Тадэвуш Чудоўскі

Тадэвуш Чудоўскі
Нараджэнне	5 (17) ліпеня 1824 Нізкі, Маляціцкая воласць[d], Чэрыкаўскі павет, Магілёўская губерня, Расійская імперыя
Смерць	1863 Магілёўская губерня, Расійская імперыя
Род	Чудоўскія[d]
Бацька	Тадэвуш Чудоўскі
Маці	Юстына з Галынскіх[d]
Адукацыя	Віленскі шляхецкі інстытут (1841) юрыдычны факультэт СПбДУ (1846)
Бітвы	паўстанне 1863—1864 гадоў

Тадэвуш Рыгор Удальрык Чудоўскі (польск.: Tadeusz Czudowski; 5 ліпеня 1824—1863) — адзін кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў на Магілёўшчыне.

Біяграфія

Паходзіў са шляхецкага роду Чудоўскіх. Сын Тадэвуша Міхайлавіча Чудоўскага, чэрыкаўскага павятовага маршалка, і Юстыны Іванаўны з Галынскіх. Нарадзіўся 5 ліпеня 1824 г., паводле мемуараў Якуба Гейштара — ў бацькоўскім маёнтку Нізкі. Ахрышчаны спачатку адной вадой у Вародзькаве. Хрост быў закончаны ў Маляцічах.

Вучыўся ў Віленскім дваранскім інстытуце, які скончыў у 1841 г. разам з Гейштарам. Праз год паступіў на юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта, які пакінуў у 1846 г. Разам з ім вучыліся Гейштар, Аляксандр Аскерка і знакаміты рэвалюцыянер Зыгмунт Серакоўскі. У 1848 г. Чудоўскі зноў на радзіме, тут ён быў прызначаны ганаровым наглядчыкам вучылішчаў Мсціслаўскага павета. Потым, з 1850 па 1855 гг., быў чэрыкаўскім павятовым суддзёй, аб чым сведчаць «Магілёўскія памятныя кніжкі» за гэтыя гады. Але ён пакінуў службу па прычыне хваробы.

У 1857 г. Чудоўскі зноў прызначаны ганаровым наглядчыкам Мсціслаўскага дваранскага павятовага вучылішча з абавязкам уносіць штогод на патрэбы гэтай установы па 150 рублёў.

У гэты час Чудоўскі ліставаўся з Адамам Кіркорам, які плануе выданне «Віленскага літаратурнага весніка». У сваім лісце ён прапануе карэспандэнтам гэтага выдання ксяндза Кеўліча, а таксама піша:

…маім стараннем будзеш мець значную колькасць артыкулаў: а менавіта аповесцяў і сельскагаспадарчых матэрыялаў, цудоўна апрацаваных Ігнатам Цеханавецкім, … матэрыялы Аляксандра Цеханавецкага…: з паэзіі Бржастоўскага і Барэйшы і многіх іншых…

Чудоўскі таксама прасіў прыслаць рэкамендацыйнае пісьмо ў Санкт-Пецярбург да знакамітага літаратара Фадзея Булгарына, спадзяваўся, што ўплывовы зямляк дапаможа ў сталічных клопатах.

Чудоўскі быў частым госцем у Горках, дзе знаходзіўся земляробчы інстытут. Колішні яго студэнт, а потым краязнавец Ф. Сурын піша ў сваіх «Горацкіх успамінах»:

Сябрам нашым на працягу ўсёй бытнасці маёй ва ўстанове быў адзін з блізкіх памешчыкаў пан Тадэвуш Чудоўскі.

Сурын апісвае Чудоўскага эксцэнтрыкам і ідэалістам, які свята верыў у сваю адметную місію.

Чудоўскі дапамог адкрыць у Горках падпольную народную школу, дзе навучанне вялося паводле беларускіх кніг, друкаваных лацінкай. Падтрымліваў здольную моладзь таксама і матэрыяльна, не шкадуючы на гэта ўласных сродкаў. Напрыклад, за яго кошт вучыўся ў інстытуце зямляк з Чэрыкаўскага павета Станіслаў Віскоўскі, які ў 1863 г. стаў адным з кіраўнікоў паўстання горацкіх студэнтаў.

Чудоўскі, які вітаў адмену прыгоннага права ў 1861 годзе, задоўга да гэтага даў сваім сялянам волю.

Паўстанне 1863—1864 гадоў

Роля Чудоўскага ў падрыхтоўцы паўстання на Магілёўшчыне была вельмі значнай. Удзельнік паўстання З. Міткевіч на допытах паказваў:

Пры паездцы маёй у другой палове сакавіка 1863 г. у С.-Пецярбург… памешчык Чэрыкаўскага павета Фадзей Чудоўскі даручыў мне адвезці туды да капітана генеральнага штаба Серакоўскаму ліст… Арыгінальны тэкст (руск.)   При поездке моей во второй половине марта 1863 г. в С.-Петербург… помещик Чериковского уезда Фаддей Чудовский поручил мне отвезти туда к капитану генерального штаба Сераковскому письмо…

З Вільні Міткевіч прывёз Чудоўскаму два пакеты, у якіх былі рэвалюцыйныя паперы. Вельмі інфармаваны расійскі генерал Васіль Ратч, які хутка пасля падаўлення паўстання напісаў апісанне падзеі 1863 г., лічыў Чудоўскага галоўным арганізатарам магілёўскага паўстання. Ратч паведамляў, што Чудоўскі раздаваў мандаты на рэвалюцыйныя пасады па паветах. У прыватнасці, ад яго ў сакавіку 1863 г. атрымаў свой мандат на начальніка Горак Віскоўскі.

