Перайсці да зместу

Лезгінскія мовы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Лезгінскія мовы
Таксон галіна
Статус агульнапрызнана
Арэал поўдзень Дагестана, поўнач Азербайджана, усход Грузіі
Колькасць носьбітаў каля 882 100
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Паўночнакаўказская надсям’я (гіпатэтычная)

Нахска-дагестанская сям’я
Склад
5 падгруп
жывыя: агульская, арчынская, будухская, крызская, лезгінская, рутульская, табасаранская, удзінская, цахурская
мёртвыя: агванская
Час падзелу каля 3,5 тысяч гадоў таму
Коды моўнай групы
ISO 639-2 —
ISO 639-5 —

Лезгінскія мовы (лезгінская моўная група; таксама самурскія мовы[1][2]) — галіна нахска-дагестанскіх моў[3], якая ўключае дзевяць жывых (агульская, арчынская, будухская, крызская, лезгінская, рутульская, табасаранская, удзінская і цахурская) і адну мёртвую (агванская) мовы. Лезгінскія мовы з’яўляюцца самай паўднёвай галіной нахска-дагестанскай сям’і[4]. Гістарычна яны распаўсюджаны на поўдні Дагестана і поўначы Азербайджана, а таксама прадстаўлены на ўсходзе Грузіі (удзінская мова).

Лік гаворачых на іх каля 882 100 чалавек (2017)[5]. З пункту гледжання сацыялінгвістыкі лезгінскія мовы маюць вельмі розны статус: калі, напрыклад, на ўласна лезгінскай мове гаворыць больш за шэсцьсот тысяч чалавек і існуе шырокая літаратура, то на арчынскай мове, якая да 2006 года не мела пісьменства, гавораць толькі жыхары аднаго горнага паселішча.

Народнасці лезгінскай групы як па мове, так і ў этнакультурных адносінах блізкія з іншымі народамі Дагестана. Продкі гэтых народнасцяў гістарычна ўваходзілі ў склад шматплемяннога дзяржаўнага аб’яднання — Каўказскую Албанію, і былі вядомыя пад агульным імем «лекаў»[6][7][8] або «албанаў» (не блытаць з балканскімі албанцамі)[9].

Паводле МСЭ, народнасці лезгінскай моўнай групы былі вядомыя як «лезгіны»[10], а па асманскіх крыніцах як «lezgi»[11].

Параўнанне моў[правіць | правіць зыходнік]

Навукоўцы разглядаюць адрозненні як вынік агульнага паходжання ад адной прамовы, на якой размаўлялі продкі сучасных лезгінскіх народаў некалькі тысяч гадоў таму[12].

Тэрміналогія і класіфікацыя[правіць | правіць зыходнік]

У дарэвалюцыйнай літаратуры пад назвай «лезгінскія» часам памылкова фігуравалі розныя дагестанскія мовы. Ё. А. Гюльдэнштэт (1745—1781), апісваючы падарожжа па Каўказе, прывёў наступны пералік моў: «Лезгінскія: анцугская, джарская, хунсагская, дзідойская»[13]. Першыя тры з’яўляюцца гаворкамі аварскай, а апошняя — адной з моў авара-анда-цэзскай галіны. Класіфікацыя, прапанаваная Ё. А. Гюльдэнштэтам, тут жа апынулася памылковай[13]. Таксама ён памылкова ў склад аварцаў уключыў лезгінамоўныя грамадствы Ахтыпара і Рутул[14]. Яшчэ адна памылковая класіфікацыя была дадзена Клапротам, які пад назвай «лезгінскія» мовы вызначыў аварскую, акушынскую (даргінскую), казікумухскую (лакскую) і іншыя[15].

У Спісе народнасцяў СССР, складзеным у 1927 годзе па матэрыялах Камісіі па вывучэнні племяннога складу насельніцтва СССР і сумежных краін, мовы агулаў, арчынцаў, будугаў, джэкаў[Заўвага 1], крызаў, рутульцаў, табасаран, удзінаў, хапутцаў[Заўвага 2], хіналугцаў і цахураў адзначаны як прыналежныя да «лезгінскай (кюрынскай) групы»[16].

