Армяне ў Візантыі

Армяне ў Візантыі складалі ў асобныя перыяды найболей значную этнічную меншасць. Гістарычна гэта было абумоўлена знаходжаннем у складзе Візантыі часткі гістарычнай Арменіі, размешчанай да захаду ад Еўфрата. Пасля падзелу Арменіі ў 387 паміж Рымскай імперыяй і дзяржавай Сасанідаў да імперыі была далучана частка Вялікай Арменіі. У гэты час і пасля адбываліся значныя міграцыі армян у візантыйскую Малую Азію, Канстанцінопаль і еўрапейскую частку імперыі. Армяне займалі бачнае месца ў складзе панавальнага класа Візантыі, з іх ліку выйшаў шэраг імператараў: Іраклій I (610—641), Філіпік (711—713), Артавазд (742—743), Леў Армянін (813—820), Васіль I Македанянін (867—886) і заснаваная ім дынастыя, Раман I Лакапін (920—944) і Іаан Цымісхій (969—976). Паводле падлікаў А. П. Каждана, у XI—XII стагоддзях армяне складалі 10—15 % кіруючай арыстакратыі, з улікам асоб і сем'яў, чыё армянскае паходжанне не цалкам верагоднае, гэтыя суадносіны робяцца істотна вышэй. Паміж VI—XI стагоддзямі, з больш за 50 імператараў, каля 30 (60 %) імператараў былі армянамі. У звязку з тым, што Арменія не прызнала Чацвёрты Сусветны (Халкідонскі) сабор (451), на адносіны паміж Візантыяй і Арменіяй уплывалі спробы афіцыйнай візантыйскай царквы звярнуць Армянскую царкву да халкіданізму.

Армянскае насельніцтва Візантыі

Армянскія міграцыі ў Візантыю

Гл. таксама: Гістарычныя міграцыі армянскага насельніцтва

Фемы Малой Азіі ў 950 годзе.

Пра наяўнасць армян на тэрыторыі Рымскай імперыі вядома ўжо ў пачатку I стагоддзя. Географ Страбон паведамляе, што «Каманы маюць вялікае насельніцтва і з'яўляюцца значным гандлёвым цэнтрам для купцоў з Арменіі». У IV—V стагоддзях армянскае насельніцтва з'явілася і ў іншых абласцях і гарадах імперыі. У 571 годзе, ратуючыся ад пераследаў у дзяржаве Сасанідаў, мноства армян на чале з Варданам Маміканянам, знайшлі сховішча ў візантыйскай Малой Азіі і, у прыватнасці, у горадзе Пергаме, дзе яны ўтварылі буйную калонію. У сярэдзіне VII стагоддзя ў Візантыю беглі паўлікіяне, якія пасяліліся ў зліцця рэк Касач і Лікус у дыяцэза Понт. Пры Канстанціне V (741—775) мноства нахарараў пакінулі свае ўладанні ў Арменіі і беглі ў Візантыю. У 781 годзе, ратуючыся ад пераследаў у Халіфаце, у Візантыю перасяліліся 50 000 армян. Імператрыца Ірына і яе сын Канстанцін VI (780—797) афіцыйна віталі іх у Канстанцінопалі, узнагароджваючы прыбылых адпаведна іх шляхетнасці званнямі і землямі.

Практыкаваліся таксама прымусовыя перасяленні армян. Напэўна, да сярэдзіны VI стагоддзя яны не былі значныя, хоць Пракопій Кесарыйскі паведамляючы пра прычыны незадаволенасці нейкага Арсака кажа, што ў час войны з готамі Арменія «… закатавана бесперапыннымі наборамі і ваеннымі пастоямі, знясілена надзвычайнымі паборамі, бацька яго пакараны смерцю пад падставай невыканання дагавораў і пагаднення, уся яго радзіна заняволена і расцярушана па ўсёй Рымскай імперыі». У валадаранне Тыберыя II (578—582) 10 000 армян з Ахдзніка былі пераселены на Кіпр. Пра планы яго наступніка Маўрыкія (582—602) вырашыць праблему з армянамі, якія «народ нязгодлівы і непакорлівыя; жывуць паміж намі і каламуцяць» паведамляе Себеос. З гэтай мэтай візантыйскі імператар уступіў у ліставанне з шахам Хасровам II (591—628), прапанаваўшы яму адначасна ўжыццявіць перасяленне падуладных ім армян; сваіх Маўрыкій збіраўся перасяліць ва Фракію. Аднак вынік апынуўся трохі іншым, бо армяне пачалі бегчы ў Персію. Фракія разглядалася як найболей прыдатнае месца для жыцця армян і надалей: пры Канстанціне V (741—775) туды былі пераселены армяне і сірыйскія монафізіты, пры Ільве IV (775—780) 150 000 сірыйцаў, сярод якіх, аднак, маглі быць і армяне. Пасля перамогі ў 872 годзе Васіля I (867—886) над паўлікіянамі, большасць з якіх меркавана складалі армяне, мноства іх было расцярушана па ўсёй імперыі. Пры яго сыне Ільве VI армянскі валадар Мануіл з Тэкіса быў «уведзены ў Канстанцінопаль», што хутчэй за ўсё паказвае на тое, што ён там сілком утрымваўся, яго чатыром сынам былі дадзены землі і пасады. Сам Мануіл атрымаў тытул протаспафарыя, а на яго былых землях была заснавана фема Месапатамія. Пры Іаану Цымісхіі (969—976) з усходніх правінцый у Фракію былі пераселены паўлікіяне. Васіль II (976—1025) таксама перасяліў у раён Філіпопаля і ў Македонію многіх армян з падуладных яму земляў дзеля арганізацыі абароны супраць балгар. Асалік У пачатку XI стагоддзя паведамляе пра гэта «… апошні памкнуўся перасяліць частку армян, якія знаходзіліся пад яго валадарствам, у Македонію, [каб паставіць іх] супраць булхараў [і даць ім магчымасць заняцца] ладам краіны».

Фракія не была адзіным месцам для селішча армян: яны згадваюцца ў пачатку XI стагоддзя ў ліку народаў, пераселеных Нікіфарам I (802—811) у Спарту для аднаўлення гэтага разбуранага горада; у 885 годзе палкаводзец Нікіфар Фока Старэйшы перасяліў мноства армян, магчыма паўлікіянаў, у Калабрыю. Пасля адваявання Крыта ў 961 годзе туды былі заселены ў тым ліку і армяне. У 1021 годзе цар армянскага Васпураканскага царства Сенекерым Арцруні перадаў сваё царства Візантыі. За іх ён атрымаў Севастыю, Ларысу і Авару і стаў патрыкіем і стратыгам Кападокіі. Разам з ім у Кападокію з Васпуракана перасялілася 400 тысяч чалавек. Гэту лічбу, упершыню паказаную ў XVIII стагоддзі армянскім гісторыкам М. Чамчанам, сучасны армяніст П. Хараніс паддае сумневу, бо ў сучасных падзеі крыніца прыводзіцца лік перасяленцаў 16 000 чалавек, не лічачы жанчын і дзяцей. З сярэдзіны X стагоддзя армяне сталі інтэнсіўна засяляць Кападокію, Кілікію і паўночную Сірыю. Шматлікія армянскія ўцекачы трапілі ў Візантыю, ратуючыся ад набегаў сельджукаў. Параза Візантыі пры Манцыкерце ў 1071 годзе і захопы тэрыторый у Малой Азіі крыжакамі ў канцы XI стагоддзя прывялі да змяншэння ролі армян, хоць іх прыбыццё фіксуецца аж да канчатковага падзення імперыі. Армянскія калоніі ў апошні перыяд візантыйскай гісторыі вядомыя ў астатніх пад уладай Візантыі гарадах Малой Азіі і ў еўрапейскіх правінцыях.

Масавае перасяленне армян з Арменіі на візантыйскія землі мела больш глабальныя наступствы, чым павелічэнне абшчыны. У другой палове XI стагоддзі армяне ўтварылі тут сама меней 6 дзяржаў: у 1071 годзе Дзяржава Філарэта Варажнуні і Княства Мелітэны, у 1080 годзе княства ў Кілікіі, у 1083 годзе Эдэскае княства, прыкладна тады ж — Кесунскае княства і Княства Баль. З іх княства Кілікія ў 1198 годзе было прызнана армянскім царствам. Мхітар Айрыванецы ў XIII стагоддзі пісаў:«У гэты час Рубеніяны сталі панаваць у Кілікіі. Бог сам зрабіў правасуддзе нам прыгнечаным: Грэкі спынілі царства наша; але Бог даў зямлю іх армянам, якія ў ёй зараз валадараць».

Армянскія ўладанні імперыі

Гл. таксама: Першы падзел Арменіі і Заходняя Арменія

Арменія падзеленая паміж Візантыяй і Дзяржавай Сасанідаў паводле дагавароў 387 і 591 гадоў.

