Эма Дмахоўская

Эма Яленская (Дмахоўская)
герб «Корчак»
Нараджэнне	29 лютага 1864(1864-02-29) Камаровічы, Мазырскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Смерць	24 студзеня 1919(1919-01-24) (54 гады) Вільня, Віленскі павет, Віленская губерня, Расійская імперыя
Месца пахавання	могілкі Роса
Род	Яленскія
Імя пры нараджэнні	польск.: Emma Jeleńska
Бацька	Жыгімонт-Гектар Казіміравіч Яленскі (1824—1871)
Маці	Амелія (Анэля) Эмільеўна Аскерка
Дзеці	няма
Веравызнанне	каталіцызм
Дзейнасць	пісьменніца
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Эма Дмахоўская (у дзявоцтве Яле́нская; 28 лютага 1864, вёска Камаровічы, Мазырскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя — 24 студзеня 1919, Вільня) — польскамоўная пісьменніца, беларуская фалькларыстка і этнограф.

Паходжанне і сям’я

Належала да каталіцкага шляхецкага роду Яленскіх гербу «Корчак», прадстаўнікі якога мелі значныя маёнткі ў Новагародскім ваяводстве і Мазырскім павеце ВКЛ, дзе і займалі высокія земскія пасады, адносячыся да рэгіянальнай эліты. У часы Расійскай імперыі Яленскія адносіліся да рэгіянальнай эліты Мінскай губерні і мелі значныя маёнткі ў Слуцкім, Мазырскім і Рэчыцкім паветах Мінскай губерні.

Нарадзілася 28 лютага 1864 г. у вёсцы Камаровічы ў сям’і сярэднезаможнага землеўласніка Мазырскага павета Мінскай губерні Жыгімонта-Гектара Казіміравіча Яленскага (1824—1871) і яго жонкі Амеліі (Анэлі) Эмільеўны Аскеркі, якая паходзіла з роду рэгіянальнай эліты Рэчыцкага павета ВКЛ і Рэчыцкага павета Мінскай губерні (Расійская імперыя). Бацька Амеліі Аскеркі — Эміль Паўлавіч Аскерка — быў родным братам Баляслава Паўлавіча Аскеркі (1822—1896), мазырскага павятовага маршалка (1862—1863) і паўстанца 1863 года. Бацька Эмы Жыгімонт-Гектар Яленскі валодаў значным маёнткам Камаровічы ў Мазырскім павеце Мінскай губерні.

Поўнае імя, якое дзяўчынка атрымала пры хросце 7 сакавіка 1864 г. у касцёле ў мястэчку Капаткевічы (якое належала іншым прадстаўнікам роду Яленскіх) Мазырскага павета, было «Эмілія-Казіміра Жыгімонтаўна-Гектараўна-Маркаўна Яленская».

У 1890 г. выйшла замуж за двараніна Расійскай імперыі Казіміра Дмахоўскага (1856—1939), які быў урачом. Сям’я дзяцей не мела. Пасля шлюбу Эма ўзяла прозвішча мужа і пераехала на жыхарства ў Вільню (Віленская губерня).

Выхаванне і адукацыя

Бацька памёр, калі Эма была яшчэ малой дзяўчынкай. Дзяцінства і маладосць Эма правяла ў маёнтку Глінцішкі Віленскага павета Віленскай губерні, які належаў брату яе бацькі — Мечыславу Казіміравічу Яленскаму, а таксама ў Вільні і Камаровічах.

Атрымала хатняе выхаванне і адукацыю — пад наглядам маці і прыватных настаўнікаў.

Пачатак літаратурнай дзейнасці

Займацца літаратурнай творчасцю пачала рана і пісала толькі на польскай мове. У творчасці Яленская падымала грамадскія і звычаёвыя праблемы свайго краю. У гэтым Яленская як пісьменніца працягвала традыцыі Баляслава Пруса і Элізы Ажэшкі. Для ўсіх яе аповесцей характэрна займальная фабула, прыгожы аповяд і вобразнасць, звязанасць са шляхецкімі традыцыямі — і адсюль вырашэнне праблемы заўсёды ў духу пунктуальнай маральнасці і з альтруістычнага пункту гледжання (карысці і службы ўсяму грамадству).