Па класіфікацыі нямецкага мовазнаўцы А. Дыра кюрынская падгрупа дзеліцца на дзве часткі[17]:

Савецкі мовазнаўца Р. М. Шаўмян, які абследаваў у 1937 годзе гільскую гаворку лезгінскай і шахдагскую мовы, у адным са сваіх артыкулаў выказаў меркаванне, што тэрмін «шах-дагская падгрупа» няслушны, паколькі ім нельга разам аб’яднаць мовы (крызскую і будухскую з аднаго боку і хіналугскую з другога), якія розныя на ўзроўні лексікі і граматыкі[18].

Мовы лезгінскай групы інакш таксама называюць самурскімі[19]. У залежнасці ад класіфікацыі дадзенае азначэнне ўключае розны пералік моў. Так, па прыблізнай схеме дагестанскіх моў, апісанай у Літаратурнай энцыклапедыі А. Л. Шамхалавым, вылучаецца лезгінская група, якая складаецца з лезгінскай, табасаранскай і самурскай (агульскай, будугскай, джэкскай, крызскай, рутульскай, удзінскай, хапутлінскай, хіналугскай і цахурскай) моў[20]. Тое самае паўтарае 1-е выданне ВСЭ[21] (дзе сустракалася таксама найменне «кюрынская моўная група»[22][23]).

Па 2-му выданню ВСЭ «самурскія мовы» складаюцца з агульскай, арчынскай, рутульскай, табасаранскай, цахурскай і шахдагскіх моў (будухскай, джэкскай і хіналугскай), але без уключэння удзінскай[19].

Па класіфікацыі, распрацаванай рускім мовазнаўцам М. Трубяцкім, склад лезгінскіх моў наступны[17]:

  • самурская група
    • паўночна-ўсходняя падгрупа (агульская, кюрынская і табасаранская);
    • паўднёва-ўсходняя падгрупа (будухская, джэкская, рутульская і цахурская);
  • арчынская мова;
  • удзінская мова;
  • хіналугская мова.

У цяперашні час ў складзе лезгінскіх мовы вылучаюцца наступныя групы[3]:

Чатыры падгрупы ўтвараюць так званую ўласна лезгінскую групу, супрацьпастаўленую удзінска-агванскай групе. Такім чынам, удзінская мова (і яе продак агванская мова) займае ў складзе групы найбольш перыферыйнае становішча: ён раней за ўсё аддзяліўся ад пралезгінскай мовы (па розных ацэнках, 3-3,5 тыс. гадоў таму)[Заўвага 4].

Па найбольш сучаснай класіфікацыі 2018 года хіналугская мова не прызнаецца часткай лезгінскай галіны, а ўтварае асобную галіну ў складзе нахска-дагестанскай (усходнекаўказскай) моўнай сям’і[крыніца?].

Пашыранасць[правіць | правіць зыходнік]

Рассяленне лезгінскіх народаў у ПФА і СКФА па гарадах і сялібах у %, перапіс 2010 г.
Карта Ёгана Баптыста Гомана 1737 года. На карце арэал рассялення лезгінамоўных народнасцяў адзначаны як Lesgi

Лезгінскія мовы распаўсюджаны, пераважна, у паўднёвай частцы Дагестана і паўночных раёнах Азербайджана[3]. Удзінскі прадстаўлены ў Грузіі.

Сярод лезгінскіх моў ядзерную групу (яна ж самурская) складаюць сем моў, якія аб’ядноўваюцца ва ўсходнелезгінскую (агульская, лезгінская і табасаранская), заходнелезгінскую (рутульская і цахурская) і паўднёвалезгінскую (будухская і крызская) падгрупы. Астатнія дзве мовы (арчынская і ўдзінская) у генетычным і арэальным плане ўмоўна можна разглядаць як «перыферыйныя». Гэтыя дзве мовы раней за астатнія аддзяліліся ад пралезгінскай мовы, і калі арчынская выкарыстоўваецца на даволі значнай адлегласці ад «ядзернай» зоны (сяло Арчыб), то на ўдзінскай гавораць на самым поўдні лезгінамоўнай вобласці (пасёлак Нідж). Яшчэ адна мова — агванская (каўказска-албанская) — з’яўляецца мёртвай[4].

У геаграфічным плане мовы пашыраны наступным чынам:

Пераважная большасць лезгінскіх моў маюць дыялекты, якія часам адрозніваюцца вельмі моцна (аж да адсутнасці ўзаемаразумення), як паўночны і паўднёвы дыялекты табасаранскага, уласна агульскі і кашанскія дыялекты агульскага, мухадскі і барчынска-хноўскі дыялекты рутульскага.

Моўныя рысы[правіць | правіць зыходнік]

У моўным стаўленні лезгінскія мовы досыць паслядоўна ўвасабляюць «усходнекаўказскі стандарт» — багаты кансанантызм, вялікі лік склонаў, эргатыўная будова сказа і іншае.

Фанетыка[правіць | правіць зыходнік]

Фанетычная сістэма адрозніваецца складаным кансанантызмам: так, у большасці моў адзначаюцца увулярныя, фарынгальныя і ларынгальныя зычныя (у арчынскай маюцца таксама бакавыя зычныя, як і ў авара-анда-цэзскіх мовах). Для змычных уласціва чацвярычнае супрацьпастаўленне: звонкія — прыдыхальныя глухія — непрыдыхальныя глухія — абруптыўныя.

b, d, g
pʰ, tʰ, kʰ
p, t, k
pʼ, t’, k’

Арфаграфічна абруптывы абазначаюцца з выкарыстаннем дадатковага знака — «палачка», як у пӏ, тӏ, кӏ.

Марфалогія назоўніка[правіць | правіць зыходнік]

Марфалагічна лезгінскія мовы адносяцца ў асноўным да аглютынатыўнага тыпу, што найбольш відавочна ў скланенні назоўнікаў. Апроч звычайных для еўрапейскіх моў склонаў тыпу давальнага ў лезгінскіх прысутнічае мноства так званых мясцовых (лакацыйных, прасторавых) склонаў, паказчыкі якіх звычайна складаюцца не з аднаго суфікса, а з двух ці трох. Першым ідзе суфікс, які паказвае на месцазнаходжанне (лакалізацыю) якога-небудзь аб’екта адносна арыенціра: ён паказвае, ці знаходзіцца аб’ект усярэдзіне, каля, над ці пад арыенцірам і т. п. Другі паказчык ідзе за першым і паведамляе пра тое, ці знаходзіцца аб’ект адносна арыенціра нерухома (у спакоі) або ж рухаецца, і калі так, то ў які бок — ад арыенціра або па кірунку да яго. Кожны з паказчыкаў лакалізацыі (якіх можа быць каля 5-7), як правіла, можа спалучацца з любым паказчыкам кірунку (якіх звычайна бывае 2-3): такім чынам узнікае вялікая колькасць спалучэнняў, дзякуючы якім пры дапамозе адной словаформы можна выказаць досыць складаныя прасторавыя адносіны. Напрыклад, сэнс «з-пад стала», які ў беларускай мове выяўляецца словазлучэннем са складанай падставай «з-пад» і формай слова «стол» у родным склоне, у лезгінскай будзе выражацца адным словам: столдикай, члянімае на марфемы стол-ди-к-ай. Тут суфікс лакалізацыі -к- паказвае на тое, што суб’ект знаходзіцца пад некаторым арыенцірам («пад сталом»), а суфікс кірунку -ай- выказвае значэнне аддалення ад дадзенага арыенціра; пры дапамозе ж суфікса -ди- утвараецца так званая ўскосная аснова назоўніка — ад яе вытворны ўсе склоны, акрамя назоўнага.

Клас назоўніка і асоба дзеяслова[правіць | правіць зыходнік]

Большасці лезгінскіх моў уласціва ўзгадненне па катэгорыі класа назоўніка. Як правіла, назоўнікі падзяляюцца на чатыры класы: 1) назвы асоб мужчынскага полу, 2) назвы асоб жаночага полу, 3) назвы жывёл і некаторых прадметаў, 4) назвы неадушаўлёных прадметаў і з’яў (размеркаванне назваў прадметаў паміж 3-м і 4-м класамі з’яўляецца дастаткова складаным і дрэнна прадказальным). Самі назоўнікі па класе звычайна ніяк не маркіраваныя, аднак у залежнасці ад таго, да якога класа адносіцца назоўнік, які стаіць у сказе ў назоўным склоне, іншыя словы ў гэтым сказе (дзеяслоў, прыметнік, часам таксама прыслоўе) атрымліваюць пэўны паказчык — прэфікс або суфікс, а ў некаторых выпадках інфікс.

