Беларусь у Халоднай вайне

Пасляваенная БССР І Беларуская ВА на карце СССР.

Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, як частка Савецкага Саюза, была ўцягнута ў супрацьстаянне сацыялістычнага і капіталістычнага блокаў у гады Халоднай вайны. Беларуская дыпламатыя актыўна падтрымлівала знешнепалітычны курс агульнасаюзнага кіраўніцтва па пытанні барацьбы з Захадам.

У рамках гіпатэтычнай Трэцяй сусветнай вайны паміж СССР і ЗША асаблівая роля адводзілася Беларускай ваеннай акрузе, якой ставілася задача прыкрыцця заходняга напрамку. Для падрыхтоўкі да патэнцыяльных ядзерных удараў на тэрыторыі рэспублікі ўдасканальвалася грамадзянская абарона і сістэма папярэджання аб нападах.

Вайскоўцы Беларускай ВА, этнічныя беларусы, ураджэнцы краіны розных нацыянальнасцяў і будучыя грамадзяне незалежнай Рэспубліка Беларусь прымалі ўдзел у шэрагу лакальных канфліктаў таго перыяду.

Палітыка-дыпламатычны бок

На пляцоўцы ААН

Гл. таксама: Знешняя палітыка БССР

Значнай падзеяй для Беларускай ССР па заканчэнні Другой сусветнай стаў яе выхад на міжнародную арэну і ўдзел у шэрагу міжнародных арганізацый, чаму спрыяў той факт, што ў лютым 1944 г. ёй было прадастаўлена права ажыццяўлення самастойнай знешнепалітычнай дзейнасці. У Канстытуцыі было замацавана права ўступаць у непасрэдныя дыпламатычныя адносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі дамовы, пагадненні і абменьвацца дыпламатычнымі і консульскімі прадстаўніцтвамі. Адначасна яна стала адной з краін-заснавальніц ААН. У 1974—1975 гадах Савецкая Беларусь абрана непастаянным членам Савета Бяспекі.

На пленарным пасяджэнні Генеральнай Асамблеі 19 верасня 1947 года выступіў міністр замежных спраў БССР Кузьма Кісялёў. Гэтая прамова кіраўніка беларускай дэлегацыі па форме і змесце адрознівалася ад яго выступлення на 1-й сесіі. Кісялёў спыніўся на ўсіх актуальных тады праблемах сусветнай палітыкі: вынікі дзейнасці ААН; амерыканскія планы сусветнага панавання; барацьба СССР за мір; прынцып аднагалоснасці ў Савеце Бяспекі; праблема раззбраення і ўсеагульнага скарачэння ўзбраенняў; іспанскае і інданезійскае пытанні; выдача і пакаранне ваенных злачынцаў. Рэзка змянілася і танальнасць прамовы міністра замежных спраў БССР. Замест спакойных выказванняў аб неабходнасці супрацоўніцтва вялікіх дзяржаў і ўсіх Аб’яднаных Нацый прыйшла рэзкая абвінаваўчая рыторыка. У асобе ЗША, якія Кісялёў імкнуўся прадставіць пераемнікам фашысцкай ідэалогіі і палітыкі, фармаваўся вобраз ворага.

Як пісаў гісторык Уладзімір Снапкоўскі, каментую выступленне, «так беларуская дыпламатыя пачала плаціць суровую даніну халоднай вайне».

З пачаткам дэкаланізацыі ў Азіі і Афрыцы грамадскасць рэспублікі рашуча выступала ў падтрымку народаў, якія змагаліся за незалежнасць альбо знаходзіліся ў канфрантацыі з заходнімі дзяржавамі і іх саюзнікамі, у прыватнасці, Інданезіі (па пытанні антыкаланіяльнай вайны), Алжыра (па пытанні антыкаланіяльнай вайны), Егіпта (па пытанні Суэцкага крызісу), арабскіх дзяржаў (у араба-ізраільскім супрацьстаянні). На кожнай сесіі ГА беларуская дэлегацыя адстойвала пазіцыі сацыялістычнага лагера па антыкаланіяльнай барацьбе.

Беларускі народ падтрымлівае законную барацьбу народаў Анголы, Мазамбіка, Гвінеі-Бісау, Зімбабвэ, Намібіі, якія змагаюцца супраць партугальскіх і паўднёваафрыканскіх каланізатараў-расістаў і іх імперыялістычных апекуноў. Беларуская дэлегацыя патрабуе спынення дапамогі і падтрымкі рэжымаў ПАР, Паўднёвай Радэзіі і Партугаліі з боку ЗША, Англіі, ФРГ і іншых заходніх дзяржаў.

