Шляхта

Шляхта — прывілеяванае саслоўе на тэрыторыі сучасных Беларусі, Польшчы, Украіны, Літвы, Чэхіі ў 13 — 20 стагоддзі. Эканамічная аснова пануючага становішча шляхты — феадальная ўласнасць на зямлю. Узаемаадносіны паміж рознымі слаямі шляхты грунтаваліся на прынцыпах феадальнай іерархіі.

Доступ у саслоўе шляхты

Доступ у саслоўе шляхты быў магчымы толькі ў выключных выпадках за вялікія заслугі. Шляхі пераходу ў шляхецкае саслоўе:

• набілітацыя — наданне шляхецтва каралём, сеймам, гетманам на полі бою;
• адопцыя — прыём у геральдычны род прадстаўнікоў іншых саслоўяў;
• індыгенат — прызнанне шляхецтва прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў іншых краін.

Дзяленне шляхты

Дзяленне шляхты:

• магнаты;
• сярэдняя шляхта або паны (валодала ад адной да некалькіх вёсак);
• заградковая, засцянковая або ваколічная шляхта (мела сваю гаспадарку, але не мела ва ўласнасці сялян);
• шляхта-галота (не мела сваёй зямлі і жыла пры магнацкіх і панскіх дварах у якасці слуг).

Вядомыя прадстаўнікі шляхты на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага

Вядомыя князі, ваяводы, кашталяны, гетманы, канцлеры — Радзівілы, Сапегі, Глябовічы, Хадкевічы, Пацы, Вішнявецкія, Агінскія, Астрожскія, Кішкі, Завішы, Тышкевічы, Валовічы, Гальшанскія.

Шляхцянкі — выхаванне і адукацыя

У другой палове XVIII ст. роля жанчыны ў грамадскім асяроддзі Вялікага Княства Літоўскага пад уплывам Францыі павышаецца. Перадавая частка шляхты пачала прытрымлівацца думкі, што для трывалай шляхецкай сям'і і стабільнага грамадства неабходна была выхавана і адукаваная жанчына. Ад яе залежаў сямейны дабрабыт і выхаванне будучага пакалення. Пашыраецца дзейнасць манаскіх ордэнаў, якія займаліся выхаваннем шляхцянак, жаночыя пансіёны, школкі. Набывае папулярнасць замежная адукацыя. Але дамінуючай заставалася хатняя адукацыя.

Хатняе выхаванне шляхцянак

Хатняя адукацыя ў заможнай і сярэдняй шляхце

Доўгі час шляхцянак навучалі толькі хатнія настаўнікі, якіх па сваім жаданні і фінансавых магчымасцях наймалі бацькі. Выбар асоб, на якіх ускладваліся абавязкі выхавацеля і настаўніка, часцей за ўсё падаў на выпускнікоў навучальных устаноў, што ўтрымліваліся каталіцкай, уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі, або колішніх студэнтаў, слухачоў буйных універсітэтаў Еўропы. Так, Я. Пашкоўскі (1684—1757), выпускнік Віленскай акадэміі, вучыў дзяцей М.-К. Радзівіла Рыбанькі. Буйнымі філосафамі, педагогамі, пісьменнікамі і дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага ваяводы Я. Гільзена, надворнага маршалка Вялікага Княства Літоўскага Сцыпіна дэ Кампа, падскарбія надворнага літоўскага, гродзенскага старасты А. Тызенгаўза, Соф'і Чартарыйскай і Ганны Сапегі з роду Замойскіх.

Сярэдняя шляхта таксама звярталася да паслуг хатніх настаўнікаў. Аднак у поле яе зроку хутчэй за ўсё траплялі выпускнікі калегіумаў або іншых навучальных устаноў не вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадская думка Вялікага Княства Літоўскага пачала развівацца пад значным уплывам Францыі. Французскі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было з'яўленне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасці замежных гувернёраў і гувернантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых.

Катэхізіс

Хатняя адукацыя Соф'і Замойскай Соф'я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям'і, яе выхаваннем займалася гувернантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф'ю французскай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф'я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за поспехамі і недахопамі яе ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаннем гаспадарскай дачкі. У Соф'і яшчэ было некалькі настаўнікаў: англійскай мове яе навучала жонка камердынера, быў настаўнік па ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў.

Падарожжа як неабходны дадатак адукацыі

Неабходным дадаткам хатняй адукацыі шляхецкіх дзяцей сталі падарожжы па Еўропе. Традыцыя ад'язджаць за мяжу з мэтай атрымання адукацыі сфарміравалася яшчэ ў часы Адраджэння. А ў другой палове XVIII ст. яна не толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэннем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасцю грамадства — з'явай, характэрнай для Новага часу. Замежныя падарожжы давалі магчымасць шляхцянкам удасканаліць валоданне мовамі, пашырыць свае веды па геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з еўрапейскімі славутасцямі і адначасова паказаць свае здольнасці. Заможныя шляхцянкі з Вялікага Княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць Парыж, Вену, Берлін, Рым.