З уваходжаннем пасля першага падзелу Арменіі ў 387 годзе ў склад Візантыі прыкладна чвэрці Армянскай дзяржавы Аршакідаў, імперыя набыла значнае армянскае насельніцтва. У той жа час яны з'яўляліся адным з карэнных народаў у Кападокіі. Пры падтрымцы Візантыі, што імкнулася ўзмацніць свой уплыў у рэгіёне, у Арменіі працягвала шырыцца хрысціянства, у візантыйскай частцы Арменіі на 420-я гады даводзіцца дзейнасць стваральніка армянскага алфавіта Маштоца. Пасля завяршэння ірана-візантыйскай вайны ў 591 годзе адбыўся другі падзел Арменіі, у выніку якога візантыйская мяжа перасунулася на ўсход, ахапіўшы ўсю цэнтральную Арменію. Каля 600 года ў Арменіі пачаліся паўстанні, потым з 603 года Арменія была залучана ў чарговую вайну паміж Візантыяй і Іранам. Прыкладна ў 640 годзе пачалося арабскае заваяванне Арменіі і неўзабаве гэта частка імперыі была страчана. У X стагоддзі ў склад Візантыі былі ўлучаны значныя тэрыторыі з армянскім насельніцтвам. Так, у 949 годзе была далучана вобласць Карын, у 966 годзе армянскае княства Багратыдаў у Тароне, а праз некалькі гадоў Манцыкерт, што таксама мела пераважна армянскае насельніцтва. Пераломным для далейшай гісторыі армянскага народа стала анексія імперыяй Анійскага царства ў 1045 годзе ў цэнтральнай Арменіі і занятак вялікага горада Ані. Такім чынам уладанні Візантыйскай імперыі ў Арменіі на некаторы час даходзілі аж да заходняга ўзбярэжжа Севана. Аднак такая сітуацыя падоўжылася нядоўга. Ужо ў 1064 годзе гэта тэрыторыя была захоплена сельджукскім султанам Алп-Арсланам. У наступным годзе цар Карса Гагік Карскі змушана перадаў сваё царства Візантыі. Да 1065 года значная частка гістарычнай Арменіі, апроч Ані, Сюніка, Ташыра і Хачэна, знаходзілася ў складзе Візантыі.

Прававое становішча

Малая Арменія ужо пры Веспасіяне (69—79) стала рымскай правінцыяй, спачатку ў складзе Кападокіі, потым асобна. Звестак пра гэту правінцыю захавалася не шмат, але можна выказаць здагадку, што яна нічым істотным не адрознівалася ад астатніх. На набытых пасля 387 года тэрыторыях улада Аршакідаў была скасавана або адразу, або пры Феадосіі II (402—450), і перададзена каміту Арменіі. Пры гэтым выконваліся спадчынныя правы нахарараў па спадчынным валоданні зямлёй і перадачай яе па спадчыне на грунце прынцыпу маярата. Тэрыторыі, размешчаныя ў лукавіне Еўфрата, падначальваліся Аршакідам толькі намінальна ўжо з 298 года, іх кіраўнікі падначальваліся непасрэдна імператару, у іх веданні знаходзіліся мясцовыя ваярскія кантынгенты. Усе часткі Арменіі плацілі падаткі у скарб. У кіраванне Юстыніяна I (527—565) былі здзейснены змены ў адміністрацыйным ладзе Арменіі, падвышана падаткаабкладанне і дадзена жанчынам права ўспадкоўвання. Апошняя мера няўхільна прыводзіла да драбнення ўладанняў нахарараў, што прывяло да іх незадаволенасці.

Заваяванне Арменіі арабамі ў VII стагоддзі не змяніла агульнай тэндэнцыі па інтэграцыі армянскай шляхты ў адміністрацыйныя структуры імперыі. На адваяваных у X—XI стагоддзях тэрыторыях утвараліся фемы, камандныя пасады ў якіх падаваліся не толькі армянскім выхадцам з унутраных правінцый, але і мясцовым выхадцам. У сваёй дзейнасці Візантыя абапіралася не толькі на блізкіх па веры армян-халкіданітаў, але і на тых, якія захавалі вернасць армянскай царкве.