Першая аповесць «Жоўтыя ружы» (закранала становішча яўрэяў у родным краі) была высока ацэнена Чэславам Янкоўскім, але не была нідзе надрукавана. Першым друкаваным творам стала навела «З Літвы», у якой Эма апавядала пра гвалтоўны перавод каталікоў у «Літве» (г.зн. у Паўночна-Заходнім краі) у праваслаўе пасля задушэння паўстання 1863—1864 гг. у краі, — яна была надрукавана ў 1889 г. пазнаньскай газеце «Wielkopolanin».

Этнаграфічная работа

Ян Карловіч і Зыгмунт Вольскі прапанавалі Яленскай звярнуць увагу на беларускамоўнае сялянства і спрабавалі зацікавіць яе даследаваннем іх побыту і духоўнай культуры — і яна пачала займацца этнаграфіяй і збіраннем «сялянскіх рэчаў». Запісала 11 сшыткаў народных песень, склала два рукапісныя зборнікі — казак, сабраных у Мазырскім, Рэчыцкім і Навагрудскім паветах Мінскай губерні (62 творы ў рукапісе, выдадзеныя ў 1976 г. пад назвай «Беларускі казачны эпас»), і «Песні, прыслоўі і загадкі з Камаровіч».

Асаблівую ўвагу надала адлюстраванню гісторыі, геаграфіі і культуры сваёй роднай вёскі Камаровічы. У этнаграфічнай працы «Вёска Камаровічы ў Мазырскім павеце» (1891), выдадзенай спачатку ў часопісе «Wisła» і пасля асобнай кніжкай у Варшаве ў 1892 г., з замілаваннем апісала жыццёвы ўклад, традыцыі, працоўную дзейнасць і эстэтычныя погляды камаровіцкіх сялян. Даследванне скончвалася словамі: «Селянін наш увогуле не можа на сумнае жыццё наракаць. Пры большай працы і асвеце мог бы стаць яшчэ больш багатым, але тое нават, што зараз мае, хапае яму на дастатковае ўтрыманне і на задаволенне тых нешматлікіх яго патрэб. Жыццё ціхае, аднастайнае, без вялікіх уражанняў і моцных патрасенняў прыводзіць яго да весялосці і робіць надзвычай таварыскім. Не раз, калі глядзіш на тую прастадушную весялосць, на тую шчырую, сапраўды дзіцячую наіўнасць, бярэ нейкае пачуццё зайздрасці, што яны стокроць шчаслівейшыя за нас, асвечаных і цывілізаваных».

У французскім часопісе «La tradition» («Традыцыя») у 1894—1895 гг. было надрукавана яе даследаванне «Палескі фальклор» і 8 беларускіх народных песень у перакладзе на французскую мову. У тым жа часопісе «La tradition» (сакавік-красавік 1895 г.) Яленская надрукавала і сваё даследванне пра вёску Камаровічы «Un village en Polésie» («Вёска на Палессі») у перакладзе на французскую мову.

Аднак час этнаграфічнай работы Яленскай быў непрацяглы, бо пасля шлюбу ў 1890 г. яна звычайна стала жыла ў Вільні.

Таварыскае жыццё

У Вільні сям’я Дмахоўскіх падтрымлівала блізкія таварыскія кантакты з графамі Тышкевічамі, Лапацінскімі, князямі Агінскімі, Ромерамі, Карыбут-Дашкевічамі і іншымі ўплывовымі сем’ямі Віленскай губерні і Вільні. Эма была таксама знаёма з пісьменніцамі Элізай Ажэшкай і Канстанцыяй Скірмунт.

