Прыстаўка (мова)

Прыстаўка, прэфікс — службовая марфема, што ўжываецца перад коранем і надае слову новае лексічнае ці граматычнае значэнне. Часцей надае новае лексічнае значэнне.

Прэфіксы заўсёды матэрыяльна выражаныя марфемы, у адрозненне ад суфіксаў, канчаткаў і ад інтэрфіксаў.

Асаблівасці прэфіксаў

• Не маюць строгага замацавання за той ці іншай часцінай мовы (прэфікс пад-: падгрупа (назоўнік), падземны (прыметнік), паддаць (дзеяслоў)).
• Заўсёды далучаюцца толькі да цэлага слова, а не да асновы.
• Не змяняюць прыналежнасці вытворнага слова да часціны мовы. У сучаснай беларускай мове існуе толькі 2 словы, у якіх прэфікс пераводзіць назоўнік у прыслоўе: накрыж, навек. Калі прыстаўка ўжываецца ў спалучэнні з суфіксам, то яна далучаецца толькі да асновы слова. У такім выпадку можа пераводзіць слова ў іншую часціну мовы.

Віды прэфіксаў

Паводле функцыі

• Дэрывацыйныя (словаўтваральныя).
• Рэляцыйныя (словазменныя) — толькі прыстаўка най- у найвышэйшай ступені параўнання прыметнікаў.
• Сінкрэтычныя (служаць для ўтварэння закончанага трывання дзеясловаў).

Паводле паходжання

• Спрадвечнабеларускія (крыніцай служаць службовыя часціны мовы (прыназоўнікі, часціцы), самастойныя часціны мовы, прыстаўкі).
• Запазычаныя (з грэчаскай мовы (а-, анты-, гіпер-), з лацінскай мовы (інтэр-), з французскай мовы (дэ-, дэз-)).

Паводле фанемнага складу

• Монафанемныя (складаюцца з адной фанемы),
• Поліфанемныя (складаюцца з 2 і болей фанемаў).

Паводле фанемнай структуры

Паводле пачатковага гуку:

• прыкрытыя (пачынаюцца з зычнага гуку)
• непрыкрытыя (пачынаюцца з галоснага гуку).

Паводле канцавога гуку:

• закрытыя (заканчваюцца на зычны гук)
• адкрытыя (заканчваюцца на галосны гук).

Паводле спалучальнасці (валентнасці)

• Мультывалентныя (рэгулярныя) — сустракаюцца ў вялікай колькасці слоў, утвараюць вялікую колькасць вытворных.
• Унівалентныя (нерэгулярныя) — маюць абмежаваную спалучальнасць.

Літаратура

• Беларуская граматыка: У 2 ч. — Мінск: Навука і тэхніка. — Ч. 1. Фаналогія Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск, 1985.
• Шакун Л. М. Словаўтварэнне. Мінск: Вышэйшая школа, 1978.
• Шуба П. П. Сучасная беларуская мова. Марфаналогія. Марфалогія. Мінск, 1987.