Катэгорыя класа цалкам страцілася ў лезгінскай, агульскай і удзінскай мовах, у паўднёвай гаворцы табасаранскай. Пра існаванне катэгорыі класа ў агванскай нічога не вядома. Пры гэтым у удзінскай адушаўлёнасць выяўляецца па ўзгадняемасці ў множным ліку[27], у лезгінскай некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі адносяцца да singularia і pluralia tantum[28], а ў агульскай адушаўлёнасць—неадушаўлёнасць адрозніваецца па спалучальнасці з дзеясловамі ў каўзатыўных канструкцыях[29].

У удзінскай і табасаранскай мовах развілося асабовае дапасаванне. Паказчыкі 1-й і 2-й асобы ўзыходзяць у гэтых мовах да асабістых займеннікаў.

Марфалогія дзеяслова[правіць | правіць зыходнік]

Сярод часовых форм дзеяслова ў лезгінскіх мовах пераважаюць аналітычныя канструкцыі — звычайна гэта спалучэнні дзеепрыслоўя, дзеепрыметніка або інфінітыва з дзеясловамі «быць» або «становіцца». У дзеясловаў супрацьпастаўляюцца асновы закончанага і незакончанага трывання.

Уласцівай асаблівасцю словаўтварэння з’яўляецца наяўнасць дзеяслоўных прыставак з прасторавымі значэннямі; звычайна гэта той жа набор значэнняў, што і ў прасторавых склонаў: «унутры», «зверху», «знізу» і т. п. У адрозненне ад беларускай мовы, у лезгінскіх дзеяслоўнае трыванне незалежнае ад наяўнасці ці адсутнасці прыстаўкі: яе прыбаўленне не мяняе трыванне дзеяслова, так што прыставачны дзеяслоў (як і зыходны дзеяслоў без прыстаўкі) мае абедзве трывальныя асновы.

Сінтаксіс[правіць | правіць зыходнік]

Сінтаксічна лезгінскія мовы, як і іншыя прадстаўнікі нахска-дагестанскай сям’і, адносяцца да моў эргатыўнага ладу. Парадак слоў у цэлым вольны, з перавагай як нейтральнага парадку «дзейнік — дапаўненне — выказнік» (SOV).

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

У лексіцы лезгінскіх моў мноства запазычанняў з усходніх моў, перш за ўсё з арабскай, персідскай і цюркскіх (асабліва азербайджанскай)[30]. Пачынаючы з канца XIX стагоддзі з’явілася таксама вялікая колькасць рускіх запазычанняў.

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Этнічная група крызаў.
  2. ↑ Этнічная група крызаў.
  3. ↑ Дыялект крызскай мовы.
  4. ↑ Альтэрнатыўную прапанову выказаў у апошнія гады нямецкі каўказазнаўца Вольфганг Шульцэ, на думку якога удзінская мова не з’яўляецца перыферыйнай, а ўтварае асобную галіну ва ўсходнелезгінскай падгрупе[24].

