Першая чачэнская вайна

Першая чачэнская вайна
Баі вакол будынка былога рэспубліканскага камітэта КПСС («Прэзідэнцкага палаца») у Грозным, студзень 1995 года
Дата	11 снежня 1994 — 31 жніўня 1996
Месца	Ічкерыя, Дагестан, Інгушэція і Стаўрапольскі край Расіі
Прычына	Правал расійскіх спробаў дзяржаўнага перавароту ў Ічкерыі
Вынік	Захаванне фактычнай незалежнасці Ічкерыі
Праціўнікі
Расія Узброеныя сілы Расійскай Федэрацыі Унутраныя войскі МУС РФ Ічкерыя Нацыянальная Армія Ічкерыі Турэцкія добраахвотнікі Белгарадскія добраахвотнікі [патрэбна лепшая крыніца] "Шэрыя ваўкі" - турэцкая арганізацыя
Камандуючыя
Генадзь Трошаў Аслан Масхадаў
Сілы бакоў
95 тыс. ваенных (люты 1995) 30 тыс. ваенных
Страты
5042 забітых, 16 098 параненых 2870 забітых
Агульныя страты
87 691 забіты цывільны
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першая чачэнская вайна (афіцыйна: Аперацыі па аднаўленні канстытуцыйнага парадку ў Чачні 1994—1996 гадоў, або Узброены канфлікт у Чачэнскай Рэспубліцы і на прылеглых да яе тэрыторыях Расійскай Федэрацыі; таксама вядомая як Першая чачэнская кампанія і Першая расійска-чачэнская вайна, чач.: Хьалхара оьрсийн-нохчийн тӀом) — баявыя дзеянні на тэрыторыі Чачні і памежных рэгіёнаў Паўночнага Каўказа паміж войскамі Расіі (УС і МУС) і непрызнанай Чачэнскай Рэспублікай Ічкерыя з мэтай узяцця пад кантроль тэрыторыі Чачні, на якой у 1991 годзе была абвешчаная Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя.

Канфлікт і папярэднія яму падзеі характарызаваліся вялікай колькасцю ахвяр сярод насельніцтва, ваенных і праваахоўных органаў, гучалі ўзаемныя абвінавачванні бакоў у генацыдзе.

Асноўныя падзеі

• 12—22 снежня 1994 — бітва ў ваколіцах Грознага
• 28 снежня 1994 — бітва за гарадок Ханкала, што на ўсход ад Грознага
• 31 снежня 1994 — 6 студзеня 1995 — бітва за Грозны
• 15—23 лютага 1995 — бітва за Аргун
• 10 сакавіка 1995 — 24 мая 1996 — Аблога Бамута
• 7—8 красавіка 1995 — бойня ў вёсцы Самашкі
• 14—19 чэрвеня 1995 — напад на Будзёнаўск аддзелу на чале з Шамілём Басаевым, дзе было захоплена ў палон шмат матак і народжаных дзяцей у радзільным доме
• 14—26 снежня 1995 — бітва за Гудэрмес, Шатой, Урус-Мартан, Ачхой-Мартан.
• 9—18 сакавіка 1996 — напад на Кізляр Салмана Радуева, дзе захапілі ў палон мірных людзей.
• 22—23 лютага 1996 — баі каля вёскі Галашкі ў Інгушэціі
• 6—8 сакавіка 1996 — заняцце Грознага чачэнскімі ваярамі
• 14—15 сакавіка 1996 — бітва ў сяле Самашкі
• 16 красавіка 1996 — засада каля вёскі Ярышмарды, дзе былі забітыя каля 200 расіян.
• 6—20 жніўня 1996 — напад чачэнцаў на Грозны, Аргун і Гудэрмес
• 31 жніўня 1996 — угода паміж Расіяй і Ічкерыяй
• 31 снежня 1996 — канчатковы вывад расійскіх войскаў з Чачні

Перадгісторыя канфлікту

З пачаткам перабудовы ў розных рэспубліках Савецкага Саюза, у тым ліку і ў Чачэна-Інгушэціі, актывізаваліся розныя нацыяналістычныя рухі. Адной з падобных арганізацый стаў створаны ў 1990 годзе Агульнанацыянальны кангрэс чачэнскага народа (АКЧН), які ставіў сваёй мэтай выхад Чачні са складу СССР і стварэнне незалежнай Чачэнскай дзяржавы. Яго ўзначаліў былы генерал савецкіх ваенна-паветраных сіл Джахар Дудаеў.

«Чачэнская рэвалюцыя» 1991 года

8 чэрвеня 1991 года на II сесіі АКЧН Дудаеў абвясціў Чачэнскую Рэспубліку (Нохчы-чо), такім чынам, у Рэспубліцы склалася двоеўладдзе.

У ліпені 1991 года II з’езд АКЧН заяўляе, што самаабвешчаная Чачэнская Рэспубліка (Нохчы-Чо) не ўваходзіць у склад РСФСР і СССР.

Падчас падзей 19-21 жніўня 1991 года у Маскве, кіраўніцтва ЧІАССР, па некаторых даных, падтрымала ДКНС(па іншых даных, Д. Заўгаеў да правалу выступу ДКНС устрымліваўся ад ацэнак падзей у Маскве). Ацаніўшы сітуацыю, 6 верасня 1991 года Дудаеў абвясціў аб роспуску рэспубліканскіх дзяржаўных структур, абвінаваціўшы Расію ў каланіяльнай палітыцы. У гэты ж дзень прыхільнікі Дудаева штурмам захапілі будынак Вярхоўнага Савета ЧІАССР, тэлецэнтр і Дом Радыё. Больш за 40 дэпутатаў было збіта, а старшыню грозненскага гарадскога савета Віталя Куцэнку забілі, выкінуўшы з акна. З гэтай нагоды былы старшыня разагнанага Вярхоўнага Савету Чачэна-Інгушэціі Доку Заўгаеў выказаўся ў 1996 годзе на пасяджэнні Дзяржаўнай Думы:

«…Вайна пачалася тады, калі сярод белага дня быў забіты Віталь Куцэнка, старшыня Грозненскага гарадскога савета…»

Выконваючы абавязкі старшыні Вярхоўнага Савета РСФСР Руслан Хасбулатаў пасля гэтага адправіў ім тэлеграму: «Дарагія землякі! З задавальненнем даведаўся аб адстаўцы старшыні ВС Рэспублікі. Узнікла нарэшце спрыяльная палітычная сітуацыя, калі дэмакратычныя працэсы, якія адбываюцца ў Рэспубліцы, вызваляюцца ад відавочных і таемных путаў…».

27 кастрычніка 1991 года ў рэспубліцы пад кантролем сепаратыстаў прайшлі выбары прэзідэнта і парламента, Прэзідэнтам Рэспублікі стаў Джахар Дудаеў. Праціўнікі Дудаева заявілі аб фальсіфікацыі вынікаў выбараў. 2 лістапада 1991 года Пятым з’ездам народных дэпутатаў РСФСР гэтыя выбары былі прызнаныя незаконнымі. Пазней такое ж меркаванне выказвае і старшыня Канстытуцыйнага суда В. Д. Зоркін.

7 лістапада 1991 года прэзідэнт Расіі Барыс Ельцын падпісаў Указ «Аб увядзенні надзвычайнага становішча ў Чачэна-Інгушскай Рэспубліцы».

Пасля апублікавання прэзідэнцкага ўказа аб увядзенні надзвычайнага становішча, прыхільнікі сепаратыстаў атачылі Будынкі МУС і КДБ ЧІАССР, ваенныя гарадскі, блакіравалі чыгуначныя і авіявузлы. Урэшце, увядзенне рэжыму надзвычайнага становішча было сарванае, 11 лістапада ўказ «Аб увядзенні надзвычайнага становішча ў Чачэна-Інгушскай Рэспубліцы» пасля гарачай дыскусіі на пасяджэнні не быў зацверджаны расійскім парламентам:

Сапраўдны палітычны бой вакол указа разгарнуўся на пасяджэнні Вярхоўнага Савета РСФСР 11 лістапада [1991 года]. На ім у падтрымку ўказа і яго найхутчэйшага выканання выступілі А. У. Руцкой, В. Г. Сцепанкоў і Р. І. Хасбулатаў. Рашуча падтрымаў указ, фактычна прызнаючы за сабой істотную долю адказнасці за яго з’яўленне, С. М. Шахрай. Аднак, верагодна, дастаткова нечакана для прыхільнікаў указу прадстаўнікі розных дэпутацкіх фракцый (па розных прычынах) актыўна выступілі з адзінай пазіцыяй неабходнасці неадкладнай адмены яго дзеяння. Указ быў адменены, а ў пастанову Вярхоўнага Савета быў уключаны пункт аб неабходнасці парламенцкага расследавання ўсяго комплексу звязаных з ім абставін.

Лідары Чачэнскай апазіцыі заявілі аб падтрымцы прэзідэнта Дудаева як абаронцы суверэнітэту Чачні.

Пасля распаду СССР Джахар Дудаеў абвясціў аб канчатковым выхадзе Чачні са складу Расійскай Федэрацыі. Сепаратысты пачалі захопы ваенных складоў. З рэспублікі быў пачаты вывад расійскіх ваенных падраздзяленняў і частак МУС, канчаткова завяршыўся да чэрвеня 1992 года.

У чэрвені 1992 года міністр абароны РФ Павел Грачоў распарадзіўся перадаць дудаеўцам палову ўсёй наяўнай у рэспубліцы зброі і боепрыпасаў. Паводле яго слоў, гэта быў вымушаны крок, бо значная частка «перадаванай» зброі ўжо была захоплена, а астатнюю вывезці не было ніякай магчымасці з-за адсутнасці салдат і эшалонаў. Першы віцэ-прэм’ер Урада Алег Лобаў на пленарным пасяджэнні Дзяржаўнай Думы так тлумачыў сітуацыю са з’яўленнем вялікай колькасці зброі ў насельніцтва Чачні:

«…у 1991 годзе вялізная колькасць зброі была часткова перададзена, а часткова (і ў асноўным) захоплена сілавым шляхам у перыяд выхаду войскаў з Чачэнскай Рэспублікі. Гэта быў перыяд рэарганізацыі. Колькасць гэтай зброі вылічаецца дзясяткамі тысяч адзінак, і яна разгрупавана па ўсёй Чачэнскай Рэспубліцы…».

