Яўрэі

Яўрэі (יְהוּדִים)
Яўрэй і яўрэйка (мал. 1704 г.)
Агульная колькасць	ад 12 да 14 млн. чал.
Рэгіёны пражывання	ЗША, Ізраіль, Францыя, Аргенціна, Беларусь і інш.
Мова	іўрыт, ідыш і інш.
Рэлігія	іўдаізм
Блізкія этнічныя групы	арабы

Яўрэ́і (іўрыт: יְהוּדִים), жыды́, габрэ́і, — этнічная супольнасць, якая пражывае дысперсна ў многіх краінах свету, складаецца з субэтнічных груп, мае адзіную этнічную свядомасць і аб’яднана гістарычнай тоеснасцю са старажытнымі іўдзеямі.

Яўрэі складаюць асноўную частку насельніцтва Дзяржавы Ізраіль, у вялікай колькасці жывуць у Амерыцы, Еўропе, на Блізкім і Сярэднім Усходзе.

Размаўляюць на мовах іўрыт, ідыш і інш.

Асноўная рэлігія — іўдаізм.

У Беларусі паводле перапісу насельніцтва 2009 зарэгістравана 12,9 тыс. яўрэяў (у 1999 — 27,8 тыс., у 1989 — 111 тыс.).

Назва

Этнонім яўрэі праз царкоўна-славянскую мову ўзыходзіць да грэчаскага εβραίος ебраёс («яўрэй»), у сваю чаргу ўзыходнаму да іўрытскага ібры «тыя што перайшлі раку». Славянскі этнонім яўрэі, як і аднакарэнныя англійскае Hebrew, французскае Hebreu, нямецкае Hebraer, адносіцца да кніжнай біблейскай традыцыі. У жывым вусновым ужыванні таксама выкарыстоўваецца назва іўдзей («іўдзей, жыхар Іўдзеі»), этнонім стаў саманазвай яўрэяў з сярэдзіны 1-га тыс. да нашай эры.

У некаторых славянскіх народаў у дачынені да яўрэяў выкарыстоўваецца слова жыды (ідыш דער איד). У мінулым, яно з’яўлялася асноўным нейтральным пазначэннем яўрэяў сярод беларусаў. Пад вялікім уплывам рускай мовы (там слова «жыд» мае выключна абразлівае значэнне) многімі жыхарамі Беларусі гэтае слова цяпер успрымаецца як негатыўнае, але насамрэч з пункту гледжання беларускай філалогіі слова «жыд» было і засталося нейтральным. У заходнеславянскіх народаў і сёння ўжываецца як нейтральны этнонім.

Гісторыя

Старажытны свет

У якасці нацыі, старажытныя яўрэі склаліся ў 2 тыс. да н. э. на тэрыторыі старажытнага Ханаана. Па адной з версій, гэта адбылося ў выніку асіміляцыі семітамоўнымі качэўнікамі сярэдняга цячэння Еўфрата земляробаў аазісаў Ханаана, якія гаварылі на іншых семіцкіх мовах і мясцовага насельніцтва.

Паводле яўрэйскай традыцыі, запісанай у Торы, яўрэйскі народ склаўся ў выніку зыхода з Старажытнага Егіпта і прыняцця Закона Торы каля гары Сінай. Яўрэі які прыйшлі ў Ханаан былі падзелены на 12 плямёнаў («каленаў»), выводзячых сваё паходжанне ад сыноў Ізраіля.

На мяжы 2-1 тыс. да н. э. узнікае Ізраільскае царства Давіда.

У X ст. да н. э. царом Саламонам быў пабудаваны Іерусалімскі храм. Пасля смерці Саламона яўрэйская дзяржава падзяляецца на два царствы — Ізраільскае і Іўдзейскае. На працягу шматлікіх стагоддзяў ствараецца яўрэйскае святое пісанне — Танах).

У 722 г. да н. э. насельніцтва Паўночнага Ізраільскага царства — нашчадкі дзесяці з дванаццаці каленаў былі пераселены асірыйцамі ў Мідыю, дзе растварыліся сярод мясцовага насельніцтва. Паданні пра «дзесяць зніклых каленаў» былі папулярныя ў яўрэйскім, хрысціянскім і мусульманскім фальклоры, дагэтуль распаўсюджаны сярод усходніх яўрэйскіх абшчын. Паводле адной з версій яны вернуцца перад прыходам Месіі.

