Рымская Дакія
| Гістарычная дзяржава | |
| Рымская Дакія | |
|---|---|
| Roman Dacia | |
 |
|
|
|
|
| Сталіца | Ульпія Траяна |
| Мова(ы) | дэ-юрэ: латынь, дэ-факта: дакская |
| Афіцыйная мова | лацінская мова |
| Форма кіравання | манархія |
| Гісторыя | |
| • 106—271 | Правінцыя |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Рымская Дакія (лац.: Dacia Romana 106—271 гг. н.э.) — рымская правінцыя, утвораная ў 101—106 гг. н.э. імператарам Траянам пасля заваявання рымлянамі цэнтральнай часткі тэрыторыі гісторыка-геаграфічнай вобласці Дакіі, да гэтага населенай індаеўрапейскім народам дакамі. Уяўляла галоўным чынам сыравінны прыдатак імперыі (здабыча золата, срэбра, жалезных руд у Карпатах), правінцыя дасягнула найвышэйшага росквіту ў другой палове II стагоддзя, калі былі заснаваны рымскія гарады, пракладзена сетка дарог, а асноўная маса аўтахтоннага насельніцтва падверглася інтэнсіўнай антычнай раманізацыі. Сталіцай правінцыі быў горад Сармізегетуза. У III стагоддзі нашай эры пачынаецца заняпад імперыі, аслабленне яе эканамічнай і ваеннай магутнасці. Рымская Дакія афіцыйна спыняе сваё існаванне ўжо ў 271 годзе, аднак нейкая аморфная раманамоўная агульнасць захоўваецца ў сельскай мясцовасці Дакіі (пазней Трансільваніі) на працягу ўсяго сярэдневяковага перыяду. Менавіта на яе аснове, хоць і з моцнымі грэчаскімі, і асабліва славянскімі, уплывамі, адбываецца станаўленне сярэдневяковай валашскай дзяржаўнасці, а затым сучасных румынскай і малдаўскай рэспублік.
Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Варта адрозніваць кампактную правінцыю Рымскую Дакію ад больш шырокай гісторыка-геаграфічнай вобласці Дакія, бо далёка не ўся тэрыторыя апошняй была непасрэдна падпарадкавана рымлянамі. Рымская Дакія займала толькі частку тэрыторыі Дакіі і адпаведна частку тэрыторыі сучаснай Румыніі. Рымская Дакія ўключала наступныя сучасныя вобласці Румыніі: Трансільванія (Ардзял), Банат, Алтэнія. Хоць паводле некаторых даных, у тым ліку і картаграфічных, каля 120 года н.э. Рымская імперыя кароткачасова кантралявала большую частку тэрыторыі Дакіі, уключаючы Мунтэнію, паўднёвую траціну Малдавіі і Бесарабіі. У часы Рымскай імперыі да Дакіі прылічалі вялікія горныя і раўнінныя тэрыторыі, якія прылягалі да поўначы Балканскага паўвострава і размяшчаліся паміж Цісай, Дунаем, Днястром і Карпатамі. Дакія стала адзінай рымскай правінцыяй, размешчанай на поўнач ад Дуная, які да моманту заваявання разглядаўся як натуральная паўночная мяжа імперыі. Таму Дакія мела вялікае ваенна-стратэгічнае і эканамічнае значэнне для Рыма як важны ўсходні фарпост імперыі.
Рымскае заваяванне[правіць | правіць зыходнік]
Карэнныя жыхары гэтай вобласці дакі прылічаліся да фракійска-гецкага племя і мелі індаеўрапейскае паходжанне. Акрамя іх на перыферыі вобласці ў дарымскі і рымскі час пражывалі таксама сарматы, скіфы, геты і інш. Частымі набегамі, асабліва пад правадырствам Дэцэбала пры імператары Даміцыяне, яны трывожылі рымскія межы. У 85—88 гадах н.э. ішлі так званыя Дакійскія войны Даміцыяна, якія не змаглі пазбавіць першабытнаабшчынных дакаў суверэнітэту.
Пазней імператар Траян вырашыў звярнуцца да знішчальнай вайны для канчатковага падпарадкавання Дакіі. У двух паходах (101—102 і 105—107 гадоў н.э.) дакі былі разбіты, іх галоўны горад Сармізегетуза быў узяты, большая частка краіны была пераўтворана ў рымскую правінцыю са значнай колькасцю рымскіх калоній.
З-за свайго ўскраіннага становішча жыццё ў Рымскай Дакіі было далёкае ад міжземнаморскай ідыліі рымскіх віл Італіі, Іспаніі ці Праванса. Увесь час успыхвалі паўстанні непакорных дакскіх плямёнаў супраць рымскага валадарства; пазней узмацняецца націск мігруючых груп скіфскага і германскага паходжання. Прыблізна 100 гадоў з няпоўных 170 гадоў свайго існавання Рымская Дакія была абхоплена паўстаннямі, якія рымскія войскі маглі душыць. Правінцыя існавала ва ўмовах пастаяннага ваеннага становішча.
