэта, зрэшты, яшчэ адна, напэўна, апошняя магчымасць сцвердзіць сябе. Уражанне духоўнай моцы і якойсьці першароднай праваты Грышкі пакідае яго гутарка з панам, якая і складае асноўны змест дыялагаванага верша «Стары ляснік».

Паштоўка, прысвечаная Янку Лучыну, «Загляне сонца і ў наша аконца» (1906)

У вершы «Роднай старонцы» паўстае зрокавы малюнак радзімы паэта, заснаваны на канкрэтных вобразах-прыкметах роднага краю і падсвечаны шчымлівым пачуццём любасці да айчыны. Гэтае пачуццё паэта і ў шчырай спагадзе сацыяльна прыніжаным насельнікам Беларусі, і ў непахіснай веры ў будучыню роднай старонкі, у будучыню яе народа:

Сонца навукі скрозь хмары цёмныя Прагляне ясна над нашай ніваю, I будуць жыці дзеткі патомныя Добраю доляй — доляй шчасліваю!..

Патрыятычны матыў прыкметна і шматстайна пульсаваў у польскамоўных творах паэта («Дзве заранкі», «Пышны малюнак», «Развітанне», «Як мора, хвалююцца з ветрам прыгожа…» і інш.

Ён аўтар нарыса «З крывавых дзён» (1889), напісанага паводле ўспамінаў удзельніка паўстання 1863-64 і прысвечанага ўзнаўленню эпізодаў, карцін вызваленчай барацьбы на Міншчыне і паходу паўстанцаў ад Мінска ў Ігуменскі павет пад кіраўніцтвам Б. Свентаржэцкага і С. Ляскоўскага. Збярогся таксама яго драматычны абразок без назвы.

Перакладаў з польскай мовы на беларускую (У. Сыракомля) і рускую (У. Сыракомля, А. Аснык), з рускай на польскую (І. Крылоў, М. Някрасаў, В. Чуміна-Міхайлава і інш.), з нямецкай (Г. Гейнэ), старажытнагрэчаскай (Гамер).

Спадчына

«Вязанка» Янкі Лучыны, «Круг беларускай народнай прасветы і культуры» (1903)

Да нашага часу дайшла толькі частка беларускамоўных і польскамоўных твораў. У час 1-й сусветнай вайны рукапісная спадчына І. Лучыны-Неслухоўскага (Янкі Лучыны) трапіла за мяжу.

На польскай мове выдадзена кніга вершаў Я. Лучыны «Паэтычныя творы» (Варшава, 1898), таксама некалькі вершаў уключана ў польскамоўны зборнік «Вершы» (1898), на рускай мове апублікавана некалькі вершаў і аповесць «Верочка» (1900), у Пецярбургу на беларускай — зборнік «Вязанка» (1903, падрыхтаваны да друку суполкай «Круг беларускай народнай прасветы і культуры»).

Іншамоўныя творы Я. Лучыны на беларускую мову перакладалі М. Клімковіч, М. Машара, П. Пестрак, К. Цітоў, М. Арочка, Р. Барадулін, У. Мархель, Г. Тумаш, І. Чыгрын і інш.

Бібліяграфія

• Творы: Вершы, нарысы, пераклады, лісты. — Мн., 1988.

Літаратура

• Мархель У. І. Лучы́на Янка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 380. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Мархель У. Лучы́на Янка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — С. 405—406. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Майхровіч С. Янка Лучына. — Мн., 1952;
• Лазарук М. Паэтычны вопыт Янкі Лучыны // Полымя. 1968. № 2;
• Лойка А. Жальбы народнай і веры пясняр // Полымя. 1976. № 8;
• Пачынальнікі. — Мн., 1977. — С. 463—476;
• Янка Лучына ў кантэксце самаідэнтыфікацыі беларускай літаратуры: Матэрыялы рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. — Мн., 2002.
• Лучина Янка // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)

Спасылкі

• Творы Янкі Лучыны — knihi.com
• Вольга Круглова Невядомы Янка Лучына // Выдавецкі дом «Звязда»
• Людмила рублевская Не ради славы иль расчета… (руск.) // СБ. Беларусь сегодня