У 586 г. да н. э. вавіланяне заваявалі Іўдзейскае царства, разбурылі Іерусалімскі храм і адвялі значную частку яўрэяў у Вавілон (Вавілонскае паланенне).

З падзеннем Новававілонскага царства (539 да н.э.) частка яўрэяў вярнулася ў Іудзею, дзе быў пабудаваны Другі Храм, вакол якога аднавілася дзяржаўная і этнічная кансалідацыя яўрэяў.

З гэтага часу пачынае складацца дамінантная мадэль этнічнага развіцця яўрэяў, якая ўключае сімвалічны і культурны цэнтр у Ізраілі і шырокую дыяспару. Паўстаўшы першапачаткова ў Месапатаміі і Егіпце, з канца 1 тыс. да н. э. дыяспара ахоплівае Паўночную Афрыку, Малую Азію, Сірыю, Іран, Каўказ, Крым, Заходняе Міжземнамор’е. У перыяд падпарадкоўвання ізраільскіх зямель Пталамеям і Селеўкідам (IV—II стст. да н. э.) яўрэі падвяргаюцца культурнай элінізацыі, нароўне з старажытнаяўрэйскай і арамейскай распаўсюджваецца таксама старажытнагрэчаская мова.

У выніку паўстання Макавеяў паўстала Хасманейскае царства (164—37). У той час элінізіраванныя групы і неяўрэйскія семіты ўліліся ў склад яўрэйскага народа.

Заваёва Іўдзеі Рымам (63—37 да н. э.) і разгром вызваленчых рухаў I—II стст. н. э. прывялі да разбурэння Другога Храма (70 год н. э.) і выгнання вялікага ліку яўрэяў. Тады ж з’явіўся ўведзены рымлянамі тэрмін «Палесціна», які павінен быў сцерці памяць пра яўрэйскую прысутнасць на ізраільскай зямлі.

Этнічны цэнтр у Палесціне практычна спыніў існаванне пасля арабскага заваявання 638, аднак яўрэйская прысутнасць заўсёды захоўвалася.

Сярэднявечча

З VII ст. н.э. становішча яўрэяў ускладнілася. Яўрэйскія абшчыны апынуліся падзелены паміж дзвюма цывілізацыямі — хрысціянствам і ісламам, якія хоць і былі гістарычна злучаны са старажытнай яўрэйскай духоўнай спадчынай, на справе заяўлялі пра сваё прынцыповае адмежаванне ад яўрэйства.

У моманты сацыяльных і рэлігійных узрушэнняў яўрэі станавіліся першымі ахвярамі гвалту. Крывавыя пераследы яўрэяў пачаліся з часу Першага крыжовага паходу (1096 г.), калі былі разгромлены багатыя яўрэйскія абшчыны на Рэйне, у Майнцы і Кёльне. Яўрэі былі знішчаны, жанчыны падвергліся гвалту, а дзеці сілаю хрысціліся. З гэтых пор да канца XVIII ст. яўрэі ў Заходняй Еўропе перыядычна падвяргаліся ганенням. Некаторыя каралі і князі, калі мелі патрэбу ў грошах, выганялі яўрэяў са сваіх зямель, адбіралі ў іх уся маёмасць і заклікалі назад для ажыўлення гандлю. У ХIII — ХV ст. яўрэі былі выгнаны з Францыі і Іспаніі.

Новы час

Мінск, 1941 г. Да пачатку Другой сусветнай вайны 40 % насельніцтва горада складалі яўрэі, пасля прыходу Краснай арміі ў 1944 г. у горадзе засталося толькі некалькі яўрэяў

Пераход ад Сярэднявечча да Новага часу быў адзначаны пачаткам эмансіпацыйнага працэсу, паэтапным наданнем яўрэям грамадзянскіх правоў. Эмансіпацыя прывяла да ўзнікнення разнастайных кантактаў паміж яўрэямі і іх суседзямі: яўрэі пракраліся ва ўсе сферы грамадскага і культурнага жыцця. Яўрэйская нацыя дала міру шматлікіх выбітных дзеячаў грамадства, навукі і культуры.