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Вопросы языкознания. — М.: Наука, 1972. — С. 24.
  2. ↑ Общественные науки в СССР: Языкознание. — М.: Академия наук СССР, Ин-т науч. информации по общественным наукам, 1978. — В. 1—3.
  3. ↑ а б в БРЭ 2010, с. 166—167.
  4. ↑ а б Майсак Т. А. Типологическое, внутригенетическое и ареальное в грамматикализации: данные лезгинских языков // Acta Linguistica Petropolitana. Труды института лингвистических исследований. Т. XII. № 1. — СПб.: Наука, 2016. — С. 588-589.
  5. ↑ Lezgic (англ.). Ethnologue: Languages of the World. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2017. Праверана 17 жніўня 2017. — Даныя атрыманы шляхам складання ліку гаворачых для асобных моў.
  6. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  7. ↑ Учение записки (арх. 16 ліпеня 2022). — Махачкала : ИИЯиЛ им. Цадасы, 1969. — Т. 19. — Iss. 2. — С. 86.
  8. ↑ Б. Г Алиев, М.-С. К. Умаханов. Дагестан в XV-XVI вв: вопросы исторической географии (арх. 16 ліпеня 2022). — Институт ИАЭ ДНЦ, 2004. — С. 379. — 493 с.
  9. ↑ Р. М. Магомедов. Происхождение названия Лезгинстан, «Ученые записки ИИЯЛ», т. IX, Махачкала, 1961, стр. 56.
  10. ↑ МСЭ/Лезгины. C.123. Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2022. Праверана 4 ліпеня 2021.
  11. ↑ Osmanli Devleti’nin Lezgilerle Iliskileri (1700—1732) (тур.)
  12. ↑ Магомедов Магомед Ибрагимович генетическое родство дагестанских языков (исконная лексика) // ВЕСТНИК ВЭГУ. — 2009. — Т. 41. — № 3. — С. 48—54. — ISSN 1998-0078. Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2021.
  13. ↑ а б Мейланова 1964, с. 9.
  14. ↑ Иоганн Антон Гильденштедт. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2019. Праверана 8 лістапада 2018.
  15. ↑ Мейланова 1964, с. 10.
  16. ↑ Список народностей Союза Советских Социалистических Республик // Труды комиссии по изучению племенного состава населения СССР и сопредельных стран. Вып. 13.. — Л.: Изд-во АН СССР, 1927. — С. 4, 19-20.
  17. ↑ а б Мейланова 1964, с. 13.
  18. ↑ Талибов Б. Б. Будухский язык. — М.: Academia, 2007. — С. 10—11.
  19. ↑ а б Большая советская энциклопедия. — 2-е изд.. — М.: Советская энциклопедия, 1955. — Т. 38. — С. 37.
  20. ↑ Шамхалов А. Л. Дагестанские языки // Литературная энциклопедия. — М.: Изд-во Ком. Акад., 1930. — Т. 3. — С. 132—135. Архівавана 20 жніўня 2017 года.
  21. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1-е изд.. — М., 1930. — Т. 20. — С. 165—166.
  22. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1-е изд.. — М., 1937. — Т. 35. — С. 610.
  23. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1-е изд.. — М., 1938. — Т. 36. — С. 238.
  24. ↑ Schulze W. Towards a history of Udi // International Journal of Diachronic Linguistics (2005), vol. 1: 55-91.
  25. ↑ а б Талибов 1980, с. 6.
  26. ↑ а б в Талибов 1980, с. 7.
  27. ↑ Майсак Тимур Анатольевич Согласование по множественному числу в удинском языке // Acta Linguistica Petropolitana. Труды института лингвистических исследований. — 2017. — В. 1. — Т. XIII. — С. 680–724. — ISSN 2306-5737. Архівавана з першакрыніцы 25 кастрычніка 2021.
  28. ↑ Алексеев Михаил, Шейхов Энвер. Лезгинский язык / отв. ред. Мейланова У. А. — Москва: Academia, 1997. — 136 с. — ISBN 978-5-87444-055-8. Архівавана 27 кастрычніка 2021 года.
  29. ↑ Мерданова Солмаз Рамазановна, Майсак Тимур Анатольевич, Даниэль Михаил Александрович Каузатив в агульском языке: способы выражения и семантические контрасты // Исследования по глагольной деривации. — М.: Языки славянских культур, 2008.
  30. ↑ Языки мира: Кавказские языки. / Ред. М. Е. Алексеев, Г. А. Климов, С. А. Старостин, Я. Г. Тестелец. М.: Academia, 1999; 2001. — С. 373.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Артыкулы[правіць | правіць зыходнік]

Манаграфіі[правіць | правіць зыходнік]

  • Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. — М.: Наука, 1985.
  • Загиров В. М.. Историческая лексикология языков лезгинской группы. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. — 141 с.
  • Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. — М.: Наука, 1964.
  • Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. — М.: Наука, 1980.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Лезгінскія_мовы&oldid=4768471"