— міністр замежных спраў БССР А. Гурыновіч на 25-й сесіі ГА.

Беларускія дыпламаты выкарыстоўвалі аргументацыю і ацэнкі, якія даваліся ад кіраўнікоў агульнасаюзнай дэлегацыі, у залежнасці ад сітуацыі ўзмацняючы або саслабляючы іх. Пазіцыя БССР у ААН па пытаннях, якія ставіліся да праблематыкі адносін двух блокаў, дыктавалася неабходнасцю жорсткай падтрымкі агульнасаюзнай знешнепалітычнай лініі. Магчымасць праявы якой-небудзь самастойнасці або ініцыятывы з боку беларускай дэлегацыі па палітычных пытаннях халоднай вайны выключалася. Паводле Снапкоўскага, беларускія прадстаўнікі выконвалі толькі абмежаваныя тактычныя задачы ў рамках размеркавання функцый паміж дэлегацыямі «савецкага блока», пра што сведчылі адзінкавыя прапановы БССР па карэйскаму і кітайскаму пытаннях.

Прагаласаваць не так, як саюзная дэлегацыя — скандал, хоць часам мне здавалася, што звычайная чалавечая логіка, годнасць патрабуе ад нас, што б мы галасавалі разам з большасцю, з Амерыкай. Не, палітыка логікі не прызнае. [...] А як галасаваць? Даводзілася падымацца і бегчы да саюзнай дэлегацыі, якая сядзела ў іншым канцы залы, такое, між іншым, было дадзена ўказанне — не саромецца, хоць газеты [амерыканскія] гэта і высмейвалі. Ды і нашы шэфы саюзныя напышліва пасмейваліся. Мне гэта было абразліва.

— пісьменнік і грамадска-палітычны дзеяч І. Шамякін, які неаднаразова ўдзельнічаў у сесіях Генеральнай Асамблеі ААН.

Беларусы ў ЗША

Гл. таксама: Беларусы ў ЗША і Дзень Волі

Манумент «Змагарам за Вольную Беларусь» у горадзе Саўт-Рывер, усталяваны ў 1974 годзе.

Як адзначыў гісторык Анатоль Вялікі, афіцыйны Вашынгтона ставіўся да беларускай эміграцыі вельмі лаяльна. Прыкладам добразычлівасці да яе з’яўлялася тое, што афіцыйныя асобы ЗША на дзяржаўным узроўні аддавалі даніну павагі эміграцыі ў яе імкненні захаваць ідэалы Беларускай Народнай Рэспублікі. Напрыклад, 25 сакавіка 1956 г., дзень святкавання 38-й гадавіны абвяшчэння дзяржавы, мэр Нью-Ёрка Р. Вагнер-малодшы афіцыйна абвясціў Днём Беларусі ў горадзе. У сакавіку 1957 г. губернатары Нью-Джэрсі і Мічыгана таксама афіцыйна абвясцілі 25 сакавіка Днём Беларусі ў сваіх штатах з правядзеннем адпаведных дзяржаўных мерапрыемстваў з нагоды дадзенай даты.

У сакавіку 1958 г. з нагоды святкавання 40-годдзя абвяшчэння БНР прэзідэнт ЗША Д. Эйзенхаўэр праз свайго памочніка Ш. Адамса перадаў старшыні Беларуска-амерыканскай асацыяцыі К. Мерляку асабістае пасланне, у якім павіншаваў усіх амерыканскіх беларусаў з тым, што яны адзначаюць гэты дзень на амерыканскай зямлі. Акрамя гэтага, віцэ-прэзідэнт Р. Ніксан напярэдадні прыняў у Капітоліі беларускую дэлегацыю і меў з ёй працяглую гутарку. Больш за тое, упершыню ў гісторыі сената ЗША сенатары ад штатаў Мінесота, Агая, Мічыган, Нью-Джэрсі, Ілінойс і іншыя, усяго больш за 20, выступілі ў Кангрэсе і павіншавалі беларускую эміграцыю з нагоды дня абвяшчэння БНР. 30 сакавіка ў нью-ёрскім гатэлі «Балтымор» адбыўся сход беларускай эміграцыі, на якім з дакладам выступіў прэзідэнт БНР (у выгнанні) М. Абрамчык, зачытаўшы прывітанне Эйзенхаўэра. З прывітальнымі прамовамі выступілі 10 губернатараў штатаў, звыш 20 сенатараў і членаў Палаты прадстаўнікоў. Святкаванне абвяшчэння БНР адзначалася і ў іншых гарадах краіны, як, напрыклад, Чыкага, Кліўленд, Дэтройт. Усе гэтыя мерапрыемствы знайшлі адлюстраванне ў сродках масавай інфармацыі ЗША.