Кляштарнае выхаванне шляхцянак

Значнасць кляштараў для развіцця жаночай асветы

Кляштар бернардзінак у Гродна

Значнасць арганізацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім жаночых кляштараў для развіцця жаночай асветы была велізарнай. Большасць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэнне аб асветніцкай дзейнасці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыццё ў горадзе ці мястэчку кляштара азначала з'яўленне там школы (часцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім сфарміравалася асобная сістэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIIІ ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: бернардзінкі, бенедыкцінкі, брыгіткі, дамініканкі, кармеліткі, марыявіткі, візіткі. Але колькасць іх была не вялікай. Жаночых кляштараў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасцей аддаць сваіх дачок на выхаванне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школкі, разлічаныя на дзяцей збяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштара, а часцей фундатара.

Навучанне ў кляштары праводзілі самі манашкі, якія выкладалі шэраг найбольш неабходных прадметаў — чытанне, пісьмо, лічэнне, рукадзелле, а таксама танцы і музыку. Вывучэнне Святога Пісання займала найбольш часу і лічылася самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай схаластыкай. Толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. вучэбныя праграмы большасці кляштараў былі некалькі зменены.

Мода на французскую адукацыю

Значна змянілася сітуацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім са з'яўленнем ордэна візітак, якія прынеслі моду на французскую адукацыю. З сярэдзіны XVIII ст. пачынаюць стварацца спецыяльныя пансіёны для шляхцянак, выкладанне ў якіх стала арыентавацца на Францыю і яе культуру, а мовай выкладання была французская. Рэлігійнае навучанне ў пансіёнах захавала свае пазіцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў свецкага характару. Так, для навучання мовам, спевам, танцам, маляванню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, спецыяльна наймаліся свецкія выкладчыкі.

З пансіёнаў візітак выходзілі дзяўчаты, якія неслі ў грамадства французскую культуру і своеасаблівы касмапалітычны светапогляд. Мода на французскае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць французскую вопратку, карыстацца французскай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзін, які прадугледжваў актыўнае свецкае жыццё жанчын вышэйшага саслоўя, валоданне мастацкімі талентамі, больш свабодныя адносіны ў шлюбе. Французская мода ліквідавала і недахоп цікавасці да музыкі і нават пэўную непрыязнасць да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст.

На неабходнасць наладжвання адукацыі больш свецкаарыентаванага характару ў сярэдзіне XVIIІ ст. звярнулі ўвагу і іншыя жаночыя манаскія ордэны. Адбыліся змены ў школках бенедыкцінак і ў бернардзінскіх канквіктах. Тут вучыліся чытаць, пісаць, лічыць, спяваць, а таксама размаўляць па-французску. У падобным кірунку працавалі і сёстры-брыгіткі.

Гл. таксама

• Конная шляхта
• Ваколічная шляхта
• Панцырныя баяры
• Баяры
• Аднадворцы
• Выбранцы

Крыніцы

• Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. Мн., 1978
• Гардзіенка Н. С. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIII ст // Адукацыя і выхаванне. 2001. № 4.
• Лойка П. А. Шляхецка-сялянскія міжсаслоўныя адносіны на беларускіх землях другой палове XVI — першай палове XVII cт. // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г.
• Мальдзіс, А. І. Як жылі нашы продкі ў XVIII стагоддзі. — Мінск: Лімарыус, 2001. — 383 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6300-11-8.
• Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001
• Самусік А. Ф. Жаночая асвета на беларускіх землях у канцы XVI — першай палове XIX ст. // Адукацыя і выхаванне. 1998. № 9.
• Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 4.
• Чарапанава Л. А. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання // Адукацыя і выхаванне. № 4.
• Шыдлоўскі, С. А. Культура прывілеяванага саслоўя Беларусі : 1795—1864 гг.. — Мінск: Беларуская навука, 2011. — 168 с. — 200 экз. — ISBN 978-985-08-1241-4.

Спасылкі

• Згуртаванне Беларускай Шляхты
• Шляхта. Альфабэтныя сьпісы (бел.) 
• Геральдыка шляхты. (бел.) 

• Куба Пакойскі Рыцарская падрыхтоўка як важны элемэнт выхаваньня маладога шляхціца ў XVI-XVII стагоддзях. Пераклад з польскай. (бел.) 
• Гербы беларускае шляхты (бел.) 
• Асвета.belinter.net
• Тадэвуш Пяркоўскі Легітымацыя шляхты ў правінцыях Рэчы Паспалітай, акупаваных Расеяй. Пераклад з польскай. (бел.) 
• Віталь Макарэвіч «Антыразбор» шляхты: Падробкі дваранскіх дакументаў і нелегальныя набілітацыі ў Беларусі ў ХІХ ст.
• Народ шляхецкі (бел.) 
• Саслоўныя і палітычныя свабоды шляхты (бел.)