Па сцвярджэнні апошняга старшыні КДБ аўтаномнай рэспублікі Ігара Качубея:

У значнай ступені віной пачатку канфлікту была і пазіцыя, займаная старшынёй Вярхоўнай Рады Расіі Русланам Хасбулатавым і Асламбекам Аслаханавым, які ўзначальваў камісію Вярхоўнага Савета па бяспецы і правапарадку. У іх былі асабістыя непрыязныя адносіны са старшынём Вярхоўнага Савета рэспублікі Доку Заўгаевым. Практычна ніякай дапамогі ні ад кіраўніцтва КДБ Расіі, ні ад Урада РФ ці СССР мы не атрымлівалі. На той момант мы і выказаць здагадку не маглі, што ў СССР шэрагам палітыкаў відавочна робяцца антыдзяржаўныя дзеянні і ніякіх мер абароны не плануецца. Напрыклад, мы з міністрам унутраных спраў Чачэна-Інгушэціі Умалтам Алсултанавым настойвалі на ўвядзенні надзвычайнага становішча, але яго адмянілі праз 2-3 гадзіны пасля ўвядзення. Пазней у мяне з’явіўся запіс тэлефоннай размовы Хасбулатава і Дудаева. Хасбулатаў сказаў: «Чаго вы марудзіце?! Час прыбіраць гэтую ўладу!» У адказ яму было зададзена пытанне: «А ці не ўвядзе Расія надзвычайнае становішча, калі мы зробім такія крокі?» У завяршэнне размовы Дудаеву сказалі: «Дзейнічайце смела, не ўвядуць!» Гэты тэхнічны запіс я перадаў Заўгаеву. Калі ж звялі ўсё разам, стала зразумела, што на гэта былі затрачаны пэўныя сілы. Усё было інспіравана і аплачана.

Распад Чачэна-Інгушскай АССР (1991—1993)

Перамога сепаратыстаў у Грозным прывяла да распаду Чачэна-Інгушскай АССР. Малгабекскі, Назранаўскі і вялікая частка Сунжанскага раёна былой ЧІАССР утварылі сабой Рэспубліку Інгушэція у складзе Расійскай Федэрацыі. Юрыдычна Чачэна-Інгушская Рэспубліка спыніла сваё існаванне 9 студзеня 1993 года.

Дакладная мяжа паміж Чачнёй і Інгушэціяй не была дэмаркаваная і да 2018 года не вызначаная. Падчас асеціна-інгушскага канфлікту ў лістападзе 1992 года ў Прыгарадны раён Паўночнай Асеціі былі ўведзеныя расійскія войскі. Адносіны паміж Масквой і Чачнёй рэзка абвастрыліся. Расійскае вышэйшае камандаванне прапаноўвала заадно вырашыць сілавым спосабам і «чачэнскую праблему», але тады ўвод войскаў на тэрыторыю Чачні быў папярэджаны намаганнямі Ягора Гайдара.

Перыяд фактычнай незалежнасці (1991—1994)

У выніку Чачня стала фактычна незалежнай, але юрыдычна не прызнанай ні адной краінай, уключаючы Расію, дзяржавай. Рэспубліка мела дзяржаўную сімволіку — флаг, герб і гімн, органы ўлады — прэзідэнт, парламент, урад, свецкі суд. Меркавалася стварэнне Узброеных Сіл, а таксама ўвядзенне ўласнай дзяржаўнай валюты — нахара. У канстытуцыі, прынятай 12 сакавіка 1992 года, ЧРІ характарызавалася, як «незалежная свецкая дзяржава», яе ўрад адмовіўся падпісваць федэратыўны дагавор з Расійскай Федэрацыяй.

У 1992—1993 на тэрыторыі Чачні было здзейснена звыш 600 наўмысных забойстваў. За перыяд 1993 года на Грозненскім аддзяленні Паўночна-Каўказскай чыгункі падвергліся ўзброенаму нападу 559 цягнікоў з поўным або частковым разрабаваннем каля 4 тысяч вагонаў і кантэйнераў на суму 11,5 мільярдаў рублёў. За 8 месяцаў 1994 года было здзейснена 120 узброеных нападаў, у выніку якіх разрабавана 1156 вагонаў і 527 кантэйнераў. Страты склалі больш за 11 мільярдаў рублёў. У 1992—1994 годзе ў выніку ўзброеных нападаў загінула 26 чыгуначнікаў. Такая сітуацыя прымусіла ўрад Расіі прыняць рашэнне аб спыненні руху па тэрыторыі Чачні з кастрычніка 1994 года.

Асаблівым промыслам з’яўляўся выраб фальшывых авіза, па якіх было атрымана больш за 4 трыльёны рублёў. У рэспубліцы квітнелі захоп закладнікаў і гандаль рабамі — па даных «Расінфармцэнтра», усяго з 1992 года было выкрадзена і незаконна ўтрымлівалася ў Чачні 1790 чалавек.

Нават пасля таго, калі Дудаеў спыніў плаціць падаткі ў агульны бюджэт і забараніў супрацоўнікам расійскіх спецслужбаў уезд у Рэспубліку, Федэральны цэнтр працягваў пералічваць у Чачню грашовыя сродкі з бюджэту. У 1993 годзе на Чачню было выдзелена 11,5 млрд рублёў. Расійская нафта да 1994 года працягвала паступаць у Чачню, пры гэтым яна не аплачвалася і перапрадавалася за мяжу.

Палітычны крызіс 1993 года

Увесну 1993 года ў ЧРІ рэзка абвастрыліся супярэчнасці паміж прэзідэнтам Дудаевым і парламентам. 17 красавіка 1993 года Дудаеў абвясціў аб роспуску парламента, Канстытуцыйнага суда і МУС. 4 чэрвеня ўзброеныя дудаеўцы пад камандаваннем Шаміля Басаева захапілі будынак Грозненскага гарадскога савета, у якім праходзілі пасяджэнні парламента і канстытуцыйнага суда; такім чынам, у ЧРІ адбыўся дзяржаўны пераварот. У канстытуцыю, прынятую годам раней, былі ўнесены змены, у Рэспубліцы ўсталяваўся рэжым асабістай улады Дудаева, які доўжыўся да жніўня 1994 года, калі парламенту былі вернутыя заканадаўчыя паўнамоцтвы.

Фарміраванне антыдудаеўскай апазіцыі (1993—1994)

Пасля дзяржаўнага перавароту 4 чэрвеня 1993 года, у паўночных раёнах Чачні, непадкантрольных ураду сепаратыстаў у Грозным, фармуецца ўзброеная антыдудаеўская апазіцыя, якая распачала ўзброеную барацьбу з рэжымам Дудаева. Першай апазіцыйнай арганізацыяй быў КНВ, які правёў некалькі ўзброеных акцый, але неўзабаве пацярпеў паражэнне і распаўся. На змену яму прыйшоў Часовы савет Чачэнскай Рэспублікі (ЧСЧР) на чале з Умарам Аўтурханавым, які абвясціў сябе адзінай законнай уладай на тэрыторыі Чачні. ЧСЧР прызнаваўся ў якасці такой расійскімі ўладамі, якія аказвалі яму ўсялякую падтрымку (у тым ліку зброяй і добраахвотнікамі).

Па сцвярджэнні кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта ў 1993—1996 гг. Сяргея Філатава, прычына падтрымкі расійскімі ўладамі Умара Аўтурханава і іншых дзеячаў апазіцыі была ў іх асцярозе прыходу да ўлады ў Чачні Руслана Хасбулатава:

Увесну 1994 года Яўген Савасцьянаў, намеснік дырэктара ФСК, сказаў мне, што ў Чачні ёсць аб’яднаная апазіцыя, якой кіруе Умар Аўтурханаў, кіраўнік Надцерачнага раёна Чачні. Калі Расия акажа падтрымку, апазіцыянеры гатовыя ісці на выбары ў 95-м годзе, а ў выпадку перамогі — прызнаць Канстытуцыю РФ. Я далажыў прэзідэнту. Барыс Мікалаевіч у прынцыпе даў «дабро» на тое, каб падтрымаць чачэнскую апазіцыю. Гаворка ішла спачатку толькі аб фінансавай падтрымцы. Не схаваю, у той час мы пабойваліся ўплыву ў Чачні Хасбулатава і рабілі ўсё, каб быў іншы ўплыў. У нас былі звесткі, што ўплыў Дудаева ў Чачні моцна звузіўся, літаральна да Грознага і яго ваколіц. Калі мы прымалі рашэнне аб падтрымцы апазіцыі, мы запыталі Іарданію, Сірыю, дзе жывуць вялікія чачэнскія дыяспары. Нам адказалі, што апазіцыю падтрымаюць, таму што крымінальны і скандальны рэжым Дудаева і там надакучыў, але пры адной умове: каб расійскіх войскаў на тэрыторыі Чачні не было. Я пра гэта напісаў Ельцыну ў сваёй запісцы.

Барацьба з ўзброенай апазіцыяй (1994)

З лета 1994 года ў Чачні разгарнуліся баявыя дзеянні паміж вернымі Дудаеву войскамі і апазіцыйнымі сіламі Часовага савета Чачэнскай Рэспублікі, неафіцыйна падтрыманымі Расіяй. Атрады Дудаева праводзілі наступальныя аперацыі ў кантраляваных апазіцыйнымі войскамі Надцерачным і Урус-Мартанаўскім> раёнах. Яны суправаджаліся значнымі стратамі з абодвух бакоў. Ужываліся танкі, артылерыя і мінамёты.

Сілы бакоў былі прыблізна роўныя, і ні адзін з іх не здолеў атрымаць верх у барацьбе.

26 лістапада апазіцыянеры ў трэці раз беспаспяхова штурмавалі Грозны. Пры гэтым у палон да прыхільнікаў Дудаева трапіў шэраг расійскіх вайскоўцаў, «якія змагаліся на баку апазіцыі» паводле кантракту з Федэральнай службай контрразведкі.

Ход вайны

Увод войскаў (снежань 1994)

У той перыяд выкарыстанне выразу «ўвод расійскіх войскаў у Чачню», на думку рэпарцёра Аляксандра Няўзорава, было, у большай ступені, выклікана публіцыстычнай тэрміналагічнай блытанінай, — Чачня знаходзілася ў складзе Расіі. На пасяджэнні Савета Бяспекі 29 лістапада міністр па справах нацыянальнасцяў Мікалай Ягораў заявіў, што 70 % чачэнцаў нібыта падтрымаюць увод войскаў і будуць пасыпаць расійскім жаўнерам дарогу мукой, а астатнія 30 % паставяцца нейтральна.

30 лістапада 1994 года Прэзідэнт Расіі Барыс Ельцын падпісаў Указ № 2137 «Аб мерапрыемствах па аднаўленні канстытуцыйнай законнасці і правапарадку на тэрыторыі Чачэнскай Рэспублікі». Указ прадугледжваў фактычнае прыняцце мер надзвычайнага становішча ў Чачні без яго афіцыйнага абвяшчэння, а таксама прадстаўленне асаблівых паўнамоцтваў так званай «Групе кіраўніцтва дзеяннямі па раззбраенні і ліквідацыі ўзброеных фарміраванняў, увядзенні і падтрыманні рэжыму надзвычайнага становішча на тэрыторыі Чачэнскай Рэспублікі». Частка гэтых паўнамоцтваў уваходзіла ў супярэчнасць з Канстытуцыяй і законамі Расіі.

