Паўстанне Кенесары Касымава
| Паўстанне Кенесары | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Казахскія паўстанні | |||
 | |||
| Дата | 1837-1847 | ||
| Месца | сучасны Казахстан | ||
| Прычына | ліквідацыя ханства | ||
| Вынік | перамога царскіх войскаў | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
Паўстанне Кенесары Касымава 1837—1847 гг. — самае працяглае і буйнае ў XIX стагоддзі нацыянальна-вызвольнае паўстанне ў Казахстане пад кіраўніцтвам хана Кенесары Касым-улы супраць Расійскай Імперыі.
Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Да сярэдзіны 18-га стагоддзя Казахскае ханства падпадала пад шматлікім набегам джунгараў. З-за таго, што землі Казахскага ханства распасціраліся ад Алтая на ўсходзе да ракі Урал на захадзе, ад ракі Ішым на поўначы да сучаснага Ташкента на поўдні, казахскі народ перажываў цяжкасці з адпорам набегаў джунгар. У выглядзе парадку жыцця, які склаўся гістарычна ў сувязі геаграфічным размяшчэннем, умовамі прыроды, казахі галоўным чынам займаліся гавядніцтвам у паўночных, усходніх, заходніх і цэнтральных, паўднёва-усходніх рэгіёнах, у паўднёвых рэгіёнах у выглядзе кліматычных умоў займаліся гавядніцтвам. Разрозненым казахам цяжка было спехам памкнуцца і весці войны. Гэтак жа з тае прычыны, што казахі самі па сабе былі міралюбны народ, ніколі не здзяйснялі набегі на суседнія краіны і тэрыторыі, не мелі прэтэнзій да земляў суседзяў. Казахі ў 1731 годзе ў Анракайскай бітве агульнымі высілкамі далі адпор джунгарам, іх наступ быў спынены і яны былі разгромлены. У сярэдзіне 18 стагоддзя запалілася зорка вялікага казахскага палкаводца і палітычнага дзеяча Абылай хана, які змог трымаць баланс паміж Расійскай імперыяй і Цыньскай імперыяй, не прымаў падданства ні ў той, ні ў іншай дзяржавы. Таксама менавіта ў перыяд кіравання Абылай хана Цынская імперыя, асцерагаючыся набегаў з боку занадта агрэсіўных джунгараў на свае паўночныя тэрыторыі, здзяйсняе паход на Джунгарскую дзяржаву, цалкам разбівае іх, рэшткам джунгар Расійская імперыя ласкава падае прытулак і сховішча, таксама просіць Абылай хана не нападаць на іх караван і даць ім прайсці па тэрыторыі казахаў. Пасля смерці Абылай хана Расійская імперыя працягнула палітыку каланізацыі, раз'яднання казахаў і па захопе найболей урадлівых земляў, паш, выганаў для скаціны, што ўрэшце прывяло да шматлікіх паўстанняў і войн з боку казахаў, Усе гэтыя паўстанні жорстка душыліся карнымі войскамі імператараў, аулы выпальваліся, сілком адбіралі скаціна і землі. Адной з самых найболей значных падзей таго часу было вайна супраць каланізатараў пад кіраўніцтвам Кенесары хана, які нягледзячы на тэхналагічную адсталасць свайго войска, смог зацята ваяваць прыблізна дзесяць гадоў супраць карнікаў.
Прычыны[правіць | правіць зыходнік]
Палітычныя пагляды Кенесары фармаваліся ў цяжкія гады 1-й чвэрці XIX стагоддзя, калі Расійская імперыя ўсё больш пракрадалася ў глыб казахскіх стэпаў. Каланізацыя выклікала масавыя пратэсты казахаў. На чале народных антыкаланіяльных выступаў усталі актыўныя прадстаўнікі казахскай чынгізідскай шляхты. Менавіта ў гэты перыяд у ходзе нацыянальна-вызвольнага змагання казахаў (20—30-я гады XIX стагоддзя) Кенесары высунуўся ў палітычныя лідары свайго народа. У гэтыя гады ён прымаў актыўны ўдзел у руху, узначаленым яго братам Саржанам[1].
У 1822 годзе імператар Аляксандр I выдае ўказ пра ўвядзенне распрацаванага М. М. Спяранскім «Статута пра сібірскіх кіргізаў», якім ліквідавалася ханская ўлада ў казахскіх жузах. Наступныя праўныя рэформы пазбывалі мясцовую ўладу ў асобе шляхты і ханаў якіх-небудзь праў на падатковыя зборы і самакіраванне. Усе гэтыя правы і паўнамоцтвы перадаваліся рускім уладам. У кампетэнцыю акруговых загадаў, гэтак жа перадаваліся правы на збор ясака (пошліны) з гандлёвых караванаў. Часцяком, загады воласцей у Малодшым жузе, парушалі маршруты вандраванні казахскіх родаў, што гэтак жа выклікала незадаволенасць качэўнікаў. Кенесары і казахская шляхта сталі перашкаджаць уводзінам новай сістэмы адміністрацыйнага кіравання і далейшай экспансіі Расійскай Імперыі. Галоўныя прычыны паўстання — каланіяльная палітыка царызму ў Казахстане, ліквідацыя ханскай улады ў сярэднім жузе і ўвядзенне расійскай сістэмы адміністрацыйнага кіравання.
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Кенесары Касымова восстание // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.
