Беларусы ў грамадзянскай вайне ў Таджыкістане

Ураджэнцы Беларускай ССР, прызваныя ў 1990—1991 гадах у савецкія войскі, на працягу 1992—1993 гадоў вымушана знаходзіліся на тэрыторыі Таджыкістана і прымалі ўдзел ва ўнутраным канфлікце паміж цэнтральнай уладай і апазіцыяй. У наступным яны сутыкнуліся з праблемай атрымання пасведчанняў ветэранаў баявых дзеянняў, паколькі фармальна грамадзян Рэспублікі Беларусь у краіне не было. Гэтае пытанне прапрацоўвалася дзяржорганамі і запатрабавала паправак у Закон «Аб ветэранах».

Воінскія часці[правіць | правіць зыходнік]

Ваенныя камісарыяты ў снежні 2016 года апублікавалі наступны пералік воінскіх часцей, дзе служылі альбо маглі служыць грамадзяне рэспублікі^[1]:

9998 — Упраўленне пагранічных войск Расійскай Федэрацыі ў Рэспубліцы Таджыкістан;
2066 — Пянджскі пагранічны атрад (г. п. Пяндж);
2033 — Маскоўскі пагранічны атрад (п. Маскоўскі);
2022 — Харогскі пагранічны атрад (г. Харог);
2111 — Калай-Хумскі пагранічны атрад (г. п. Калай-Хум);
9820 — Мургабскі пагранічны атрад (г. п. Мургаб);
2066 — Ішкашымскі пагранічны атрад (г. п. Ішкашым);
2421 — 17-ы вучэбны пагранічны атрад;
2014 — асобны батальён сувязі (г. Душанбэ);
9809 — авіяцыйны полк (г. Душанбэ);
9870 — асобны інжынерна-сапёрны батальён;
9855 — асобная будаўнічая рота;
2170 — тапаграфічны пагранічны атрад;
2445 — база забеспячэння і захоўвання;
2528 — ваенны шпіталь;
2591 — тэхнічная эксплуатацыйная часць;
2158 — асобная авіяэскадрылля (г. п. Маскоўскі);
2176 — асобная авіяэскадрылля (г. п. Пяндж);
2081 – асобная радыётэхнічная служба (п. Гісар);
асобны кантрольна-прапускны пункт «Душанбэ» (АКПП «Душанбэ»).

Многія фарміраванні адсюль адносіліся да групы пагранічных войск Расіі.

У верасні 2019 года ў ліку падраздзяленняў з беларускімі салдатамі ваеннымі камісарамі названа 201-я мотастралковая дывізія^[2].

Ваенная служба[правіць | правіць зыходнік]

У савецкі перыяд жыхары краіны накіроўваліся на ваенную службу ў Таджыкскую ССР, дзе пасля выконвалі задачы ва ўмовах надзвычайнага становішча і пры ўзброеным канфлікце. Яны дыслакаваліся на тэрыторыі прыгранічных раёнаў у перыяд з 1992 па 1993 год^[1]. На момант пачатку баявых дзеянняў тут знаходзілася каля 700 беларусаў. Большую частку прызвалі ў 1990 і 1991 гадах. Пасля развалу СССР адклікаць усіх адразу дадому не атрымлівалася. Таму яны вымушаны былі працягваць службу і нават прыняць удзел у канфлікце^[3].

Беларускія прызыўнікі трапілі галоўным чынам у пагранвойскі КДБ СССР і апынуліся на граніцы з ДРА. З пачаткам вайны яны ўдзельнічалі ў баявых аперацыях па перахопе караванаў са зброяй і прыкрывалі эвакуацыю мірнага насельніцтва (так, напрыклад, як пісаў вайсковы журналіст Сяргей Пцічкін, беларусы разам з іншымі задзейнічаны пры выратаванні 500 рускіх закладнікаў на чыгуначнай станцыі Душанбэ-2^[4]). У гэты час у пагранатрадах, што ўжо не падпарадкаваліся савецкаму кіраўніцтву, але яшчэ не ўвайшлі ў склад УС РФ, заставалася блізу 60 % байцоў. Многія афіцэры, з’язджаючы ў адпачынак, не вярталіся на мяжу, а таму іх месца даводзілася займаць сяржантам з Беларусі^[5]. Акрамя камандзіраў з іншых савецкіх рэспублік, свае часці пакідалі афіцэры і з ліку беларусаў, пра што пісаў у сваёй кнізе «Таджикистан 1992–2005. Война на забытой границе» Андрэй Мусалаў^[6].

Увесь 1992 год беларусы працягвалі несці службу ў краіне і паступова невялікімі партыямі вярталіся на радзіму. Апошняя група ў складзе 100 чалавек пакінула «гарачую кропку» ў лістападзе^[5]. Ураджэнцы рэспублікі заставаліся ў Таджыкістане і пасля гэтага, але 3 лістапада 1992 года быў прыняты Закон «Аб Узброеных Сілах Рэспублікі Беларусь», пасля чаго ўсе беларусы, якія служылі за межамі краіны, апынуліся вайскоўцамі замежных армій^[7].

Ветэранскі статус[правіць | правіць зыходнік]

У адрозненне ад беларусаў, якія ваявалі ў Афганістане, удзельнікі вайны ў Таджыкістане не атрымалі статус ветэранаў, бо фармальна грамадзян рэспублікі там не было. Вайскоўцы спрабавалі выправіць гэтую сітуацыю. Яны доўгія гады наведвалі дзяржаўныя ведамствы з запытамі даць ім патрэбны статус. На звароты прыходзілі падобныя адказы: «Беларусь з 1.01.1992 года заявіла аб сваім суверэнітэце і не прымала ўдзелу ў падпісанні Мемарандума аб супрацоўніцтве па ахове таджыкска‑афганскай мяжы». Газета «СБ. Беларусь сегодня» спасылалася на прыклад Расіі, дзе падобную юрыдычную праблему выправілі ў 2011 годзе, унёсшы неабходныя змены ў закон «Аб ветэранах». Дзякуючы гэтаму каля 23 тысяч расіян прызналі ўдзельнікамі баявых дзеянняў^[5]^[3].

У снежні 2016 года ў сувязі з прапрацоўкай пытання аб унясенні змяненняў у Закон «Аб ветэранах» іх запрашалі звярнуцца ў ваенныя камісарыяты. У той момант пачаліся работы па распаўсюджванню статусу ветэранаў. Чыноўнікам неабходна было ўдакладніць колькасць магчымых удзельнікаў вайны ў Таджыкістане^[1]. У 2019 годзе пры Міністэрстве працы і сацыяльнай абароны стварылі міжведамасную групу па прапрацоўцы канцэпцыі і структуры новай рэдакцыі Закона «Аб ветэранах». Чыноўнікі пачалі мерапрыемствы па вызначэнні колькасці ўдзельнікаў канфлікту. Для гэтага яны зноў прасілі былых вайскоўцаў прыбыць у ваенныя камісарыяты^[3]. Пад увагай знаходзіліся тыя, хто быў у Таджыкістане ў верасні–кастрычніку 1992 года^[8].

Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]

Сяргей Сыч (Рэчыца), служыў на 12-й памежнай заставе. Загінуў у ліпені 1993 года ў баі з маджахедамі і апазіцыянерамі^[3].
Уладзімір Самборскі (Гомель), таксама служыў на 12-й памежнай заставе (снежань 1991—снежань 1992^[9]), але дэмабілізаваўся за некалькі месяцаў да атакі баевікоў^[3].
Генадзь Смолікаў (Мінск), пагранічнік^[3]. Пакінуў Таджыкістан у лістападзе 1992 года^[5].