Ужо 1 снежня расійская авіяцыя нанесла ўдар па аэрадромах Калінаўская і Ханкала і вывела з ладу ўсе самалёты, якія знаходзіліся ў распараджэнні сепаратыстаў. 8 снежня 1994 года Савет Федэрацыі Федэральнага сходу Расійскай Федэрацыі прыняў пастанову № 291-I СФ «Аб становішчы ў Чачэнскай Рэспубліцы», у якой асудзіў дзеянні па сілавым вырашэнні канфлікту і прапанаваў прэзідэнту РФ «прыняць канстытуцыйныя меры па нармалізацыі абстаноўкі ў Чачэнскай Рэспубліцы і вакол яе», у тым ліку «паўторна звярнуцца да лідараў супрацьлеглых бакоў… з прапановай неадкладна спыніць узброенае супрацьстаянне і пачаць перамовы па аднаўленні канстытуцыйнага парадку ў Рэспубліцы». Аднак ужо на наступны дзень, 9 снежня прэзідэнт Барыс Ельцын падпісаў Указ № 2166 «Аб мерах па спыненні дзейнасці незаконных узброеных фарміраванняў на тэрыторыі Чачэнскай рэспублікі і ў зоне асеціна-інгушскага канфлікту». Услед за ім у гэты ж дзень Урад Расійскай Федэрацыі прыняў пастанову № 1360 «Аб забеспячэнні дзяржаўнай бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці РФ, законнасці, правоў і свабодаў грамадзян, раззбраення незаконных узброеных фарміраванняў на тэрыторыі Чачэнскай рэспублікі і прылеглых да яе рэгіёнаў Паўночнага Каўказа», якая даручала МУС Расіі сумесна з Мінабароны Расіі раззброіць незаконныя ўзброеныя фарміраванні на тэрыторыі Чачэнскай рэспублікі, а ў выпадку немагчымасці канфіскацыі — знішчыць авіяцыйную і бранятанкавую тэхніку, артылерыю і цяжкае ўзбраенне. Гэтай пастановай на шэраг міністэрстваў ускладаліся абавязкі па ўвядзенні і падтрыманні на тэрыторыі ЧР так званага «асаблівага рэжыму», падобнага з надзвычайным, але без афіцыйнага абвяшчэння там надзвычайнага або ваеннага становішча. Пазней Канстытуцыйны суд РФ прызнаў вялікую частку ўказаў і пастаноў урада, якімі абгрунтоўвалася дзеяння федэральнага ўрада ў Чачні, адпаведнымі Канстытуцыі.

Былы дэпутат Дзярждумы ФС РФ ад фракцыі «Выбар Расіі» Анатоль Шабад лічыць прычынай пачатку вайны адмову Ельцына весці перамовы з Дудаевым:

Дудаеў неаднаразова дэклараваў, што ён гатовы на розныя варыянты, абы толькі сустрэцца з Ельцыным і пайсці на перамовы. Але Ельцын з гэтым чалавекам не хацеў уступаць у перамовы з прынцыпу, таму што Дудаеў дазволіў сабе з яго здзекавацца: пасля падзей кастрычніка 1993 года, калі ў Маскве штурмавалі будынак парламента, Дудаеў паслаў Ельцыну віншаванне з пасылам: вы такі малайчына, што апазіцыю прыціснулі. Гэта выглядала як віншаванне, але насамрэч у гэтым была абраза, таму што сам Дудаеў у свой час захапіў уладу шляхам такога ваеннага наскоку і тым самым даваў Ельцыну зразумець, што «мы з вамі адзін не лепшы за другі». Вось гэта і было сапраўдным чыннікам чачэнскай вайны, таму што пасля гэтага Ельцын не жадаў аб Дудаеве чуць.

Аднак, былы глава адміністрацыі Ельцына Сяргей Філатаў сцвярджае, што Крэмль наадварот хацеў перамоваў з мяцежным Грозным:

Ельцын увесь 1994 год спрабаваў сустрэцца з Дудаевым, але за тым стаялі людзі, якія ніяк не маглі гэтага дапусціць.

Рашэнне прэзідэнта выклікала раскол у фактычнай кааліцыі паміж урадам і найбуйнейшай на той момант парламенцкай сілай — партыяй. «Дэмакратычны выбар Расіі» на чале з Ягорам Гайдарам. Большасць членаў ДВР падтрымала рашэнне Гайдара пра сыход у апазіцыю і пратэстам супраць пачатку ваенных дзеянняў. Некалькі акцый супраць пачатку вайны прайшлі ў снежні. Насельніцтву кіраўніцтва РФ абвясціла, што прычынай уводу войскаў у Ічкерыю ёсць нявыдача вінаватых у крадзяжы ў маскоўскіх банках з дапамогай авіза.

Расійскім бокам была створана Аб’яднаная групоўка федэральных войскаў (АГФВ), у якую ўвайшлі злучэнні і часці Міністэрства абароны, унутраных войскаў МУС, пагранічных войскаў і сілы Федэральнай службы контрразведкі. Непасрэднае кіраўніцтва дзеяннямі АГФВ ускладалася на Аб’яднанае камандаванне, сфармаванае на базе кіравання Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі, у якое ўвайшлі аператыўныя групы ВПС, ПДВ, Галоўнага разведвальнага ўпраўлення Генштаба, ВМФ, шэрагу іншых міністэрстваў і ведамстваў. Першым камандуючым АГФВ стаў камандуючы войскамі ПКВА генерал-палкоўнік А. М. Міцюхін. Агульнае кіраўніцтва падрыхтоўкай і правядзеннем аперацыі даручана міністру абароны РФ генералу арміі П. С. Грачову. Яе задума распрацоўвалася ў Генеральным штабе з прыцягненнем прадстаўнікоў міністэрстваў і ведамстваў, якія ўзаемадзейнічалі.

Для прасоўвання ў Чачню з трох кірункаў былі створаны тры групоўкі войскаў:

• маздокская пад камандаваннем першага намесніка камандуючага войскамі ПКВА генерал-лейтэнанта У. М. Чыліндзіна (15 батальёнаў, 2 роты спецыяльнага прызначэння УВ, 6564 чалавек, 41 танк, 132 БМП, 99 БТР, 54 гарматы і мінамёты);
• уладзікаўказская пад камандаваннем намесніка камандуючага ПДВ генерал-лейтэнанта А. А. Чындарава (11 батальёнаў, 3915 чалавек, 34 танкі, 98 БМП, 67 БТР, 62 гарматы, 14 верталётаў);
• кізлярская пад камандаваннем камандзіра 8-га армейскага корпуса генерал-лейтэнанта Л. Я. Рохліна (8 батальёнаў, 4053 чалавекі, 7 танкаў, 162 БТР, 28 гармат і мінамётаў, 16 верталётаў).

Таксама для стварэння знешняга кальца блакіравання па адміністрацыйнай мяжы ЧР прыцягнутая групоўка УВ МУС — 2 асобныя брыгады і 6 палкоў аператыўнага прызначэння.

Да вечара 10 снежня засяроджванне войскаў было скончана і раніцай 11 снежня 1994 года, усе тры групоўкі АГФВ (у цэлым 23 800 чалавек — 19,1 тыс. чал. ад Узброеных сіл і 4,7 тыс. чал ад УВ МУС, 80 танкаў, 208 БМП і БТР, 182 прылады і мінамёта, 140 баявых самалётаў, 55 верталётаў) уступілі на тэрыторыю Чачні з трох кірункаў — з захаду з Паўночнай Асеціі праз Інгушэцію з паўднёвага захаду з Маздокскага раёна Паўночнай Асеціі, які непасрэдна мяжуе з Чачнёй, і з усходу з тэрыторыі Дагестана. Камандаванне аперацыяй у Чачні было прапанавана першаму намесніку галаўкама Сухапутных войскаў Эдуарду Вараб'ёву, але ён адмовіўся ўзначаліць аперацыю «з прычыны яе поўнай непадрыхтаванасці» і падаў рапарт аб звальненні з Узброеных Сіл РФ.

Чачэнскія жанчыны моляцца ў Грозным, снежань 1994 года

Камандуючы ўнутранымі войскамі МУС Анатоль Кулікоў: «Вялікай памылкай была адмова Ельцына ўвесці рэжым надзвычайнага становішча. Гэта не дазволіла нам усталяваць кантроль за межамі Рэспублікі. Калі б быў усталяваны рэжым надзвычайнага становішча, мы пакінулі б два-тры КПП — любое перасячэнне мяжы ў іншых месцах лічылася б несанкцыянаваным і жорстка спынялася. У тым ліку, калі спатрэбіцца, з выкарыстаннем ваеннай тэхнікі і авіяцыі. Быў бы рэжым надзвычайнага здарэння, не было б будзёнаўскага рэйду Басаева і кізлярскага — Радуева».

Усходняя (кізлярская) групоўка была блакіраваная ў Хасавюртаўскім раёне Дагестана мясцовымі жыхарамі — чачэнцамі-аухаўцамі. Заходняя (уладзікаўказская) група таксама была блакіраваная мясцовымі жыхарамі і трапіла пад абстрэл блізу сяла Барсукі, аднак ужыўшы сілу, усё ж прарвалася ў Чачню; у ходзе гэтых сутыкненняў загінуў міністр аховы здароўя Інгушэціі Тамерлан Гарчханаў. Найбольш паспяхова прасоўвалася Маздокская групоўка, якая ўжо 12 снежня падышла да пасёлка Долінскага, размешчаным у 10 км ад Грознага.

Пры вылучэнні да Грознага войскі сутыкнуліся з процідзеяннем агрэсіўна настроенага мясцовага насельніцтва (блакіраванне дарог, псаванне і падпалы аўтатранспарту і тэхнікі, захоп адзіночных аўтамашын і дробных груп вайскоўцаў). Да гэтага расійскае камандаванне аказалася зусім не гатовым, у выніку на прасоўванне да Грознага замест 3 сутак па плане прыйшлося выдаткаваць 16. Такая вялікая затрымка дазволіла войскам Дудаева падрыхтаваць Грозны да абароны. Гэта ж выявіла і безгрунтоўнасць ваенна-палітычнай ацэнкі сітуацыі ў Чачні — хоць заявы Дудаева ўсе папярэднія гады адрозніваліся ваяўнічасцю і агрэсіўнасцю, у Крамлі чамусьці апынуліся не гатовыя да актыўнага ўзброенага супраціву чачэнскіх фарміраванняў.

Каля Долінскага расейскія УС падвергнуліся абстрэлу чачэнскай РСЗА «Град» і затым уступілі ў баі за гэты населены пункт.

Кізлярская групоўка (8-ы гвардзейскі армейскі корпус) пад камандаваннем Льва Рохліна дасягнула паселішча Талстой-Юрт 15 снежня, рухаючыся абходнымі шляхамі праз дагестанскія стэпы.