Узброенае паўстанне на Магілёўшчыне планавалася на 23—24 красавіка 1863 года. Вайсковым начальнікам (ваяводам) быў прызначаны Людвік Звяждоўскі (псеўданім «Тапор»), які служыў тады ў Маскве, у штабе грэнадзёрскага корпуса. У ноч на 24 красавіка з дапамогай студэнтаў, якімі кіраваў Станіслаў Віскоўскі, Тапор-Звяждоўскі захапіў Горкі. Потым яго атрад, які павялічыўся за кошт студэнтаў, накіраваўся ў Чэрыкаўскі павет.

На Чэрыкаўшчыне фарміраваў атрад паручнік Ян Жукоўскі (Каса). Паводле дыспазіцыі, ён павінен быў захапіць гарматы ў Крычаве, але ўлады даведаліся пра гэты планы. Паўстанцкі атрад быў рассеяны. З рэшткамі Жукоўскі накіраваўся ў Краснае насустрач Звяждоўскаму. З Жукоўскім быў і ўладальнік Краснага Чудоўскі. У ваколіцах Краснага інсургенты правялі безвыніковую агітацыю сярод сялян з мэтай далучыць іх да паўстання.

Сітуацыя для паўстанцаў склалася адчайная. Звяждоўскі з маёнтка Чудоўскага накіраваўся праз увесь Чэрыкаўскі павет на захад і пераправіўся праз Проню, спаліўшы за сабой паромную пераправу. 30 красавіка ён распусціў сваё войска. Значная частка паўстанцаў здалася ўладам у Прапойску, частку вылавілі па лясах сяляне. Чудоўскі ж адбіўся ад асноўнага атрада і накіраваўся таксама да ракі Проня, каб далучыцца да Звяждоўскага. Шукаючы броду, наткнуліся на вайсковую каманду з сялянамі. Салдаты абшукалі фурманку, на якой ехаў Чудоўскі, і знайшлі зброю. Салдаты і сяляне кінуліся на паўстанца і яго спадарожнікаў. Чудоўскі бараніўся і быў забіты.

У нарысе «Куток паўстання» в «Историческом вестнике» за 1902 год, напісанага журналістам С. Акрэйцам, які ўдзельнічаў у паўстанні, але пасля карэнным чынам адышоў ад сваіх ідэалаў, Чудоўскі называецца Чудзіноўскім, а Магілёўская губерня іншасказальна называецца Дняпроўскай. У гэтым матэрыяле гаворыцца, што Чудзіноўскі ўвосень 1862 г. паехаў у Варшаву і вярнуўся адтуль з мандатам (намінацыяй) на званне камісара Дняпроўскага ваяводства. Характарыстыку Чудзіноўскаму-Чудоўскаму аўтар дае не вельмі паважлівую:

…выхваляка, дэкламатар, праматаны пан, які ганарыцца сваім родам і ажаніўся грошай дзеля з дурнаватай, хваравітай шляхцянкай, дачкой нейкага Свадскага, цёмнай асобы, якая нажылася ліхвярствам і ўтрыманнем паштовых станцый. Арыгінальны тэкст (руск.)   …бахвал, декламатор, промотавшийся барин, гордый своим родом и женившийся денег ради на глуповатой, болезненной шляхтянке, дочери некоего Свадского, темной личности, нажившейся ростовщичеством и содержанием почтовых станций.

Сувязь з Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам

Беларускі пісьменнік Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч гасцяваў маёнтку Шчаўры Сенненскага павета, якім валодаў аматар беларушчыны Юлій Рашкоўскі, брат чэрыкаўскіга павятовага маршалка. Пра сваё гасцяванне паэт напісаў у вершаваным апавяданні «Літаратурныя клопаты»:

Малады ён і багаты, а не ганарысты, прадстаўляе мне суседзяў ветла, урачыста. То з-пад Лепеля прыехаў Павел з Пацейкова, то Тадэуш — лепшы сябра — аж з-пад Магілёва…

«Тадэуш з-пад Магілёва» гэта, несумненна, Тадэвуш Чудоўскі.

Ёсць дакументальнае сведчанне стасункаў Чудоўскага з Дуніным-Марцінкевічам. У 1858 г., аддаючы ў цэнзуру сваю вершаваную аповесць «Быліцы, расказы Навума», пісьменнік зрабіў іранічнае прысвячэнне: «Вяльможнаму Тадэвушу Чудоўскаму ў знак глыбокай пашаны гэты слабы твор ахвяруе аўтар». Чудоўскі ў адказ напісаў на цэнзурным рукапісе: «На ахвяраваную мне дэдыкацыю твора згаджаюся і з падзякаю прымаю. Тадэвуш Чудоўскі».

Сям’я

4 ліпеня 1856 г. у Чэрыкаўскім касцёле ўзяў шлюб з Антанінай Свяцкай з маёнтка Горы, якая была маладзейшай за яго на 12 гадоў.

Спасылкі

• На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх