Перайсці да зместу

Русіфікацыя Фінляндыі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Карціна Эдварда Іста «Атака» (1899) сімвалізуе супраціў фінскага народа супраць гвалтоўнай русіфікацыі. Двухгаловы арол спрабуе вырваць з рук дзяўчыны канстытуцыю

Русіфікацыя Фінляндыі — увядзенне ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзя ў Вялікім княстве Фінляндскім расійскіх імперскіх парадкаў, накіраванае на выцясненне нацыянальнага заканадаўства, і ў рэшце рэшт на ліквідацыю аўтаноміі Фінляндыі. Пры гэтым фінская канстытуцыя, урачыста зацверджаная Аляксандрам I на Боргаскім сойме, фармальна не адмененая, ігнаравалася. Пік палітыкі русіфікацыі прыйшоўся на перыяд 1899—1905 і 1908—1917 гадоў, якія ўвайшлі ў фінскую гістарыяграфію пад назвай «час ганенняў» (фін. sortokaudet / sortovuodet).

Асноўныя этапы:

  • Лютаўскі маніфест (1899), які абвясціў «права» вялікага князя (гэта значыць рускага цара) ўводзіць законы без ўзгаднення з прадстаўнічымі органамі ўлады Фінляндыі;
  • Маніфест аб мове (1900), які абвясціў рускую мову афіцыйнай мовай фінскай адміністрацыі разам з фінскай і шведскай;
  • Закон аб ваеннай службе (1901), ліквідаваўшы асобныя фінскія вайсковыя фармаванні і ўключыў фінскіх салдат у склад рускага войска на агульных правілах;
  • Закон аб парадку выдання законаў і пастаноў, якія тычацца Фінляндыі (1910), рэзка абмежаваў правы фінскага сейма на карысць расійскай дзяржаўнай думы і, часткова, ўрада Расійскай імперыі;
  • Роспуск парламента і рэпрэсіі ў дачыненні да фінскага нацыянальнага руху ў 1910—1914 гадах.

Імперскі націск выклікаў адваротную рэакцыю, і спрыяў ўздыму фінскага нацыянальнага руху, у перыяд Першай сусветнай вайны перарос у барацьбу за незалежнасць Фінляндыі. У адрозненне ад Беларусі, Літвы ці Украіны, у Фінляндыі русіфікацыя не паспела дайсці да культуры і сістэмы адукацыі. Яна праяўлялася ў спробах ліквідацыі эканамічнай, палітычнай і абарончай аўтаноміі краіны.

Русіфікацыя ў 1899—1905 гадах

[правіць | правіць зыходнік]

Пачатак планамернай русіфікацыі Фінляндыі звязана з прызначэньнем у кастрычніку 1898 генерал-губернатарам Фінляндыі М. І. Бобрыкава. У лютым 1899 імператар Мікалай II падпісаў маніфест, якім зацвердзіў права манарха выдаваць абавязковыя да выканання на тэрыторыі Фінляндыі законы без ўзгаднення з сеймам і сенатам краіны. Лютаўскі маніфест істотна абмяжоўваў канстытуцыйную сістэму Фінляндыі і набліжаў прававое становішча вялікага княства да становішча расійскіх рэгіёнаў. Гэта выклікала масавыя пратэсты ў Фінляндыі. Петыцыі з просьбай да імператара адмяніць Лютаўскі маніфест сабралі больш за 500 000 подпісаў. На іх аснове быў складзены «Вялікі адрас», які неўзабаве быў прадстаўлены Мікалаю II. Аднак імператар не палічыў патрэбным прыняць да ўвагі зварот сваіх фінскіх падданых. У 1900 годзе выйшаў новы маніфест аб мове, па якім мовай справаводства і адміністрацыі была абвешчана руская мова. У 1901 годзе рушыў услед закон, які ліквідаваў асобныя фінскія узброеныя сілы, прызначаныя для абароны вялікага княства, і ўключыў іх у склад адзінай арміі Расійскай імперыі, робячы магчымым выкарыстанне фінскіх вайскоўцаў у любых канцах імперыі. Быў зачынены Фінляндскі кадэцкі корпус.