Новы наступ падраздзяленняў АГВ пачалося 19 снежня. Уладзікаўказская (Заходняя) групоўка блакіравала Грозны з заходняга напрамку, абышоўшы Сунжанскі хрыбет. 20 снежня маздокская (паўночна-заходняя) групоўка заняла Долінскі і блакіравала Грозны з паўночнага захаду. Кізлярская (паўночна-ўсходняя) групоўка блакавала Грозны з паўночнага ўсходу, а дэсантнікі 104-га гвардзейскага паветрана-дэсантнага палка блакіравалі горад з боку Аргунскай цясніны. Пры гэтым паўднёвая частка Грознага была не заблакіраваная, меркавалася, што там будзе пакідаць горад мірнае насельніцтва, па факце ж там практычна бесперашкодна забяспечваліся чачэнскія фарміраванні, якія абаранялі горад.

Такім чынам, на пачатковым этапе баявых дзеянняў, у першыя тыдні вайны, ВС РФ змаглі практычна без супраціву заняць паўночныя раёны Чачні.

20 снежня камандуючым Аб’яднанай групоўкай федэральных войскаў у Чачні замест адхіленага з прычыны поўнай няздатнасці генерала А. М. Міцюхіна стаў першы намеснік начальніка Галоўнага аператыўнага ўпраўлення Генеральнага штаба Узброеных сіл Расійскай Федэрацыі Анатоль Квашнін. Павел Грачоў пазней успамінаў:

...Здарылася так, што некаторыя генералы — мае памочнікі, намеснікі — па розных прычынах адмовіліся ці не змаглі ўзначаліць групоўку, весці баявыя дзеянні. Не хачу называць іх прозвішчы ... таму я ўдзячны таму ж генералу арміі Квашніну, які тады падышоў да мяне і сказаў: «Таварыш міністр, Калі вы дазволіце, я гатовы ўзяць на сябе камандаванне»

Штурм Грознага (снежань 1994 — сакавік 1995)

Чачэнскія сепаратысты моляцца ля Вечнага агню насупраць будынка «Прэзідэнцкага палаца». Грозны, снежань 1994. Фота М. Яўстаф'ева

Знішчаная расійская БМП у Грозным, студзень 1995 года

У сярэдзіне снежня федэральныя войскі пачалі артылерыйскія абстрэлы прыгарадаў Грознага, а 19 снежня быў нанесены першы бомбавы ўдар па цэнтры горада.

Нягледзячы на тое, што Грозны па-ранейшаму заставаўся незаблакіраваным з паўднёвага боку (там быў пакінуты так званы «калідор» для выхаду мірнага насельніцтва), 31 снежня 1994 года пачаўся штурм горада спецыяльна створанымі новымі групоўкамі «Поўнач», «Паўночны ўсход», «Захад», «Усход». У горад уступілі каля 250 адзінак бранятэхнікі, вельмі ўразлівай у вулічных баях. Расійскія вайскоўцы былі дрэнна падрыхтаваныя, паміж рознымі падраздзяленнямі не было наладжана ўзаемадзеянне і каардынацыя, у многіх салдат не было баявога вопыту. Войскі мелі аэрафотаздымкі горада, састарэлыя планы горада 1970-х гг.у абмежаванай колькасці. Сродкі сувязі не былі абсталяваны апаратурай закрытай сувязі, што дазваляла суперніку перахапіць перамовы. Войскам давялі загад аб занятку толькі прамысловых будынкаў, плошчаў і недапушчальнасці ўварвання ў дамы грамадзянскага насельніцтва. Зноў выявілася відавочная недаацэнка праціўніка — абараняемы 15-тысячнай чачэнскай групоўкай горад штурмавала 6-тысячная расійская група войскаў з нездавальняючым узаемадзеяннем паміж яе часткамі. Нягледзячы на ўсе папярэднія падзеі, нечаканасцю выявіўся і ўпарты супраціў чачэнскіх фарміраванняў у Грозным, якія пазней удзельнікі баёў часта ўспаміналі як «фанатычны».

Чачэнец моліцца ў Грозным, студзень 1995 года. На заднім плане гарыць перабітая асколкамі газавая труба

Заходняя групоўка войскаў была спыненая на ўскраінах, усходняя (129-ы мсп), атрымаўшы адпор, таксама адступіла і не рабіла ніякіх дзеянняў да 2 студзеня 1995 года. На паўночным напрамку 1-ы і 2-і батальёны 131-й асобнай мотастралковай брыгады (больш за 300 чалавек), мотастралковы батальён і танкавая рота 81-га мотастралковага палка (10 танкаў), якія знаходзіліся пад камандаваннем генерала Канстанціна Пулікоўскага, дайшлі да чыгуначнага вакзала і Прэзідэнцкага палаца. Федэральныя сілы патрапілі ў акружэнне — страты 131-й брыгады, паводле афіцыйных звестак, склалі 85 чалавек забітымі і 72 зніклымі без вестак, знішчана 20 танкаў, камандзір брыгады палкоўнік І. А. Савін загінуў, больш за 100 вайскоўцаў трапіла ў палон. Узмоцнены батальён 81-га гвардзейскага мотастралковага палка таксама панёс вялікія страты — да зыходу 1 студзеня ў ім заставалася 30 % спісачнага складу.

Паўночна-усходняя групоўка пад камандаваннем генерала Рохліна ўгразла ў баях з падраздзяленнямі сепаратыстаў, але тым не менш, Рохлін не даў загад адступаць.

7 студзеня 1995 года групоўкі «Паўночны ўсход» і «Поўнач» аб’яднаны пад камандаваннем генерала Рохліна, а камандуючым групоўкай «Захад» становіцца Іван Бабічаў.

Расійскія вайскоўцы змянілі тактыку — цяпер замест масавага прымянення бранятэхнікі ўжывалі манеўраныя дэсантна-штурмавыя групы, якія падтрымліваліся артылерыяй і авіяцыяй. У Грозным завязаліся жорсткія вулічныя баі.

Дзве групоўкі рушылі да прэзідэнцкага палаца і да 9 студзеня занялі будынак нафтавага інстытута і Грозненскі аэрапорт. Да 19 студзеня гэтыя групоўкі сустрэліся ў цэнтры Грознага і захапілі Прэзідэнцкі палац, але атрады чачэнскіх сепаратыстаў адышлі за раку Сунжа і занялі абарону на плошчы Мінутка. Нягледзячы на паспяховае наступленне, расійскія вайскоўцы кантралявалі на той момант толькі каля траціны горада.

Да пачатку лютага колькасць АГВ была павышана да 70 000 чалавек. Новым камандуючым АГВ стаў генерал Анатоль Кулікоў.

Чачэнскі сепаратыст у Грозным, студзень 1995 года

Толькі 3 лютага 1995 года была ўтворана групоўка «Поўдзень» і пачалося ажыццяўленне плана па блакадзе Грознага з паўднёвага боку. Да 9 лютага расійскія падраздзяленні выйшлі на мяжу федэральнай трасы «Растоў — Баку».

13 лютага ў станіцы Сляпцоўскай (Інгушэція) прайшлі перамовы паміж камандуючым АГВ Анатолем Куліковым і начальнікам Генеральнага штаба Узброеных Сіл ЧРІ Асланам Масхадавым аб заключэнні часовага перамір'я — бакі абмяняліся спісамі ваеннапалонных, таксама абодвум бакам падавалася магчымасць вывезці загінулых і параненых з вуліц горада. Перамір’е, аднак, парушалася абодвума бакамі.

У 20-х чыслах лютага ў горадзе (асабліва, у яго паўднёвай частцы) працягваліся вулічныя баі, але чачэнскія атрады, пазбаўленыя падтрымкі, паступова адыходзілі з горада.

Нарэшце, 6 сакавіка 1995 года атрад сепаратыстаў чачэнскага палявога камандзіра Шаміля Басаева адступіў з Чарнарэчча — апошняга раёна Грознага, які кантраляваўся сепаратыстамі, і горад канчаткова перайшоў пад кантроль расейскіх УС.

У Грозным была сфарміравана прарасійская адміністрацыя Чачні на чале з Саламбекам Хаджыевым і Умарам Аўтурханавым.

У выніку штурму Грознага значная частка горада была пераўтвораная ў руіны.

Усталяванне кантролю над раўніннымі раёнамі Чачні (сакавік — красавік 1995)

Пасля штурму Грознага галоўнай задачай расійскіх УС стала ўстанаўленне кантролю над раўніннымі раёнамі мяцежнай рэспублікі.

Расійскі бок пачаў весці актыўныя перамовы з насельніцтвам, пераконваючы мясцовых жыхароў выганяць сепаратыстаў са сваіх населеных пунктаў. Разам з тым, расійскія падраздзяленні займалі пануючыя вышыні над паселішчамі і гарадамі. Дзякуючы гэтаму, 15-23 сакавіка быў узяты Аргун, 30 і 31 сакавіка былі ўзятыя без бою гарадыШалі і Гудэрмес адпаведна. Аднак, атрады сепаратыстаў не былі знішчаныя і бесперашкодна пакідалі населеныя пункты.

Нягледзячы на гэта, у заходніх раёнах Чачні ішлі лакальныя баі. 10 сакавіка пачаліся баі за сяло Бамут. 7-8 красавіка зводны атрад МУС, які складаўся з 21-й брыгады аператыўнага прызначэння (21 абрап) Унутраных войскаў МУС і падтрымліваўся атрадамі САХРа і АМАПа увайшоў у сяло Самашкі (Ачхой-Мартанаўскі раён Чачні). Сцвярджалася, што сяло абаранялі больш за 300 чалавек (так званы «Абхазскі батальён» Шаміля Басаева). Пасля таго, як расійскія вайскоўцы ўвайшлі ў пасёлак, некаторыя жыхары, якія мелі зброю, пачалі аказваць супраціў, на вуліцах сяла завязаліся перастрэлкі.

Юны чачэнец стаіць каля палаючага дома ў Грозным

Па сцвярджэнні шэрагу міжнародных арганізацый (у прыватнасці, Камісіі ААН па правах чалавека — UNCHR) у ходзе бою за Самашкі загінула мноства мірных жыхароў. Гэтая інфармацыя, распаўсюджаная сепаратысцкім агенцтвам «Чачэн-прэс», аднак, аказалася дастаткова супярэчлівай — так, па заяве прадстаўнікоў праваабарончага цэнтра «Мемарыял» гэтыя даныя «не выклікаюць даверу». Паводле ацэнкі «Мемарыяла», мінімальная колькасць мірных жыхароў, якія загінулі пры зачыстцы сяла, складала 112—114 чалавек.

Так ці інакш, гэтая аперацыя выклікала вялікі рэзананс у расійскім грамадстве і ўзмацніла антырасійскія настроі ў Чачні.

15-16 красавіка пачаўся вырашальны штурм Бамута — расійскім войскам удалося ўвайсці ў сяло і замацавацца на ўскраінах. Затым, аднак, расійскія вайскоўцы былі вымушаныя пакінуць сяло, бо цяпер ужо сепаратысты занялі пануючыя вышыні над сялом, выкарыстоўваючы старыя ракетныя шахты РВСП, разлічаныя на вядзенне ядзернай вайны і непадступныя для расійскай авіяцыі. Серыя баёў за гэта сяло працягвалася да чэрвеня 1995 года, затым баі былі прыпыненыя пасля тэрарыстычнага акту ў Будзёнаўску і аднавіліся ў лютым 1996 года.

