Перайсці да зместу

Шэрпы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Шэрпа
(शेर्पा, ཤར་པ།)
Агульная колькасць 184100 (2022 г.)
Рэгіёны пражывання  Непал
Мова шэрпа
Рэлігія будызм
Блізкія этнічныя групы тыбетцы, таму, таманг, бхотыя

Шэрпа адн. лік, шэрпы мн. лік (саманазвы: शेर्पा, ཤར་པ།) — гімалайскі народ. Жывуць пераважна ў Непале, а таксама ў суседніх раёнах Індыі, Тыбета і Бутана. Агульная колькасць (2022 г.) — каля 184 100 чалавек[1].

Згодна паданням шэрпаў, іх продкі перасяліліся з паўднёва-усходняга Тыбета ў даліны каля гары Эверэст. Сама назва народа перакладаецца з тыбецкай мовы як «усходнія людзі». Распаўсюджана думка, што перасяленне адбылося каля 600 гадоў таму, калі ў Тыбеце адбывалася барацьба супраць імперыі Юань і паміж рознымі школамі будызму. Аднак ясных доказаў гэтай гіпотэзы няма. Генетычнае даследаванне, апублікаванае ў 2015 г.[2], прадэманстравала тое, што шэрпы і тыбетцы сапраўды маюць адзінае паходжанне, але іх лініі падзяліліся ў перыяд ад 1500 гадоў таму да 940 гадоў таму.

Шэрпы сталі вядомы ва ўсім свеце пасля таго, як у 1953 г. навазеландскі альпініст Эдмунд Хілары і яго правадыр, шэрпа Тэнцынг Норгэй, разам дасягнулі вяршыні Эверэста. Само слова шэрпа стала намінальным.

Шэрпы насяляюць горныя раёны на вышыні 2500 м — 4800 м. Даследаванні паказалі, што дзякуючы асаблівай генетычнай мутацыі іх арганізм болей эфектыўна выкарыстоўвае кісларод[3] і такім чынам болей прыстасаваны да вялікіх вышынь, дзе ў астатніх людзей назіраецца болей востры кіслародны голад. Выказваецца меркаванне[4], што карысная для горцаў мутацыя была атрымана ў спадчыну дзякуючы гібрыдызацыі іх продкаў з дзянісаўскім чалавекам.

У мінулым асноўным заняткам шэрпаў была качавая жывёлагадоўля. У нашы дні пераважае адгонная жывёлагадоўля і земляробства. Трымаюць якаў, кароў, радзей коней і авечак. Шэрпы не забіваюць свойскую жывёлу і не ядуць яе мяса, хаця могуць ужываць мяса, набытае ў прадстаўнікоў іншых народаў. Затое ў паўседзённай кухні важную ролю адыгрываюць малочныя прадукты, асабліва масла. Вырошчваюць бульбу, кукурузу, ячмень, пшаніцу, гародніну. Палеткі ўзворваюць адналопасным плугам, запрэжаным валамі. Узворванне, а таксама праца за межамі хатняй гаспадаркі лічацца мужчынскімі заняткамі. Астатняя праца размяркоўваецца паміж мужчынамі і жанчынамі. З сярэдзіны XX ст. шырока распаўсюджана суправаджэнне альпіністаў, якія імкнуцца ўзысці на Эверэст.

Памеры паселішчаў залежаць ад наяўнасці зямлі, прыдатнай да апрацоўкі. Высакагорныя вёскі могуць мець усяго некалькі пабудоў. У далінах, размешчаных ніжэй, часам налічваецца да некалькіх сотняў жытлаў, прычым у іх жывуць прадстаўнікі іншых народаў, якія трымаюць крамы, гасцініцы, займаюцца рамяством. Пераважаюць двухпавярховыя каменныя дамы, умацаваныя драўлянымі бярвеннямі і крытыя драўлянай дахоўкай. Ніжні паверх выкарыстоўваецца як свіран. Верхні паверх з'яўляецца жытлом. Да ўваходу прыбудоўваюць ганак.

Шэрпы падзяляюцца на некалькі родавых арганізацый, у якіх сваяцтва адлічваецца па мужчынскай лініі. Роды могуць валодаць пэўнымі землямі, млынамі, будынкамі, але прысядзібныя надзелы знаходзяцца ў прыватнай маёмасці. У мінулым вылучаліся заможныя людзі пембу. Яны выконвалі адміністрацыйныя функцыі і нават збіралі падаткі. У нашы дні ўлада знаходзіцца ў дзяржаўнай адміністрацыі.

Распаўсюджаны малыя нуклеарныя сем'і. Існуе традыцыя братэрскай паліандрыі. Палігінія не забаронена, але сустракаецца рэдка. Звычайна шлюбы заключаюцца па дамоўленасці. Ім папярэднічаюць працяглыя перамовы, заручыны, абмен падарункамі і ўзаемная працоўная дапамога. Дзяўчына пасля вяселля атрымоўвае пасаг. Сыны могуць прэтэндаваць на роўную долю спадчыны бацькоў. У малодшага сына яна часцяком крыху большая, паколькі традыцыйна старыя бацькі пераходзяць жыць да яго. Каля траціны ўсіх шлюбаў скончваюцца разводамі.

Народныя святы звязаны з будысцкім рэлігійным календаром. Найбольш маляўнічым з'яўляецца свята цам, якое суправаджаецца танцамі з маскамі, пантамімай і спевамі. Пры будысцкіх кляштарах практыкуюцца розныя віды рэлігійнага мастацтва.

Родная мова шэрпаў блізкая да тыбецкай. Традыцыйна карыстаюцца тыбецкім пісьмом, аднак у Непале адбываецца паступовы пераход да дэванагары.

Вернікі спавядаюць тыбецкую форму будызму. Галоўнымі рэлігійнымі цэнтрамі з'яўляюцца кляштары. Разам з гэтым, у буйных вёсках звычайна ёсць жанатыя ламы, якія выконваюць святарскія функцыі і трымаюць сваю гаспадарку.

Зноскі