Шырокая літаратурная дзейнасць

Шырокая літаратарская дзейнасць пачалася пасля 1897 г., калі на конкурсе газеты «Kurier Codzienny» Эма атрымала першы прыз (узнагароду) за аповесць «Паненка». Пасля былі напісаны аповесць «Двор у Галінішках» (1899), надрукаваная ў газетах «Kurier Codzienny», «Nowa Reforma» і ў кніжным варыянце; аповесць «Віленская кальварыя» (1903), надрукаваная ў часопісе «Tygodnik Ilustrowany» і асобнай кніжкай у Вільні ў друкарні Завадскага ў 1903 г.; аповесць «Ад кахання» (1903) — у часопісе «Dobra Gospodyni», газеце «Kurier Lwowski» і асобнай кніжкай у 1909 г.; аповесць «Буслы» (1908) — у газеце «Słowo» і ў зборніку «Буслы», куды ўвайшло некалькі навел («Буслы», «Трыумфатар», «У день патрона», «Пры лампе», «Пантофелькі» і інш.); аповесць «Пярсцёнкі» (1907) і «Жанчына, пуху марны» (1909) — у газеце «Kurier Litewski» і асобнымі кніжкамі. У кніжных варыянтах выйшлі яе аповесці «Юбілей» (1911), «Роза і муха», «Тры пакаленні» (1913), «Як адламаная галінка» (1914). Аповесць «Маці» была апублікавана ў 1922 г. — ужо пасля смерці аўтаркі.

Публікавала некаторыя свае артыкулы і аповесці ў газеце «Kurier Litewski» — адным з самых папулярных польскамоўных перыядычных выданняў таго часу ў літоўска-беларускіх губернях.

Яленская таксама пісала п’есы для тэатра. У 1903 г. на конкурсе драматургіі імя Генрыка Сянкевіча яе п’еса «Сын» была адзначана і пастаўлена ў тэатры Гавалевіча ў Лодзі ў 1904 г., а пасля ў Вільні. Яе п’еса «Крыўда» (1912) была пастаўлена ў Варшаве. Аднаактная п’еса «Хвіліна» мела патрыятычны характар.

Некаторыя літаратурныя творы Яленскай яшчэ пры яе жыцці перакладаліся на рускую («На гары Элеонскай», у газеце «Петербургские ведомости» № 82, 1913 г.), нямецкую («Пераможцу — смерць», у часопісе «Die Katolische Welt» сшытак 2, 1913 г.) і чэшскую мовы («Пантофелькі»).

Арганізацыя тайнай польскамоўнай адукацыі

Пасля шлюбу з Казімірам Дмахоўскім (1856—1939) Эма з 1890 года звычайна стала жыла ў Вільні, дзе папала ў іншае асяроддзе і атмасферу, накіраваную на барацьбу супраць русіфікацыі і навязвання літоўскімі ксяндзамі літоўскай мовы ў касцельным набажэнстве на Віленшчыне замест традыцыйнай польскай мовы — супраць літуанізацыі (балтызацыі) духоўнага жыцця. Эма прыняла самы чынны ўдзел (у тым ліку і фінансавы) у арганізацыі тайных польскамоўных школ на Віленшчыне і распаўсюджанні польскай мовы сярод сялян Віленшчыны. У гэтым ёй дапамагала і сястра Казіміра — Юстына Дмахоўская. У 1890 годзе было створана Польскае таварыства «Асвета» у Вільні, а Эма Дмахоўская разам з Н. Роўбам, А. Завадскім і Вітальдам Венслаўскім стала на яго чале. Муж Эмы Казімір Дмахоўскі таксама быў членам кіраўніцтва Польскага таварыства «Асвета» у Вільні. Эма Дмахоўская заснавала за ўласны кошт дзве тайныя (нелегальныя) польскамоўныя школы і стварыла перасоўныя бібліятэкі. Акрамя таго яна непасрэдна занялася тайнай падрыхтоўкай настаўніц, якія пасля накіроўваліся ў тайныя школы для работы з сялянскімі дзецьмі, і арганізоўвала на працягу 28 год сетку з дзясяткаў нелегальных польскамоўных школ у Вільні і Віленскай губерні. У справе пашырэння на вёсцы польскай мовы Эма Дмахоўская працавала з усёй шчырасцю, добраахвотлівасцю, стараннасцю, адданасцю і бескарыслівасцю, ідучы, у тым ліку, на самую вялікую рызыку. Нават у самых цяжкіх сітуацыях яна падтрымлівала самы цесны кантакт з настаўніцамі і школамі на вёсцы і ажыццяўляла апеку над імі. У адрозненне ад Польскага таварыства «Асвета» у Мінску, якое дзейнічала на абшары Мінскай губерні, у тайных польскаймоўных школах Польскага таварыства «Асвета» у Вільні беларуская мова не выкладалася, а школы дзейнічалі на распаўсюджанне польскай нацыянальнай свядомасці (паланізацыі) сярод дзяцей сялян-каталікоў Віленшчыны і былі ідэальным месцам для сустрэчы нацыянальнай ідэалогіі з масавай свядомасцю.