У МЗС БССР ахарактарызавалі праведзеныя мерапрыемствы як антысавецкую кампанію, арганізаваную «амерыканскімі рэакцыянерамі», якая была накіраваная «супраць Беларускай ССР і беларускага народа». Савецкая Беларусь таксама выказала шкадаванне, што ў кампанію ўключыліся прэзідэнт, сенатары і члены Палаты прадстаўнікоў. Вялікі падкрэсліў, што амерыканцы выкарыстоўвалі правядзенне падобных мерапрыемстваў і падтрымлівалі беларускую эміграцыю ў піку Маскве, бо менавіта яна цалкам вызначала знешнюю палітыку БССР.

Ваенны бок

Карта размяшчэння падраздзяленняў і фарміраванняў ракетных войск стратэгічнага прызначэння на тэрыторыі Беларусі (1960—1996).

Беларуская ВА

Як было заяўлена ў працы «Армія беларускага народа» ад Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь, у гады Халоднай вайны групоўка войск Беларускай ваеннай акругі ўносіла вялікі ўклад у забеспячэнне бяспекі дзяржавы на заходнім напрамку, з’яўляючыся па сутнасці найважнейшым фактараў стратэгічнага стрымлівання для НАТА, у выпадку пагрозы пачатку класічнай вайны. Яна лічылася адной з самых магутных з 17 ваенных акруг ва Узброеных Сілах СССР. Рэгіён абсталёўваўся найноўшым узбраеннем і ваеннай тэхнікай. У ліку першых акруга атрымала ракетную зброю, а ў пачатку 1960-х гадоў сілы акругі ў ліку першых былі забяспечаны новымі баявымі машынамі пяхоты і бронетранспарцёрамі. Менавіта тут адпрацоўваліся найноўшыя формы і спосабы кіраўніцтва войскамі ў баі і аперацыі, актыўна ўдасканальвалася арганізацыя палявой і паветранай вывучкі, а таксама спецыяльнай, агнявой і тактычнай падрыхтоўкі.

У канфліктах

Гл. таксама: Воіны-інтэрнацыяналісты, Беларусы ў грамадзянскай вайне ў Анголе і Беларусы ў Афганскай вайне

Беларуская паштовая марка 2009 года, прымеркаваная да 20-годдзя вываду савецкіх войск з Афганістана.

Этнічныя беларусы, ураджэнцы рэспублікі розных нацыянальнасцяў, вайскоўцы БВА і будучыя грамадзяне незалежнай Беларусі ўдзельнічалі ў лакальных канфліктах Халоднай вайны. Так, напрыклад, даследчыца Ірына Варанкова адзначыла ўдзел авіяцыйных, зенітных і медыцынскіх часцей 338-га і 439-га авіяпалкоў з Баранавічаў у Карэйскай вайне. Паводле яе звестак, у замежнай кампаніі загінула 12 ураджэнцаў краіны, уключаючы 6 пілотаў. Сярод савецкіх ваенных спецыялістаў у В’етнаме таксама былі беларусы; адзін з іх, ураджэнец вёскі Забычанне Касцюковіцкага раёна Міхаіл Брындзікаў, які служыў зенітчыкам, загінуў. Праз вайна ў Анголе, па даных навуковага супрацоўніка Інстытута гісторыі НАН Беларусі і кандыдата гістарычных навук Аляксандры Кузняцовай-Ціманавай на 2020 год, прайшло 167 чалавек, у тым ліку 6 загінулых. Каля 30 тысяч у складзе АКСВА змагаліся ў Афганскай вайне 1979—1989 гадоў. Звыш 700 беларусаў загінулі.

Ядзерная пагроза

Беларускія гарады трапілі ў шматлікія амерыканскія планы па ядзерных бамбардзіроўках СССР. У 1956 годзе па існуючай канцэпцыі «масіраванай адплаты» ў выпадку пагрозы ЗША павінны былі нанесці ядзерны ўдар, які разбурыць савецкую інфраструктуру і выключыць магчымы адказ. Сярод беларускіх гарадоў ЦРУ вылучыла Оршу і Быхаў (ідуць пад першымі нумарамі), другарадныя цэлі – Бабруйск, Мінск і Гомель. Станам на 1956 год ракетная зброя толькі развівалася, і СССР з ЗША не валодалі дастатковай колькасцю такіх узбраенняў для дыстанцыйнага знішчэння праціўніка, таму прымаліся пад увагу аэрадромы стратэгічнай авіяцыі. Менавіта ў Оршы і Быхаве знаходзіліся рэактыўныя цяжкія бамбардзіроўшчыкі Ту-16 — машыны, якія валодалі радыусам дзеяння звыш трох тысяч кіламетраў і ўяўлялі пагрозу Еўропе. Для знішчэння савецкіх мэтаў амерыканцы планавалі выкарыстоўваць бамбардзіроўшчыкі B-47, а таксама цяжкія звышдалёкія міжкантынентальныя стратэгічныя бамбардзіроўшчыкі B-52. Самалёты планавалі абсталёўваць ядзернымі і тэрмаядзернымі боегалоўкамі.