Літаратура

Першасныя крыніцы

• Ованес Драсханакертци. История Армении / Перевод с древнеармянского М. О. Дарбинян-Меликян. — Ер., 1984.
• Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асолика по прозванию: писателя XI столетия / Перевед. с армянскаго и объяснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864.
• Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци / Пер. К. Н. Юзбашяна. — М., 1960.
• Константин Багрянородный. Об управлении империей / Под редакцией Г. Г. Литаврина и А. П. Новосельцева. — М.: Наука, 1991. — 496 с. — ISBN 5-02-008637-1.
• Продолжатель Феофана. Жизнеописания византийских царей / изд подготовил Любарский Я. Н.. — 2 изд.. — Спб.: Алетейя, 2009. — 400 с. — ISBN 978-5-91419-146-4.
• Прокопий Кесарийский. Война с готами // Прокопий Кесарийский. Война с готами. О постройках / Пер. П. С. Кондратьев. — м: Арктос, 1996. — 167 с. — ISBN 5-85551-143-X.
• Себеос. История императора Иракла. — Спб., 1862. — 216 с.
• Феофан Исповедник. Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и сына его Феофилакта. — М., 1884.
• Феофилакт Симокатта. История / Перевод С. П. Кондратьева. — Изд-во АН СССР, 1957. — 222 с. — 3 500 экз.
• Всеобщая история Вардана Великого / пер. Н. Эмина. — М., 1861.
• Хронографическая история, составленная отцом Мехитаром, вардапетом Айриванкским / пер. К. Патканова. — СПб., 1869.