Гэтыя заканадаўчыя акты выклікалі рэзкае абурэнне ў Фінляндыі. Перш у палітычнай сістэме вялікага княства склаліся дзве, прыкладна роўныя па сілах, групоўкі — канстытуцыяналісты (Партыя младафінаў і Шведская партыя), якія выступалі за аднаўленне традыцыйнай канстытуцыі краіны і спыненне русіфікатарскай палітыкі, і так званыя «рахманыя» («старыя фіны»), прыхільнікі кампрамісу з Расіяй і апоры на яе ў барацьбе са шведскім уплывам у Фінляндыі. Аднак па меры ўзмацнення русіфікацыі і, асабліва, пасля зацвярджэння маніфесту аб вайсковай павіннасці (1901), пазіцыі «рахманых» усё больш слабелі, а грамадскае меркаванне краіны радыкалізавалася ў антырасійскім духу. У краіне пачасціліся забастоўкі, пачало пашырацца прымяненне тактыкі «пасіўнага супраціву». Так, у 1902 годзе на прызыўныя пункты з’явілася толькі палова фінскіх прызыўнікоў, абавязаных да ваеннай службы па маніфесту 1901 года. Пасля шэрагу дастаткова непрыемных прэцэдэнтаў расійскі ўрад прыйшоў да высновы аб ненадзейнасці фінскіх салдат і паменшыў квоту прызыву ў Фінляндыі, увёўшы адначасова падатак за вызваленне ад ваеннай службы. У той жа час станавіліся больш жорсткімі меры супраць апазіцыі: прыхільнікі фінскай канстытуцыі выцясняліся з дзяржаўных пасад, ўзмацнілася цэнзура, а ў 1903 годзе М. І. Бобрыкаву былі прадастаўлены асаблівыя паўнамоцтвы. У тым жа годзе было разгромлена фінскае тайнае таварыства «Кагаль», якая змагалася супраць русіфікацыі, але яго члены знайшлі прытулак у Швецыі і працягвалі адтуль рэвалюцыйную працу, увайшоўшы ў кантакт з расійскімі рэвалюцыянерамі тэрарыстычнай накіраванасці. 16 чэрвеня 1904 г. у Хельсінкі фінскім нацыяналістам Эйгенам Шаўманам быў забіты генерал-губернатар М. І. Бобрыкаў.

Аднаўленне канстытуцыі ў 1905—1908

[правіць | правіць зыходнік]

З пачаткам руска-японскай вайны радыкальныя групы фінскіх нацыяналістаў атрымалі фінансавую дапамогу ад японскага ўрада праз палкоўніка Акасі і закупілі зброю для арганізацыі паўстання з мэтай абвяшчэння незалежнасці Фінляндыі. Аднак крушэнне судна, якое везла ўзбраенне, прывяло да правалу гэтага плана. Тым не менш, падчас рэвалюцыі 1905 года ў Фінляндыі рэзка ўзмацніўся страйкавы рух, пачасціліся выступы апазіцыі, гучалі патрабаванні аднаўлення канстытуцыі. Гэты рух завяршыўся перамогай: маніфестам 17 кастрычніка 1905 г. імператар прыпыніў дзеянне русіфікатарскіх законаў і асаблівых паўнамоцтваў генерал-губернатара.

Аслаблены рэвалюцыйнымі выступленнямі 1905—1907 і паразай ў руска-японскай вайне ўрад імперыі з канца 1905 спыніў русіфікацыю Фінляндыі і аднавіў дзеянне фінскай канстытуцыі.

У 1906 годзе была праведзена рэформа прадстаўнічага органа Фінляндыі. Мікалай II зацвердзіў 7 (20) ліпеня 1906 г. прыняты соймам новы соймавыя статут, які замяняў састарэлы саслоўны сойм на аднапалатны парламент Эдускунта, які выбіраўся на аснове ўсеагульнага роўнага выбарчага права усімі грамадзянамі з 24-гадовага ўзросту. Колькасць асоб, якія мелі права голасу, павялічылася са 125 000 да 1.125.000 чалавек. Фінляндыя стала другой краінай свету пасля Новай Зеландыі, дзе выбарчыя правы атрымалі жанчыны.