На выпадак ажыццяўлення падобных планаў у СССР паўсталі контрмеры. Першапачаткова была створана сістэма мясцовай супрацьпаветранай абароны (МСПА), у 1961 г. яна была ператворана ў сістэму грамадзянскай абароны (ГА).

У пастановах Савета Міністраў Беларускай ССР 1948, 1951, 1957 гг. утрымліваліся падрабязныя інструкцыі па арганізацыі абароны насельніцтва, гарадоў, важных прадпрыемстваў у выпадку пачатку ваенных дзеянняў. Праектаваліся і будаваліся камандныя пункты МСПА, прытулкі, распрацоўваліся навучальныя праграмы па навучанні насельніцтва супрацьатамнай абароне, было забаронена будаўніцтва новых і пашырэнне існуючых прамысловых прадпрыемстваў у гарадах і іншае.

У 1960-я гады структура грамадзянскай абароны зведала больш маштабнае ўдасканаленне. На фоне абвастрэння міжнароднай абстаноўкі ў Беларускай ССР на працягу 1962 г. было праведзена тры буйнамаштабных вучэнні, у якіх было задзейнічана больш за 300 тыс. чалавек. Беларускія вайсковыя фармаванні і фармаванні ГА былі прыведзеныя ў стан «павышанай гатоўнасці». Пасля ўрэгулявання канфліктнай сітуацыі грамадзянская абарона заставалася важным элементам ваеннага патэнцыялу СССР і Беларускай ССР і працягвала ўдасканальвацца. Асаблівую актуальнасць набыла праблема забеспячэння ўстойлівай работы эканомікі ў ваенны час. За аснову абароны была прынятая ідэя правядзення масавай эвакуацыі насельніцтва гарадоў — верагодных мэтаў нападу — у загарадныя зоны. Персанал, задзейнічаны ў рабоце прадпрыемстваў, забяспечваўся сховішчамі.

У 1970-я грамадзянская абарона была пераведзена пад кантроль Міністэрства абароны СССР. На мясцовым узроўні адказнасць за выкананне мерапрыемстваў ускладалася на Савет Міністраў БССР. Нягледзячы на ваенна-палітычны парытэт і пацяпленне ў адносінах паміж СССР і ЗША, удасканаленне сістэмы па абароне насельніцтва было працягнута. У прыватнасці, у гэты час праводзілася работа па павелічэнні колькасці ахоўных збудаванняў, быў ажыццёўлены комплекс іншых навуковых і практычных мерапрыемстваў. У адпаведнасці з навуковымі распрацоўкамі будаваліся новыя віды супрацьрадыяцыйных хованак, распрацоўваліся больш эфектыўныя планы забеспячэння ўстойлівай работы эканомікі ў ваенны час.

Літаратура

• Снапковский, В. Е. Белорусская ССР в ООН : отряд советской дипломатии в действии // Право и экономика (Серия «Гуманитарные науки»). — Минск: 2021. — P. 318. — ISSN 978-985-552-988-1.
• Гура А.Н., Бузин Н.Е., Даниилов А.М. и др. (2018). Армия белорусского народа : к 100-летию вооруженных сил Республики Беларусь. Минск: «Беларусь». p. 264.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link)
• Беларусь в современном мире = Беларусь у сучасным свеце: материалы XIV Международной конференции, посвященной 94-летию образования Белорусского государственного университета, 29 октября 2015 г. / редкол.: В. Г. Шадурский [и др.]. — Минск: Изд. центр БГУ, 2016. — 351 с.
  • Бурик, Е. А., Альбиновская, А. И. Международная обстановка в годы «холодной войны» и гражданская оборона БССР (1945—1976 гг.). — 2015. — P. 25—26.
• Анатолий Великий. БССР-США: дипломатия периода «холодной войны» // Советское фото : журнал. — 1999.

Спасылкі

• Объекты «Холодной войны» : Покинутые военные объекты второй половины XX века
• Участие белорусов в локальных войнах и вооруженных конфликтах