З утварэннем гітлераўскай Германіі пачынаецца новая трагічная гісторыя яўрэйскага народа. Здзейснены нацыстамі генацыд забраў жыццё мільёнаў чалавек, па ўсім свеце.

Масавае знішчэнне яўрэяў Еўропы пабудзіла развітыя краіны пагадзіцца на адраджэнне яўрэйскай нацыянальнай дзяржавы Ізраіль са сталіцай у Іерусаліме. Умацаванне дзяржавы Ізраіль адбываецца ва ўмовах бесперапыннага араба-ізраільскага канфлікту, а сучасная яўрэйская дыяспара служыць апорай Ізраіля ў барацьбе за выжыванне.

Дыяспары

Яўрэйскія дзеці з настаўнікам. Самарканд. Фотаздымак С. М. Пракудзіна-Горскага, 1910 г.

Лад жыцця яўрэяў, у розны час, прыводзіў да ўзнікнення шматлікіх дыяспар і да ўтварэння этнічных груп, такіх як: сефарды, ашкеназы, вавіланяне, фалаша, бухарцы, горскія яўрэі і інш.

Адна з найстаражытных этнічных груп — вавілонскія або іракскія яўрэі, склалася ў сярэдзіне 1 тыс. да н. э. Абшчына выкарыстоўвала спачатку арамейскую мову, выціснутую каля VIII—IX ст. першай хваляй арабскіх дыялектаў. Апошнія прадстаўнікі дыяспары пакінулі Ірак напачатку амерыкана-іракскай вайны (2003).

Яўрэі, якія захавалі арамейскую мову пасля арабскай заваёвы, былі адціснуты ў Курдыстанскае нагор’е, дзе сфарміраваліся ў этнічную групу таргум, ці лахлугаў. У сучасным Ізраілі яны вядомыя як курдыстанскія яўрэі, захоўваюць у побыце яўрэйска-арамейскія мовы.

Яўрэйскія паселішчы на Аравійскім паўвостраве ўзнікалі з сярэдзіны — 2-й паловы 1 тыс. да н. э. Мухамед ствараў новую рэлігію ў супрацьстаянні з яўрэйскім насельніцтвам Медзіны, аднак асобныя яўрэйскія кланы ўвайшлі ў першапачатковую ісламскую абшчыну. Арабамоўныя нашчадкі яўрэяў—насельніцтва паўднёвай Аравіі, сёння жывуць галоўным чынам у Ізраілі (каля 140 тыс. чалавек), каля 200 чалавек — у Емене. У раннім Сярэднявеччы складаюцца арабамоўныя групы ў Паўночнай Сірыі і Паўднёвай Турцыі, Паўднёвай Сірыі і Ліване. Пачынаючы з XVI ст. ў іх склад інтэграваліся ўцекачы з Іспаніі.

У XVIII ст. некалькі кланаў турэцкіх і іракскіх яўрэяў перасяліліся ў Індыю на службу брытанскай кароне, адкуль далей яны рассяліліся па Паўднёва-усходняй Азіі (Сінгапур, М'янмар, Ганконг, Інданезія і інш.), дзе яны вядомыя пад назвай багдадзі.

Нашчадкаў яўрэяў, якія ўтварылі буйныя дыяспары можна праслядзіць у Грэцыі, Эфіопіі, Іране, Грузіі і інш. краінах свету.

Да пачатку XX стагоддзі агульная колькасць яўрэяў ацэньваецца ў 11 мільёнаў. З іх 46 % (каля 5,2 млн.) жыла ў межах Расійскай імперыі, галоўным чынам на тэрыторыі сучасных Польшчы, Украіны і Беларусі (гл. Лінія аселасці). Яшчэ каля 30 % жыло ў іншых краінах Еўропы і толькі 14 % у Паўночнай Амерыцы. У Палесціне тады жыло толькі 78 тыс. яўрэяў.

У гады, якія папярэднічалі Другой сусветнай вайне і падчас яе, былі сістэматычна знішчаны каля шасці мільёнаў яўрэяў Прыведзеныя лічбы спрабуюць аспрэчваць адмаўляльнікі Халакоста.

Гл. таксама

• Масавае знішчэнне яўрэйскага насельніцтва, 1933-1945
• Крымчакі
• Яўрэі ў Другой Сусветнай вайне

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Яўрэі