Да красавіка 1995 года расійскімі войскамі была занятая амаль уся раўнінная тэрыторыя Чачні, і сепаратысты зрабілі ўпор на дыверсійна-партызанскія аперацыі.

Усталяванне кантролю над горнымі раёнамі Чачні (май — чэрвень 1995)

Першыя спробы расійскага боку па вядзенні баявых дзеянняў у горных раёнах Чачні адносяцца да 31 снежня 1994 года, калі верталётамі ў ваколіцах сяла Камсамольскае Грозненскага раёна быў высаджаны зводны атрад спецыяльнага прызначэння ад 22-й асобнай брыгады спецыяльнага прызначэння (22-я абрспп), а ў Шатойскім раёне пад сялом Сержань-Юрт быў высаджаны зводны атрад ад 67-й асобнай брыгады спецыяльнага прызначэння. Паводле задумы камандавання групоўкі, пасля імклівага захопу Грознага федэральнымі войскамі, праціўнік павінен быў выціскацца з горада і адступаць у горную мясцовасць. Высаджаным у тыле праціўніка групам спецыяльнага прызначэння адводзілася роля навядзення агню артылерыі і авіяцыі на адступаючых сепаратыстаў. Акрамя гэтага групы павінны былі правесці шэраг дыверсій, такіх як правядзенне засад на дарогах, абвальванне апор ЛЭП і мініраванне дарог, у сувязі з чым асабісты склад груп узяў з сабой вялікую колькасць выбухоўкі. 7 студзеня 1995 года ўсе вайскоўцы 22-й абрспп, высаджаныя ў гарах, практычна без бою былі ўзятыя ў палон.

З 28 красавіка па 11 мая 1995 года расійскі бок абвясціў аб прыпыненні баявых дзеянняў са свайго боку.

Наступленне аднавілася толькі 12 мая. Удары расійскіх ваенных прыйшліся на сёлы Чыры-Юрт, які прыкрываў уваход у Аргунскую цясніну і Сержань-Юрт, якое знаходзілася ля ўваходу ў Ведзенскую цясніну. Нягледзячы на значную перавагу ў жывой сіле і тэхніцы, расійскія вайскоўцы ўгразлі ў абароне праціўніка — на тое, каб узяць Чыры-Юрт, генералу Шаманаву спатрэбіўся тыдзень абстрэлаў і бамбёжак.

У гэтых умовах расійскае камандаванне вырашыла змяніць кірунак удару — замест Шатоя на Ведзено. Падраздзяленні сепаратыстаў былі скаваныя ў Аргунскай цясніне і 3 чэрвеня Ведзено было ўзята расійскімі войскамі, а 12 чэрвеня былі ўзятыя райцэнтры Шатой і Нажай-Юрт.

Гэтак жа, як і ў раўнінных раёнах, сілам сепаратыстаў не было нанесена паражэнне і яны змаглі сысці з пакінутых населеных пунктаў. Таму, яшчэ падчас «перамір’я», сепаратысты змаглі перакінуць значную частку сваіх сіл у паўночныя раёны-14 мая горад Грозны абстрэльваўся імі больш за 14 разоў.

Тэрарыстычны акт у Будзёнаўску (14-19 чэрвеня 1995)

Шаміль Басаеў у аўтобусе з закладнікамі

14 чэрвеня 1995 года група чачэнскіх тэрарыстаў, колькасцю 195 чалавек, на чале з палявым камандзірам Шамілем Басаевым на грузавіках заехала на тэрыторыю Стаўрапольскага краю і спынілася ў горадзе Будзёнаўску.

Першым аб’ектам атакі стаў будынак ГАУС, затым тэрарысты занялі гарадскую бальніцу і сагналі ў яе захопленых мірных жыхароў. Усяго ў руках тэрарыстаў знаходзілася каля 2000 закладнікаў. Басаеў высунуў патрабаванні да расійскіх уладаў — спыненне баявых дзеянняў і вывад расійскіх войскаў з Чачні, вядзенне перамоваў з Дудаевым пры пасрэдніцтве прадстаўнікоў ААН у абмен на вызваленне закладнікаў.

У гэтых умовах улады вырашылі пайсці на штурм будынка бальніцы. З-за ўцечкі інфармацыі тэрарысты паспелі падрыхтавацца да адбіцця штурму, які доўжыўся чатыры гадзіны; у выніку спецпрызн адбіў усе карпусы акрамя галоўнага, вызваліўшы 95 закладнікаў. Страты спецпрызну склалі тры чалавекі забітымі. У гэты ж дзень была прадпрынятая няўдалая другая спроба штурму.

Пасля правалу сілавых дзеянняў па вызваленні закладнікаў пачаліся перамовы паміж Віктарам Чарнамырдзіным, які ўзначальваў тады ўрад РФ, і палявым камандзірам Шамілем Басаевым. Тэрарыстам былі прадастаўлены аўтобусы, на якіх яны разам са 120 закладнікамі прыбылі ў чачэнскае сяло Зандак, дзе закладнікі былі адпушчаныя.

Агульныя страты расійскага боку, паводле афіцыйных звестак, склалі 143 чалавекі (з якіх 46 з’яўляліся супрацоўнікамі сілавых структур) і 415 параненых, страты тэрарыстаў — 19 забітымі і 20 параненымі.

Становішча ў рэспубліцы ў чэрвені-снежні 1995

Пасля тэракта ў Будзёнаўску з 19 па 22 чэрвеня, у Грозным прайшоў першы раўнд перамоваў паміж расійскім і чачэнскім бакамі, на якіх удалося дасягнуць увядзення мараторыя на баявыя дзеянні на нявызначаны тэрмін.

З 27 па 30 чэрвеня там жа прайшоў другі этап перамоваў, на якім была дасягнута дамоўленасць аб абмене палоннымі «ўсіх на ўсіх», раззбраенне атрадаў ЧРІ, вывадзе расійскіх войскаў і правядзенні свабодных выбараў.

Нягледзячы на ўсе заключаныя дамоўленасці, рэжым перамір’я парушаўся абодвума бакамі. Чачэнскія атрады вярталіся ў свае сёлы, але ўжо не як удзельнікі незаконных узброеных фарміраванняў, а як «атрады самаабароны». Па ўсёй тэрыторыі Чачні ішлі лакальныя баі. Некаторы час узнікаючую напружанасць удавалася зніжаць з дапамогай перамоваў. Так, 18-19 жніўня расійскія вайскоўцы блакіравалі Ачхой-Мартан; сітуацыя вырашылася на перамовах у Грозным.

21 жніўня атрад сепаратыстаў палявога камандзіра Алаўдзі Хамзатава захапіў Аргун, але пасля моцнага абстрэлу, распачатага расійскімі войскамі, пакінуў горад, у які затым была ўведзена Расійская бранятэхніка.

У верасні Ачхой-Мартан і Сернаводскае былі блакіраваныя расійскімі войскамі, паколькі ў гэтых населеных пунктах знаходзіліся атрады сепаратыстаў. Чачэнскі бок адмаўляўся пакідаць занятыя пазіцыі, так як, па іх словах, гэта былі «атрады самаабароны», якія мелі права знаходзіцца ў адпаведнасці з дасягнутымі раней пагадненнямі.

6 кастрычніка 1995 года на камандуючага Аб’яднанай групоўкай войскаў (АГВ) генерала Раманава быў здзейснены замах, у выніку якога ён апынуўся ў коме. Па чачэнскіх сёлах былі нанесеныя «ўдары адплаты».

8 кастрычніка прадпрынятая няўдалая спроба ліквідацыі Дудаева — па паселішчы Рошні-Чу нанесены авіяцыйны ўдар. У вёсцы было разбурана больш за 40 дамоў, загінулі 6 і атрымалі раненні 15 мясцовых жыхароў.

Расійскае кіраўніцтва вырашыла перад выбарамі змяніць кіраўнікоў прарасійскай адміністрацыі рэспублікі Саламбека Хаджыева і Умара Аўтурханава на апошняга старшыню Вярхоўнага Савета Чачэна-Інгушскай АССР Даку Заўгаева.

10-12 снежня горад Гудэрмес, заняты расійскімі войскамі без супраціву, быў захоплены атрадамі Салмана Радуева, Хункар-Пашы Ісрапілава і Султана Гелісханава. 14-20 снежня ішлі баі за гэты горад, яшчэ каля тыдня «зачыстак» спатрэбілася расійскім войскам, каб канчаткова ўзяць Гудэрмес пад свой кантроль.

14-17 снежня ў Чачні прайшлі выбары, якія праводзіліся з вялікай колькасцю парушэнняў, але тым не менш, прызнаныя адбыўшыміся. Прыхільнікі сепаратыстаў загадзя заявілі аб байкатаванні і непрызнанні выбараў. На выбарах перамог Даку Заўгаеў, атрымаўшы звыш 90 % галасоў выбаршчыкаў; пры гэтым у выбарах удзельнічалі ўсе вайскоўцы АГВ.

Тэрарыстычны акт у Кізляры (9-18 студзеня 1996)

9 студзеня 1996 года атрад баевікоў колькасцю 256 чалавек пад камандаваннем палявых камандзіраў Салмана Радуева, Турпал-Алі Атгерыева і Хункар-Пашы Ісрапілава здзейсніў рэйд на горад Кізляр. Першапачаткова мэтай баевікоў з’яўлялася Расійская верталётная база і зброевы склад. Тэрарысты знішчылі два транспартныя верталёты Мі-8 і ўзялі некалькі закладнікаў з ліку вайскоўцаў, якія ахоўвалі базу. Да горада сталі сцягвацца расійскія ваенныя і праваахоўныя органы, таму тэрарысты захапілі бальніцу і радзільны дом, сагнаўшы туды яшчэ каля 3000 мірных жыхароў.

У гэты раз расійскія ўлады не сталі аддаваць загад на штурм бальніцы, каб не ўзмацняць антырасійскія настроі ў Дагестан. У ходзе перамоваў атрымалася дамовіцца аб прадстаўленні баевікам аўтобусаў да мяжы з Чачнёй наўзамен на вызваленне закладнікаў, якіх меркавалася высадзіць ля самай мяжы. 10 студзеня калона з баевікамі і закладнікамі рушыла да мяжы. Калі стала ясна, што тэрарысты сыдуць у Чачню, аўтобусная калона была спыненая папераджальнымі стрэламі. Скарыстаўшыся замяшаннем расійскага кіраўніцтва, баевікі захапілі сяло Першамайскае, раззброіўшы там міліцэйскі блакпост. З 11 па 14 студзеня праходзілі перамовы, 15-18 студзеня адбыўся няўдалы штурм сяла. Паралельна са штурмам Першамайскага, 16 студзеня ў турэцкім порце Трабзон група тэрарыстаў захапіла пасажырскі цеплаход «Аўрасія» з пагрозамі расстрэльваць закладнікаў-расіян, калі штурм не будзе спынены. Пасля двухдзённых перамоваў тэрарысты здаліся турэцкім уладам.

18 студзеня пад покрывам ночы баевікі прарвалі акружэнне і сышлі ў Чачню.

Страты расійскага боку, паводле афіцыйных звестак, склалі 78 чалавек загінулі і некалькі сотняў параненыя.

Напад на Грозны (6-8 сакавіка 1996)

Група чачэнскіх баевікоў

6 сакавіка 1996 года некалькі атрадаў сепаратыстаў атакавалі з розных кірункаў Грозны, які кантраляваўся расійскімі войскамі. Сепаратысты захапілі Старапрамыслоўскі раён горада, блакіравалі і абстрэльвалі расійскія КПП і блакпасты. Нягледзячы на тое, што Грозны застаўся пад кантролем расійскіх узброеных сіл, сепаратысты пры адыходзе захапілі з сабой запасы харчавання, медыкаментаў і боепрыпасаў. Страты расійскага боку паводле афіцыйных звестак склалі 70 чалавек забітымі і 259 параненымі.

Бой каля вёскі Ярышмарды (16 красавіка 1996)

16 красавіка 1996 года калона 245-га гвардзейскага мотастралковага палка, якая рухалася ў Шатой, трапіла ў засаду ў Аргунскай цясніне каля вёскі Ярыш-Марды. Аперацыяй кіраваў палявы камандзір Хатаб. Сепаратысты падбілі галаўную і замыкальную калону машыны, такім чынам калона апынулася заблакіраванай і панесла значныя страты — апынулася страчанай уся бранятэхніка і палова асабістага складу.

Ліквідацыя Джахара Дудаева (21 красавіка 1996)

З самага пачатку чачэнскай кампаніі расійскія спецслужбы неаднаразова спрабавалі ліквідаваць прэзідэнта ЧРІ Джахара Дудаева. Спробы падаслаць забойцаў заканчваліся няўдала. Атрымалася высветліць, што Дудаеў часта размаўляе па спадарожнікавым тэлефоне сістэмы Inmarsat.

21 красавіка 1996 года расійскі самалёт ДРЛВ А-50|, на якім было ўстаноўлена абсталяванне для пеленга сігналу спадарожнікавага тэлефона, атрымаў загад на ўзлёт. Адначасова з гэтым у раён вёскі Гехі-Чу выехаў картэж Дудаева. Разгарнуўшы свой тэлефон, Дудаеў звязаўся з Канстанцінам Баравым. У гэты момант сігнал з тэлефона быў перахоплены, і два штурмавікі Су-25 падняліся ў паветра. Калі самалёты дасягнулі мэты, па картэжы было выпушчана дзве ракеты, адна з якіх трапіла прама ў цэль.

Закрытым указам Барыса Ельцына некалькім ваенным лётчыкам былі прысвоены званні Герояў Расійскай Федэрацыі.

Перамовы з сепаратыстамі (май-ліпень 1996)

Нягледзячы на некаторыя поспехі расійскіх Узброеных Сіл (паспяховая ліквідацыя Дудаева, канчатковае ўзяцце населеных пунктаў Гойскае, Стары Ачхой, Бамут, Шалі), вайна стала прымаць зацяжны характар. Ва ўмовах вызначальных прэзідэнцкіх выбараў расійскае кіраўніцтва вырашыла ў чарговы раз пайсці на перамовы з сепаратыстамі.

27-28 мая ў Маскве прайшла сустрэча расійскай і ічкерыйскай (узначаленай Зелімханам Яндарбіевым) дэлегацый, на якой удалося дамовіцца аб перамір’і з 1 чэрвеня 1996 года і абмене палоннымі. Адразу ж пасля заканчэння перамоваў у Маскве, Барыс Ельцын вылецеў у Грозны, дзе павіншаваў расійскіх вайскоўцаў з перамогай над «мяцежным дудаеўскім рэжымам» і абвясціў аб скарачэнні тэрміну службы ўдзельнікаў узброенага канфлікту ў Чачэнскай рэспубліцы з 2 да 1,5 гадоў.

10 чэрвеня ў Назрані (Рэспубліка Інгушэція) у ходзе чарговага раўнда перамоваў было дасягнута пагадненне аб вывадзе расійскіх вайскоўцаў з тэрыторыі Чачні (за выключэннем двух брыгад), раззбраенні атрадаў сепаратыстаў, правядзенне свабодных дэмакратычных выбараў. Пытанне аб статусе Рэспублікі часова адкладалася.

Заключаныя ў Маскве і Назрані пагадненні парушаліся абодвума бакамі, у прыватнасці, расійскі бок не спяшаўся выводзіць свае войскі, а чачэнскі палявы камандзір Руслан Хайхароеў узяў на сябе адказнасць за выбух рэйсавага аўтобуса ў Нальчыку.

3 ліпеня 1996 года дзеючы прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Барыс Ельцын быў пераабраны на пасаду прэзідэнта. Новы сакратар Савета Бяспекі Аляксандр Лебедзь абвясціў аб аднаўленні баявых дзеянняў супраць сепаратыстаў. Першы намеснік старшыні ўрада Анатоль Чубайс падтрымліваў працяг вайны.

9 ліпеня, пасля расійскага ўльтыматуму, баявыя дзеянні аднавіліся — авіяцыя наносіла ўдары па базах сепаратыстаў у горных Шатойскім, Ведзенскім раёне і Нажай-Юртаўскім раёнах.

Аперацыя «Джыхад» (6-22 жніўня 1996)

6 жніўня 1996 года атрады чачэнскіх сепаратыстаў колькасцю ад 850 да 2000 чалавек зноў атакавалі Грозны. Сепаратысты не ставілі сваёй мэтай захоп горада; імі былі блакіраваныя адміністрацыйныя будынкі ў цэнтры горада, а таксама абстрэльваліся блокпасты і КПП. Расійскі гарнізон пад камандаваннем генерала Пулікоўскага, нягледзячы на значную перавагу ў жывой сіле і тэхніцы, не здолеў выбіць сепаратыстаў з горада, нясучы значныя страты (звыш 2000 вайскоўцаў забітымі, прапаўшымі без вестак і параненымі).

Адначасова са штурмам Грознага сепаратысты захапілі таксама гарады Гудэрмес (узяты імі без бою) і Аргун (расійскія вайскоўцы ўтрымалі толькі будынак камендатуры).

На думку Алега Лукіна, менавіта параза расійскіх вайскоўцаў у Грозным прывяла да падпісання Хасавюртаўскіх пагадненняў аб спыненні агню.

Хасавюртаўскія пагадненні (31 жніўня 1996)

31 жніўня 1996 года прадстаўнікамі Расіі (Старшыня Савета Бяспекі Аляксандр Лебедзь) і Ічкерыі (Аслан Масхадаў) у горадзе Хасавюрт (Дагестан) былі падпісаны пагадненні аб перамір’і. Расійскія войскі цалкам выводзіліся з Чачні, а рашэнне аб статусе рэспублікі было адкладзена да 31 снежня 2001 года.

Міратворчыя ініцыятывы, дзейнасць гуманітарных і рэлігійных арганізацый

З 15 снежня 1994 года ў зоне канфлікту пачала дзейнічаць «Місія ўпаўнаважанага па правах чалавека на Паўночным Каўказе» у склад якой увайшлі дэпутаты Дзяржаўнай думы РФ і прадстаўнік «Мемарыялу» (пасля называлася «Місія грамадскіх арганізацый пад кіраўніцтвам С. А. Кавалёва»). «Місія Кавалёва» не мела афіцыйных паўнамоцтваў, а дзейнічала пры падтрымцы некалькіх праваабарончых грамадскіх арганізацый, каардынаваў працу місіі Праваабарончы цэнтр «Мемарыял».

Пачынаючы са снежня 1994 года з актыўнай антываеннай пазіцыяй выступае партыя "Дэмакратычны выбар Расіі"і яе лідар Ягор Гайдар. У Маскве праходзіць шэраг антываенных мітынгаў з заклікамі згарнуць ваенную аперацыю, падпісваюцца і разнастайныя ваенныя заклікі. У тым ліку Я. Гайдар (які ў дні перад пачаткам вайны, па яго ўласным сцвярджэнні, упершыню не змог датэлефанавацца да Барыса Ельцына) 17 снежня 1994 года піша ліст прэзідэнту, дзе сцвярджае, што «штурм і бамбёжка Грознага прывядуць да вялізных ахвяраў» і заклікае вярхоўнага галоўнакамандуючага «не дапусціць эскалацыі ваенных дзеянняў у Чачні». 20 снежня Ягор Гайдар таксама ініцыяваў збор лістоў ад усіх выступоўцаў супраць вайны ў Чачні ў надзеі, што вялікі аб’ём заяў ад грамадзян можа аказаць уплыў на рашэнне прэзідэнта. У газеце быў апублікаваны тэкст з «шаблонам» ліста прэзідэнту.

31 снежня 1994 года, напярэдадні штурма Грознага расійскімі войскамі, Сяргей Кавалёў у складзе групы дэпутатаў Дзяржаўнай думы і журналістаў вёў перамовы з чачэнскімі баевікамі і парламентарыямі ў прэзідэнцкім палацы ў Грозным. Калі пачаўся штурм і на плошчы перад палацам пачалі гарэць расійскія танкі і БТРы, цывільныя асобы схаваліся ў падвале прэзідэнцкага палаца, неўзабаве там сталі з’яўляцца параненыя і палонныя расійскія салдаты. Карэспандэнт Даніла Гальпяровіч успамінаў, што Кавалёў, быўшы ў стаўцы Джахара Дудаева сярод баевікоў, «амаль увесь час знаходзіўся ў пакоі склепа, абсталяванага вайсковымі радыёстанцыямі», прапаноўваючы расійскім танкістам «выхад з горада без стральбы, калі тыя абазначаць маршрут». Як сцвярджала журналістка Галіна Кавальская, якая знаходзілася там жа, пасля таго, як ім паказалі падпаленыя расійскія танкі ў цэнтры горада,

Сяргей Кавалёў узяў рацыю ў дудаеўскіх ахоўнікаў і па ёй звярнуўся да расійскіх вайскоўцаў з заклікам здавацца ў палон. За гэта Кавалёва потым абвесцяць «здраднікам», яго будзе скланяць міністр абароны Павел Грачоў і ўспомніць нядобрым словам у сваёй кнізе генерал Трошаў. Аднак у той момант усе мы, у тым ліку Кавалёў, бачылі адно: нашы хлопцы дарма гараць у танках. Палон — адзіная для іх магчымасць ацалець.

 — Галина Ковальская. Штурм и Глупость(недаступная спасылка) // «Еженедельный журнал», № 63, 1 апреля 2003

Сам Кавалёў адмаўляе праўдзівасць сведчання Кавальскай: «Я тэхнічна не мог гэта зрабіць, таму што для таго, каб па рацыі сказаць гэтым танкам, трэба мець рацыю, наладжаную на хвалю гэтых танкаў».