Жыццё і эканоміка[правіць | правіць зыходнік]
Багатыя радовішчы золата былі адной з прычын заваявання тэрыторыі Дакіі[1]. Як паказваюць даныя, сабраныя на аснове імёнаў каланістаў, правінцыя была каланізавана перасяленцамі з усяго рымскага свету, але асноўную масу складалі, відаць, адстаўныя воіны з паўночнай і цэнтральнай Італіі, якія прывозілі жонак са сваіх родных месцаў. На Калоне Траяна на барэльефах паказана, як журботных дакаў выводзяць з краіны. Супраць такога факту, усё астатняе здагадкі. Аўтахтоннае насельніцтва ў якасці рабоў было прададзена ў іншыя правінцыі Рымскай імперыі. «Свабодныя дакі» сышлі ў горы і ў паўночныя мясцовасці ад Карпацкіх гор, на тэрыторыю цяперашняй Украіны і Беларусі. Вельмі інтэнсіўнай раманізацыі за адносна невялікі прамежак часу падверглася насельніцтва, якое прыйшло з іншых правінцый. Па розных ацэнаках, раманамоўнае насельніцтва Дакіі складала каля 1 млн чалавек на канец рымскага кіравання. Народная латынь узяла на сябе ролю лінгва франка рэгіёна. Лінгвістычны аналіз румынскай мовы паказвае, што разам з рымлянамі ў Дакію пракралася і ранняе хрысціянства, хоць нераманізаваныя рэгіёны, відаць, заставаліся язычніцкімі значна даўжэй. З-за аддаленасці вобласці субстратны ўплыў аўтахтоннай культуры і мовы на жыццё правінцыі быў значным. Найбольш вядомымі рымскімі гарадамі Дакіі былі: сталіца Сармізегетуза, Драбета, Апулум, Паралісум, Ромула, Напока і іншыя, размешчаныя пераважна ў пагорыстай і горнай вобласці Карпат. Большасць з іх была пабудавана на месцы больш ранніх паселішчаў дакаў. Знаходзячыся сярод варварскіх плямёнаў, Рымская Дакія ўвесь час падвяргалася нападам. У 271 годзе н.э. рымскі імператар Аўрэліян прыняў рашэнне эвакуіраваць на правы бераг Дуная рымскія войскі і грамадзянскае насельніцтва, дзе на тэрыторыі Мёзіі і Фракіі былі створаны дзве новыя правабярэжныя правінцыі: Дакія Прыбярэжная (лац.: Ripensis) і Дакія Унутраная (лац.: Mediterranea).
Этнаграфія[правіць | правіць зыходнік]
У левабярэжнай Дакіі, якую кароткачасова займалі готы, вандалы, гепіды, карпы, сарматы, відавочна, засталася і частка ранейшага раманізаванага насельніцтва. Рымская эвакуацыя, нягледзячы на яе задакументаваную планамернасць і мэтанакіраванасць, верагодна, закранула толькі рымскія войскі, а таксама рымскую гарадскую верхавіну. Рымскія гарады прыхлдзяць у заняпад, рымская тапаніміка знікае цалкам, лацінскі алфавіт выходзіць з ужытку. Асноўным заняткам астатніх раманцаў становіцца адгонная жывёлагадоўля, у першую чаргу авечкагадоўля. Нягледзячы на сыход рымскіх войскаў і заняпад гарадоў, частка даволі шматлікага раманамоўнага насельніцтва, відаць, захавалася і на поўнач ад Дуная. Ускосным доказам таго, што большая частка раманскага насельніцтва засталася ў Паўночнай Дакіі, служыць той факт, што пасля эвакуацыі ў новаўтворанай Паўднёвай Дакіі сапраўды пачашчаецца выкарыстанне лацінскай мовы, аднак колькасць каланістаў было невялікая, і ў наш час гэты рэгіён з'яўляецца практычна цалкам славянскім.
З прычыны захавання раманамоўных жыхароў на поўнач ад Дуная працэсы моўнай раманізацыі, хутчэй за ўсё, працягваліся тут і пасля роспуску рымскай дзяржаўнасці. Больш таго, да прышэсця славян мясцовае раманамоўнае насельніцтва захоўвае некаторыя кантакты з Італіяй у III—V стст., а таму зона распаўсюджвання народнай латыні на поўнач ад Дуная працягвае пашырацца. Пад уплывам дакійскага субстрата адбываецца станаўленне так званай балканскай латыні — мясцовага раманскага ідыёма — роднай мовы дака-рымлян. Паміж III і V стагоддзямі нашчадкаў жыхароў тэрыторыі былой Рымскай Дакіі можна ўмоўна называць дака-рымлянамі (па аналогіі з гала-рымлянамі), а арэал іх пасялення — Дакараманіяй. Эканоміка-матэрыяльны і культурны ўзровень правінцыі падаюць і доўгі час застаюцца на вельмі нізкім узроўні. Асаблівасцямі дака-рымскага арэала з'яўляюцца поўная дэградацыя гарадскіх рымскіх паселішчаў і адпаведна поўная страта традыцый класічнай рымскай антычнасці. Пазней валашская культура сфарміравалася ўжо на аснове змяшання праваслаўных грэка-славянскіх традыцый з прыкметнымі венгерскімі і цюркскімі ўплывамі.
Сярэднявечча і сучаснасць[правіць | правіць зыходнік]
У VI—X стст. раманамоўныя валахі інтэнсіўна кантактавалі з мігруючымі славянскімі плямёнамі, а пасля XII стагоддзя ядро раманамоўнай Дакіі (Трансільванія) было надоўга заваявана венграмі. Цяпер цэнтральная тэрыторыя Дакіі размешчана ў межах суверэннай рэспублікі Румынія, шэраг перыферыйных рэгіёнаў — у складзе Сербіі, Венгрыі, Украіны і Малдовы.
Зноскі
- ↑ таму для рымскай імперыі гэты горны рэгіён меў тое ж значэнне, што і паўднёваамерыканскія Анды для Іспаніі.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Кругликова И. Т. Дакия в эпоху римской оккупации / Под ред. В. Н. Дьякова; Ин-т истории, Ин-т истории мат. культуры АН СССР. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — 168 с. — (Причерноморье в античную эпоху; Вып. 8).