Русіфікацыя ў 1908—1917 гадах

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля падаўлення рэвалюцыі 1905—1907 гадоў палітыка Расійскай імперыі ў Фінляндыі зноў набыла характар русіфікацыі і абмежавання фінскай аўтаноміі. Па ініцыятыве прэм’ер-міністра Расіі П. А. Сталыпіна аднавіўся наступ на паўнамоцтвы фінляндскага парламента. Законам 17 чэрвеня 1910 года, яго паўнамоцтвы былі істотна абмежаваныя, з яго вядзення быў выведзены цэлы шэраг пытанняў, у тым ліку вайсковы абавязак, дзяржаўная мова, кантроль над праграмамі выкладання, парадак правядзення сходаў, пытанні друку, мытныя тарыфы і іншае.

5 лютага 1912 г. выйшаў закон аб ураўненні ў правах рускіх грамадзян з фінамі ў межах Фінляндыі.

Да 1914 аўтаномія Фінляндыі была рэзка абмежаваная. Рэпрэсіі ў адносінах да фінскага нацыянальнага руху і русіфікацыя краіны выклікалі рост антырасійскіх настрояў і ўздым руху за суверэнітэт Фінляндыі, да поўнай незалежнасці. Пасля пачатку Першай сусветнай вайны істотна пагоршылася эканамічная сітуацыя ў краіне, у Фінляндыі былі размешчаны значныя кантынгенты рускай арміі. Хоць скліканне парламента было адноўлена, у лістападзе 1914 ў фінскай прэсе былі апублікаваныя сакрэтныя матэрыялы расійскага ўрада, якія сведчаць аб наяўнасці доўгатэрміновай праграмы русіфікацыі краіны. Гэта спрыяла радыкалізацыі фінскага нацыянальнага руху. Частка фінаў пачала сімпатызаваць дзяржавам Траістага саюза, а ў Нямеччыне пачалі фармавацца фінскія нацыянальныя ваенныя часткі, якія ў далейшым ўдзельнічалі ў баях на ўсходнім фронце. Нацыянальны рух за незалежнасць Фінляндыі атрымаў развіццё ў ходзе Першай сусветнай вайны пры падтрымцы кайзераўскай Германіі, якая падтрымлівала многія антыўрадавыя рухі краін Антанты, імкнучыся аслабіць ворага знутры. На выбарах 1916 года ў парламент перамагла апазіцыйная сацыял-дэмакратычная партыя Фінляндыі.

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года ў Расіі выклікала ўздым руху за незалежнасць у Фінляндыі. Са звяржэннем ў Расіі імператара асабістая унія Фінляндыі і Расіі спынілася. У сакавіку 1917 фінская канстытуцыя была адноўлена ў поўным аб’ёме. Першапачаткова парламент Фінляндыі, у якім большасць складалі сацыял-дэмакраты, і сенат супрацоўнічалі з Часовым урадам, аднак патрабаванне апошняга адкласці пытанне аб вышэйшай уладзе ў Фінляндыі да склікання Устаноўчага сходу ў Расіі прывёў да канфлікту паміж фінскімі сацыял-дэмакратамі і Часовым урадам Расіі.

18 ліпеня 1917 года па ініцыятыве сацыял-дэмакратаў фінскі парламент прыняў закон аб аднаўленні аўтаномных правоў Фінляндыі, рэзка абмяжоўваў паўнамоцтвы расійскага ўрада ў дачыненні да Фінляндыі (за выключэннем пытанняў абароны і міжнародных адносін). Гэты закон быў адменены Часовым урадам, фінскі парламент распушчаны, а яго будынак занята рускімі войскамі. На новых выбарах перамаглі больш кансерватыўныя сілы, якія пайшлі на саступкі Часовага ўраду. У самой Фінляндыі пачаліся сутыкненні паміж сацыял-дэмакратамі і правацэнтрыстамі, палітычныя забойствы, хутка фармаваліся атрады «белай» і «чырвонай» гвардыі.

6 снежня 1917 года была абвешчана незалежнасць Фінляндыі.