Исследования

• Adontz N. Role of the Armenians in Byzantine Science // Armenian Review. — 1950. — Т. 3. — С. 55-73.
• Charanis P. Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century // Dumbarton Oaks Papers. — 1959. — Т. 13. — С. 23-44.
• Charanis P. The Armenians in the Byzantine Empire // Byzantinoslavica. — 1961. — Т. XXII. — С. 196-240.
• Charanis P. A Note on the Ethnic Origin of the Emperor Maurice // Byzantion. — 1965. — Т. XXXV. — С. 412-417.
• Der Nersessian S. Armenia and the Byzantine Empire. — Harvard University Press, 1945. — xxi+148 p.
• Garsoïan N. The Problem of Armenian Integration into the Byzantine Empire // Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire. — Dumbarton Oaks, 1998. — С. 53-124. — ISBN 0-88402-247-1.
• Johnson M. J., Ousterhout R. G., Papalexandrou A. (ed.). Approaches to Byzantine Architecture and Its Decoration. — Ashgate Publishing, 2012. — 309 p. — ISBN 978-1-4094-2740-7.
• Kaegi W. Heraclius Emperor of Byzance. — Cambridge: Cambridge University Press, 2003. — 359 p. — ISBN 0 521 81459 6.
• Oxford Dictionary of Byzantium. Edited by Dr. Alexander Kazhdan.. — New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. — ISBN 0195046528.
• Krautheimer R., Curcic S. Early Christian and Byzantine Architecture. — Yale University Press, 1992. — 553 p. — ISBN 978-0-3000-5294-7.
• Maranci Ch. Byzantium through Armenian Eyes: Cultural Appropriation and the Church of Zuart'noc' // Gesta. — 2001. — Т. 40. — С. 105-124.
• Maranci Ch. The Architect Trdat: Building Practices and Cross-Cultural Exchange in Byzantium and Armenia // Journal of the Society of Architectural Historians. — 2003. — Т. 62. — С. 294-305.
• Rosser J. H. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011.
• Shahid I. The Iranian Factor in Byzantium during the Reign of Heraclius // Dumbarton Oaks Papers. — 1972. — Т. 26. — С. 293-320.
• Stratos A. Byzantium in the Seventh Century. — Amsterdam, 1980. — Т. V. — 203 p. — ISBN 90-256-0852-3.
• Toumanoff C. Caucasia and Byzantium // Traditio. — 1971. — С. 111-158.
• Treadgold W. The Byzantine Revival 780-842. — Stanford University Press, 1988. — 504 p.
• Trkulja J., Lees C.. Armenians in Constantinople (англ.). Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη (21 лютага 2008). Праверана 19 красавіка 2015.
• Vryonis S. Byzantium: The Social Basis of Decline in the Eleventh Century // GRBS. — 1959. — Т. 2. — С. 159-175.
• Адонц Н. Г. Армения в эпоху Юстиниана. — 2 изд. — Ереван: Изд-во Ереванского Университета, 1971. — 526 с.
• Арутюнова-Фиданян В. А. Полемика между халкидонитами и монофизитами и переписка патриарха Фотия // Вестник ПСТГУ. I: Богословие. — 2010. — В. 2. — С. 23-33.
• Арутюнова-Фиданян В. А. Армяно-халкидонитскаяя аристократия на службе империи: полководцы и дипломатические агенты Константина VII Багрянородного // Вестник ПСТГУ. III: Филология. — 2012. — В. 3. — С. 7-17.
• Арутюнова-Фиданян В. А. Образ Византии в армянской средневековой историографии X в. // Византийский временник. — Москва: Наука, 1991. — Т. 52 (77). — С. 113-126.
• Бартикян Р. М. Неизвестная армянская аристократическая фамилия на службе в Византии в IX-XI вв. // Античная древность и средние века. — Барнаул: 1992. — В. Вып. 26: Византия и средневековый Крым. — С. 83-91.
• Бартикян Р. М. О царском кураторе "MANZHKEPT KAI EΣΩ IBHPIAΣ" Михаиле. В связи с восточной политикой Василия II (976— 1025 гг.). // Историко-филологический журнал. — 2000.
• Васильев А. А. Происхожденіе императора Василія Македонянина // Византийский временник. — 1906. — Т. XII. — С. 148-165.
• Каковкин А. Я. К вопросу о византийском влиянии на армянские памятники художественного серебра // Պատմա-բանասիրական հանդես. — 1973. — С. 49-60.
• Каждан А. П. Армяне в составе господствующего класса Византийской империи в XI—XII вв.. — Ереван: Изд-во АН Армянской ССР, 1975. — 190 с. — 1 000 экз.
• Кулаковский Ю. А. История Византии. — Спб.: Алетейя, 1996. — Т. III. — 454 с. — 3 000 экз.
• Курбатов Г. Л. Образование Византии. Территория природные условия и население // История Византии. — Наука, 1967. — Т. I. — С. 66-75.
• Лемерль П. Первый византийский гуманизм. — Спб.: Своё выдавецтва, 2012. — 490 с. — ISBN 9785-4386-5145-1.
• Меликсет-Бек Л. М. Из истории армяно-византийских отношений // Византийский временник. — Москва: Наука, 1961. — Т. 20. — С. 64-74.
• Мнацаканян С. Архитектура Армении в контексте зодчества Переднего Востока (по поводу последних трудов А. Л. Якобсона) // Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների. — 1985. — С. 66-74. — ISSN 0320-8117.
• Мохов А. С. Византийская армия в середине VIII - середине XI в.: Развитие военно-административных структур. — Екатеринбург: выдавецтва Уральского университета, 2013. — 278 с. — ISBN 978-5-7996-1035-7.
• Острогорский Г. А. История Византийского государства / Пер. с нем.: М. В. Грацианский. — М.: Сибирская Благозвонница, 2011. — 895 с. — ISBN 978-5-91362-458-1.
• Сенина Т. А. (монахиня Кассия). "Лев Преступник". Царствование византийского императора Льва V Армянина в отражении византийских хронистов IX века. — 2012. — 160 с. — ISBN 978-1-927480-41-0.
• Степаненко В. С. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — Свердловск: 1975. — В. 11. — С. 124-132.
• Степаненко В. С. Армяне-халкидониты в истории Византии XI в.: (По поводу книги В. А. Арутюновой-Фиданян) // Византийский временник. — М.: Наука, 1999. — Т. 59. — С. 40-61.
• Удальцова З. В. Своеобразие общественного развития Византийской империи. месца Византии во всемирной истории // История Византии. — Наука, 1967. — Т. III. — С. 303-341.
• Шагинян А. К. Армения и страны Южного Кавказа в условиях византийско-иранской и арабской власти. — СПб.: Алетейя, 2011. — 512 с. — ISBN 978-5-914195-73-8.
• Юзбашян К. Н. Некоторые проблемы изучения армяно-византийских отношений // Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների. — Ереван: 1971. — С. 36-45.
• Якобсон А. Л. Армения и Сирия: Архитектурные сопоставления // Византийский временник. — М.: Наука, 1976. — Т. 37. — С. 192-206.
• Dédéyan G. Les Arméniens sur la frontière sud-orientale de Byzance, fin IXe - fin XIe siècle // La Frontière. Séminaire de recherche sous la direction d'Yves Roman. — Lyon: 1993. — С. 67-85.
• Dorfmann-Lazarev I. Arméniens et byzantins à l'époque de Photius: deux débats théologiques après le triomphe de l'orthodoxie. — Peeters, 2004. — 321 p.
• Goubert P. Maurice et l'Arménie [Note sur le lieu d'origine et la famille de l'empereur Maurice (582-602)] // Échos d'Orient. — 1941. — Т. 39. — С. 383-413. — DOI:10.3406/rebyz.1941.2971
• Balard M., Ducellier A. Les Arméniens en Italie byzantine (VIe–XIe siècle) // Migrations et diasporas méditerranéennes: Xe-XVIe siècles. — Publications de la Sorbonne, 2002. — Vol. 19. — P. 33-37.