На думку ўзначаленага Кавалёвым Інстытута правоў чалавека, гэты эпізод, роўна як і ўся праваабарончая і антываенная пазіцыя Кавалёва, сталі падставай для негатыўнай рэакцыі з боку ваеннага кіраўніцтва, прадстаўнікоў дзяржаўнай улады, а таксама шматлікіх прыхільнікаў «дзяржаўнага» падыходу да правоў чалавека. У студзені 1995 года Дзярждума прыняла праект пастановы, у якім яго праца ў Чачні прызнавалася нездавальняючай: як пісаў «Коммерсантъ», «з-за яго „аднабаковай пазіцыі“, накіраванай на апраўданне незаконных узброеных фарміраванняў».

У сакавіку 1995 года Дзяржаўная дума адхіліла Кавалёва ад пасады Упаўнаважанага па правах чалавека ў Расіі, на думку «Коммерсантъ», «за яго выказванні супраць вайны ў Чачні».

У складзе «місіі Кавалёва» ў зону канфлікту выязджалі прадстаўнікі розных няўрадавых арганізацый, дэпутаты, журналісты. Місія займалася зборам інфармацыі аб тым, што адбываецца на чачэнскай вайне і вышукам зніклых без вестак, а таксама палонных; садзейнічала вызваленню расійскіх вайскоўцаў, якія трапілі ў палон да чачэнскіх сепаратыстаў. Напрыклад, газета «Коммерсантъ» паведамляла, што падчас аблогі расійскімі войскамі сяла Бамут, камандуючы атрадамі сепаратыстаў Хайхароеў абяцаў пакараць смерцю па пяць палонных пасля кожнага абстрэлу пасёлка з боку расійскіх вайскоўцаў. Але, пад уплывам дэпутата Юлія Рыбакова які прабраўся ў абложаны Бамут з лістом С. Кавалёва і вёў там перамовы з палявымі камандзірамі, Хайхароеў адмовіўся ад гэтых намераў.

Міжнародны камітэт Чырвонага Крыжа (МКЧК) з пачатку канфлікту разгарнуў шырокую праграму аказання дапамогі пацярпелым, забяспечыўшы ў першыя ж месяцы больш за 250 000 вымушаных перасяленцаў прадуктовымі пасылкамі, коўдрамі, мылам, цёплай вопраткай і пластыкавымі пакрыццямі. У лютым 1995 года з пакінутых у Грозным 120 000 жыхароў 70 000 цалкам залежалі ад дапамогі МКЧК.

У Грозным водаправод і каналізацыя былі цалкам разбураныя, і МКЧК спешна прыступіў да арганізацыі забеспячэння горада пітной вадой. Улетку 1995 года штодня каля 750 000 літраў хлараванай вады ў разліку на задавальненне патрэбаў больш за 100 000 жыхароў дастаўлялася ў аўтацыстэрнах у 50 размеркавальных пунктаў па ўсім Грозным. За наступны, 1996 год, было выраблена больш за 230 мільёнаў літраў пітной вады для жыхароў Паўночнага Каўказа.

У Грозным і іншых гарадах Чачні былі адкрыты бясплатныя сталовыя для самых уразлівых слаёў насельніцтва, у якіх штодня гарачай ежай забяспечваліся 7000 чалавек. Больш за 70 000 школьнікаў у Чачні атрымалі ад МКЧК кнігі і школьна-пісьмовыя прыналежнасці.

За 1995—1996 гады МКЧК ажыццявіў шэраг праграм дапамогі пацярпелым у выніку ўзброенага канфлікту. Яго дэлегаты наведалі каля 700 чалавек, затрыманых федэральнымі сіламі і чачэнскімі сепаратыстамі ў 25 месцах зняволення ў самой Чачні і суседніх рэгіёнах, даставілі адрасатам больш за 50 000 лістоў на бланках паслання Чырвонага Крыжа, якія сталі адзінай магчымасцю для разлучаных сем’яў наладзіць кантакты адзін з адным, бо ўсе віды сувязі былі перапыненыя. МКЧК прадаставіў медыкаменты і медыцынскія матэрыялы 75 шпіталям і медыцынскім установам у Чачні, Паўночнай Асеціі, Інгушэціі і Дагестане, удзельнічаў у аднаўленні і забеспячэнні медыкаментамі бальніц у Грозным, Аргуне, Гудэрмесе, Шалі, Урус-Мартане і Шатое, аказваў рэгулярную дапамогу дамам інвалідаў і дзіцячым прытулкам.

Увосень 1996 года ў паселішчы Новыя Атагі МКЧК абсталяваў і адкрыў шпіталь для ахвяр вайны. За тры месяцы працы шпіталь прыняў больш за 320 чалавек, амбулаторную дапамогу атрымалі 1700 чалавек, было зроблена амаль шэсцьсот хірургічных аперацый. 17 снежня 1996 года на шпіталь у Новых Атагах быў здзейснены ўзброены напад, у выніку якога загінула шэсць яго замежных супрацоўнікаў. Пасля гэтага МКЧК быў вымушаны адклікаць замежных супрацоўнікаў з Чачні.

У красавіку 1995 г. амерыканскі спецыяліст па гуманітарных аперацыях Фрэдэрык К'юні разам з двума расійскімі ўрачамі-супрацоўнікамі Расійскага таварыства Чырвонага Крыжа і перакладчыкам займаўся арганізацыяй гуманітарнай дапамогі ў Чачні. К’юні спрабаваў дамовіцца аб перамір’і, калі ён прапаў без вестак. Маюцца падставы меркаваць, што К’юні і яго расійскія паплечнікі былі захопленыя чачэнскімі сепаратыстамі і расстраляныя на загад Рэзвана Элбіева, аднаго з кіраўнікоў контрразведкі Джахара Дудаева, бо іх прынялі за расійскіх агентаў. Ёсць версія, што гэта стала вынікам правакацыі расійскіх спецслужбаў, якія такім чынам расправіліся з К’юні рукамі чачэнцаў.

Розныя жаночыя рухі («Салдацкія маці», «Белая хустка», «Жанчыны Дона» і іншыя), вялі працу з вайскоўцамі-удзельнікамі баявых аперацый, вызваленымі ваеннапалоннымі, параненымі, іншымі катэгорыямі пацярпелых у ходзе ваенных дзеянняў.

Журналіст і праваабаронца Віктар Папкоў спрыяў вызваленню чачэнцамі палонных расійскіх салдат, у сакавіку 1995 прыняў удзел у арганізацыі «маршу міру», калі некалькі дзясяткаў чалавек, у асноўным маці загінуўшых салдат, праехалі і прайшлі пад антываеннымі лозунгамі з Масквы ў Чачню. У маі 1995 ён быў арыштаваны чачэнскімі спецслужбамі па падазрэнні ў шпіянажы на карысць федэральных сіл, каля месяца правёў у зняволенні. Улетку таго ж года ён быў пасярэднікам і назіральнікам у распачатым перагаворным працэсе.

Юрый Шаўчук і яго рок-гурт ДДТ далі тры вялікіх канцэрты ў Чачні: у Ханкале ў Грозным і аэрапорце «Паўночны» для расійскіх вайскоўцаў і чачэнцаў, спрабуючы дасягнуць прымірэння.

Акрамя вельмі драматычных вынікаў дзейнасці РПЦ, у прыватнасці, быў забіты настаяцель грозненскага храма Анатоль Чыставусаў, прадстаўнік «Сектара па сувязях з нехрысціянскімі рэлігіямі» неаднаразова наведвалі Чачню з міратворчай місіяй, некаторыя з іх былі паланёныя.

Замежная вайсковая дапамога чачэнскім сепаратыстам

Чачэнскія антыўрадавыя фарміраванні пачалі атрымліваць ваенную дапамогу яшчэ да пачатку баявых дзеянняў у Чачні.

У 1991 годзе з Турцыі пад выглядам «гуманітарнай дапамогі» ў Чачню была пастаўлена першая партыя стралковай зброі савецкіх узораў (у асноўным, зброя вытворчасці ГДР, раней атрыманае Турцыяй ад ФРГ па праграме дапамогі НАТА).

Хатаб з 1995 года арганізоўваў замежнае фінансаванне закупкі боепрыпасаў і ўладкавання лагераў па падрыхтоўцы баевікоў на тэрыторыі Чачні.

Вынікі

Вынікам вайны стала падпісанне Хасавюртаўскія пагадненні і вывад расійскіх войскаў. Чачня зноў стала дэ-факта незалежнай, але дэ-юрэ непрызнанай ні адной краінай свету (у тым ліку Расіяй) дзяржавай.

Разбураныя дамы і сёлы не аднаўляліся, эканоміка — выключна крымінальная, зрэшты, крымінальная яна была не толькі ў Чачні, так, па сцвярджэнні былога дэпутата Канстанціна Баравога, хабар у будаўнічым бізнэсе па падрадах Міністэрства абароны, падчас першай чачэнскай вайны, даходзіў да 80 % ад сумы дагавора. Праз этнічныя чысткі і баявых дзеянняў Чачню пакінула (або было забіта) практычна ўсе нечачэнскае насельніцтва. У Рэспубліцы пачаўся міжваенны крызіс і рост вахабізму, які ў далейшым прывёў да ўварвання ў Дагестан, а затым і да пачатку Другой чачэнскай вайны.

Страты

Чачэнцы побач з целамі загінулых, загорнутымі ў коўдры (Бітва за Грозны, студзень 1995)

Паводле даных, апублікаваных штабам АГВ пасля заканчэння баявых дзеянняў, страты федэральных сіл склалі 4103 чалавек забітымі,1231 — зніклых без вестак/дэзерціраў/палонных, 19 794 параненых. Па ўдакладненых даных, сабраных групай даследчыкаў на чале з генерал-палкоўнікам Р. Ф. Крывашэевым, страты федэральных сіл склалі 5042 забітых, 690 зніклых без вестак, 17 892 параненых. Па даных Камітэта салдацкіх маці, страты склалі не менш за 14 000 чалавек забітымі (задакументаваныя выпадкі гібелі па даных маці загінулых вайскоўцаў). Аднак варта ўлічваць, што даныя Камітэта салдацкіх маці ўключаюць у сябе толькі страты салдат тэрміновай службы, без уліку страт ваеннаслужачых-кантрактнікаў і байцоў спецыяльных падраздзяленняў.

Раскажу пра адзін канкрэтны выпадак. Я дакладна ведаў, што ў гэты дзень — гэта быў канец лютага ці пачатак сакавіка 1995 года — загінулі сорак вайскоўцаў Аб’яднанай групоўкі. А мне прыносяць дадзеныя аб пятнаццаці. Пытаю: «Чаму не ўлічваеце астатніх?» Замяліся: «Ну, разумееце, 40 — гэта шмат. Мы лепш падзелім гэтыя страты на некалькі дзён». Мяне, вядома, абурылі гэтыя маніпуляцыі.