З 1908 года Эма Дмахоўская рэдагавала віленскую польскамоўную газету «Zorza Wileńska», а пасля закрыцця гэтай газеты расійскімі ўладамі — рэдагавала з 1909 года газету «Jutrzenka», якую паставіла на высокі журналісцкі ўзровень. Дмахоўская неаднаразова ўваходзіла ў спрэчкі з афіцыйнымі расійскімі ўладамі і цэнзурай, што аднойчы скончылася палітычным судовым працэсам і вязненнем (з 29 кастрычніка па 30 снежня 1911 года) у віленскай турме ў Лукішках. Яшчэ больш актыўную дзейнасць у справе падтрымкі польскамоўнага навучання і ўмацоўвання пазіцый польскай мовы Дмахоўская разгарнула з пачаткам Першай сусветнай вайны і заняццем Вільні і Віленскай губерні нямецкімі войскамі, дзейнічала ў поўным паразуменні з польскім Адукацыйным камітэтам, які кіраваў справамі польскай асветы ў акупіраванай Віленшчыне. Дмахоўская таксама стала заснавальніцай і старшынёй Патрыятычнага саюза полек, які падтрымліваў ідэю ўключэння Вільні і Віленшчыны ў склад Польшчы, а не Літвы.

За сваю дзейнасць у галіне пашырэння польскай мовы, такт, прыемнасць, высакародства і лагоднасць характару атрымала прызнанне і падзяку ў мясцовага польскамоўнага і польскага насельніцтва.

Смерць

Магіла Эмы Дмахоўскай на могілках Роса, 2022 г.

Эма Дмахоўская памерла ў Вільні 24 студзеня 1919 г. і была пахавана на мясцовых могілках Роса.

Літаратура

• Васілевіч, У. «Паненка» з вёскі Камаровічы // Работніца і сялянка. 1982. № 2.
• Васілевіч, У. А. Збіральнікі: Оскар Кольберг, Зыгмунт Глогер, Іван Берман, Аляксандр Троіцкі, Аляксандр Пшчолка, Эма Яленская-Дмахоўская, Бірута, Уладзіслаў Вярыга, Чэслаў Пяткевіч, Казімір Машынскі / АН БССР, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Навук. рэд. А. С. Фядосік — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. ISBN 5-343-00674-4
• Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — Санкт-Пецярбург : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Jeleńska, E. Komarowicze w powiecie Mozyrskim / E. Jeleńska. — Warszawa : Druk J. Jeżyńskiego, 1892. — 83 s.
• Kościałkowski, St. Dmochowska Emma z Jeleńskich / St. Kościałkowski // Polski Słownik Biograficzny. — Kraków, 1939—1946. — T. V. Dąbrowski Henryk Jan — Dunin Piotr Stanisław. — S. 201—202.
• Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe / А. Rostworowski. — Warszawa : Czytelnik, 2001. — 504 s.
• Szpoper, D. Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s.