 — Камандуючы ўнутранымі войскамі МУС РФ Анатоль Кулікоў

Страты сепаратыстаў, паводле звестак расійскага боку, склалі 17 391 чалавек. Па даных начальніка штаба чачэнскіх падраздзяленняў (пазней Прэзідэнта ЧРІ) А. Масхадава страты чачэнскага боку склалі каля 3000 чалавек забітымі. Паводле праваабарончай арганізацыі «Мемарыял» страты сепаратыстаў не перавышалі 2700 чалавек забітымі, а колькасць страт мірнага насельніцтва складае да 50 тысяч чалавек забітымі. Сакратар Савета бяспекі Расіі А. І. Лебедзь ацэньваў страты цывільнага насельніцтва ў Чачні 80 000 чалавек загінулымі.

Камандуючыя

Камандуючыя Аб’яднанай групоўкай федэральных сіл у Чачэнскай Рэспубліцы:

• Аляксей Мікалаевіч Міцюхін (снежань 1994)
• Анатоль Васільевіч Квашнін (снежань 1994 — люты 1995)
• Анатоль Сяргеевіч Кулікоў (люты — ліпень 1995)
• Анатоль Аляксандравіч Раманаў (ліпень — кастрычнік 1995)
• Анатоль Апанасавіч Шкірко (кастрычнік — снежань 1995)
• Вячаслаў Валянцінавіч Ціхаміраў (студзень — кастрычнік 1996)
• Канстанцін Барысавіч Пулікоўскі (в. а. ліпень — жнівень 1996)

У культуры

Фільмы і серыялы

• Каўказскі палоннік (1996)
• Вайна скончана. Забудзьцеся... (1997)
• Праклятыя і забытыя (1997)
• Чысцілішча (1997)
• Блакпост (1998)
• Асаблівы выпадак (2001)
• Дом дуракоў (2002)
• Ахілесава пята (2006)
• Рускі трохвугольнік (2007)
• Справа гонару (2007)
• Дэсантура (2009)
• САХР (2011)
• «Пекла» (Няўзораў А. Г.) Дакументальная хроніка (1995)
• Міратворац — дакументальны (2002)
• Звычайны тэрарызм — дакументальны, 4 серыі (2003)
• Тры пакоі меланхоліі — дакументальны (2004)
• Чачэнскі капкан — дакументальны, 5 серый (2004)
• Па той бок вайны — дакументальны, 5 серый (2005)
• Тры таварышы — дакументальны (2006)
• Крымінальная Расія: Закладнікі чорнага золата
• Леў Рохлін. Загадана забыць 1 серыя: І адзін у полі воін (2018, рэжысёр Сяргей Рожанцаў)
• Юрый Дудзь. Чалавек пасля вайны. Фільм-інтэрв’ю (2018)

Музыка

• Першай чачэнскай вайне прысвечаны песні Юрыя Шаўчука: «Мёртвый город. Рождество», «Умирали пацаны».
• Першай чачэнскай вайне прысвечаны песні «Любэ»: «Батяня комбат» (1995), «Скоро дембель» (1996), «Шагом марш» (1996), «Мент» (1997).
• Першай чачэнскай вайне прысвечана амаль уся творчасць чачэнскіх аўтараў Цімура Муцураева, Імама Алімсултанава, Ліза Умаравай.
• Першай чачэнскай вайне прысвечана песня гурта «Мёртвые дэльфины» «Мёртвый город».
• Блакітныя берэты — «Новы год», «Размышления офицера у телефона горячей линии», «Две вертушки на Моздок».
• Гурт «Ростов» — «Город Грозный»
• Аўтар-выканаўца Сяргей Цімашэнка — «Штурм», «Вечер воспаминаний», «Добро пожаловать в ад», «Молитва»
• Павел Пламенев — «Ухожу»
• 7Б — «Молодые ветра»
• E.V.A. — «Радио Кавказ»

Адлюстраванне ў літаратуры

• «Каўказскі палонны» (1994) — апавяданне (аповесць) Уладзіміра Маканіна
• «Чачэнскі блюз»(1998) — раман Аляксандра Праханава.
• Першамайка (2000) — аповесць Альберта Зарыпава. Аповесць аб штурме сяла Першамайскае Рэспублікі Дагестан у студзені 1996.
• Я быў на гэтай вайне (2001) — раман Вячаслава Міронава. Фабула рамана пабудавана вакол штурму Грознага федэральнымі войскамі зімой 1994/95 года.
• «Паталогіі» (2004) — раман Захара Прылепіна.
• «Крэўнік» — раман Льва Пучкова
• Дзіцячы свет (2005) — раман Канты Ібрагімава.
• Грозненскія апавяданні Архівавана 6 студзеня 2014. — цыкл апавяданняў Канстанціна Сямёнава аб штурме Грознага 1994-95 гг.
• «Мільён першы» (2005) — Біяграфія Джахара Дудаева, напісаная яго жонкай Алай Дудаевай
• «Алхан-Юрт» (2006) — збор аповесцяў і апавяданняў Аркадзя Бабчанкі.
• Грозненскі раман (2009) — раман Канстанціна Сямёнава. Выдаваўся таксама пад назвай «Нам здрадзіла Радзіма».
• Нататкі «кантрабаса» (2009) — аповесць Алега Варапаева. (Прэмія Губернатара СК у галіне літаратуры за 2013 год).
• Цудоўны дзень у пекле (2011) — раман Ігара Срыбнага
• Мурашка ў шкляным слоіку. Чачэнскія дзённікі 1994-2004 гг. — дакументальная кніга (2014) года Паліны Жарабцовай
• Тонкая серабрыстая нітка, (2015) — зборнік апавяданняў Паліны Жарабцовай, у якім адлюстравана жыццё мірных жыхароў у горадзе Грозным у перыяд чачэнскіх войнаў.
• Чачэнскія матывы (2016) — 150 с. ISBN 978-601-301-745-7. Аповяд Леаніда Манякіна.

Літаратура

• Операции по восстановлению конституционного порядка в Чечне в 1994–96 / Борщов А. Д. // Океанариум — Оясио. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2014. — С. 239. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—). — ISBN 978-5-85270-361-3.
• Кольев А. Н. (Савельев А. Н.). Чеченский капкан. — М.: Библиотека Конгресса русских общин, 1997. — 208 с. — 100 экз. Архівавана 8 красавіка 2017.
• кніга Памяти. Чёрное крыло войны / Совет матерей Союза участников боевых действий в Чеченской Республике; Авт.-сост. Л. А. Соловьёва. — Петрозаводск: Карелия, 2002. — 151 с. — ISBN 5-902033-02-0.
• Комиссия Говорухина: кто развязал кровавый конфликт в Чечне? Правда, которую не хотят знать — свидетельства, заключения, документы, собранные Комиссией под председательством С. С. Говорухина / сост. Г. Анищенко, А. Василевская, О. Кугушева. — М.: «Лавента», 1995. — 176 с. — ISBN 5-89110-001-0.
• Куликов А. С., Лембик С. А. Чеченский узел: Хроника вооружённого конфликта 1994—1996 гг.. — М.: Дом педагогики, 2000. — 305 с. — ISBN 5-89382-087-8..
• Левченко Ю. Г. Просто война. Первая чеченская // Альманах «Войны, история, факты». — 2003. — № 1 (3).
• Лукин О. Первая чеченская война: миф о «маленькой победоносной войне» рассеивается (март-июнь 1995 г.) // Информационно-публицистический вестник «Мосток». — 2005. — № 5.
• Норин Е. А. Чеченская война. — М.: Чёрная сотня, 2021. — Т. 1. 1994–1996. — 352 с. — ISBN 978-5-6043461-5-0.
• Россия — Чечня: цепь ошибок и преступлений / Сост. О. П. Орлов и А. В. Черкасов. — М.: Звенья, 1998. — 600 с. — ISBN 5-7870-0021-8.
• Рунов В. А. Чистилище Чеченской войны.. — М.: Эксмо: Яуза, 2009. — 251 с. — (Секретные войны). — ISBN 978-5-699-36836-5.
• Рунов В. А. Испытание Чеченской войной. — М.: Вече, 2016. — 358 с. — ISBN 978-5-4444-5371-1.
• Савельев А. Н. Чёрная кніга Чеченской войны. Аналитический доклад. — 2000.
• Божедомов В. А., Левченко Т. Г. «Постоянно используй в своей борьбе … „тактику блох и собак“». Особенности боевых действий незаконных вооружённых формирований на Северном Кавказе на примерах боестолкновений 1994—1996 гг. // Военно-исторический журнал. — 2022. — № 2. — С.74—83.
• Трошев Г. Н. Мая вайна. Дзённік акопнага генерала. — М.: Вагриус, 2001. — 211 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-264-00657-1.
• Хотина К. И. Четверо. Трое. Двое. Один (сборник рассказов). — М.: Перо, 2021. — 60 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-00189-828-3.

Спасылкі

• Хроника войны 1994-96 гг.
• Анализ опыта боевого применения сил и средств разведки СВ во внутреннем вооружённом конфликте в Чечне
• Положенцев В. Два дня за линией фронта.(Заметки военного корреспондента программы «Время») // Подольские новости
• Галустян А., Мурадов М., Кулагина А., Мироненко П., Бычкова Ю. Спецпроекты — Первая война // Коммерсантъ
• Павел Густерин. О подготовке офицеров-двухгодичников, воевавших в первую чеченскую Архівавана 10 красавіка 2018.
• Яворский А. Лётчикам не дали развернуться // Независимое военное обозрение, 10.12.1999
• Хлыстун В. Павел Грачёв: «Меня назначили ответственным за войну» // «Труд». № 048, 15.03.2001.
• Первая чеченская: путь к войне
• Анатолий Куликов. Уроки, оплаченные кровью
• Алексеева Л. Грачёв-Дудаев. Как проходила встреча, с которой началась Первая Чеченская // Аргументы и факты, 06.12.2014
• «Березовский передал Басаеву 10 миллионов долларов». Экс-глава МВД Анатолий Куликов — о неизвестных страницах чеченской войны
• «Эта война никому нахрен не была нужна». Как разгоралась первая чеченская и кто помешал победе оппозиции над Дудаевым
• «Если будет штурм, я буду на стороне Грозного». Чеченскую войну можно было остановить. Почему вместо этого политики перессорились?
• «Война — это, с..а, страшно». 25 лет назад российские солдаты вошли в Чечню. За что они сражались и умирали?
• Почему Ельцин не захотел встречаться с «пастухом» Дудаевым
• Первая чеченская война началась с ошибок и кончилась позором
• «Думали, так просто уедете? Теперь вы трупы». Ужас боев чеченской войны глазами русского солдата
• «Нужно было идти до конца». 25 лет назад закончилась первая чеченская война. Почему ее завершение считают предательством?
• Первую чеченскую развязали интриги Кремля. Как советский генерал Дудаев оказался во главе вайнахского восстания