Удзельнік:Einimi/Чарнавік3
Цытало́гія (грэч. κύτος — «ёмішча», «клетка» і λόγος — «вучэнне», «навука») — раздзел біялогіі, які вывучае будову, хімічны склад, функціі, індывідуальнае развіццё і эвалюцыю клетак жывых арганізмаў. Прадметам вывучэння цыталогіі з’яўляецца, адпаведна, клетка, асноўным метадам даследаванняў — мікраскапія, тэарэтычнай асновай — клетачная тэорыя. Разам з назвай цыталогія можна сустрэць назвы клетачная біялогія, або біялогія клеткі (англ.: cell biology).
Навука аб клетцы цесна звязаная з іншымі раздзеламі біялогіі. Як правіла, разглядаецца разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй. Працэсы, якія вывучаюцца цыталогіяй з’яўляюцца базісам працэсаў анатоміі, фізіялогіі, генетыкі, біяхіміі, а таксама малекулярнай біялогіі і клінічных дысцыплін. Цыталагічны аналіз з'яўляецца асновай вывучэння развіцця такой хваробы як рак, а таксама многіх іншых захворванняў і паталогій.
Падзяляецца на агульную і прыватную. Агульная цыталогія вывучае найбольш агульныя структурна-функцыянальныя ўласцівасці, якія маюцца ва ўсіх клетках арганізма. Прыватная разглядае канкрэтныя характарыстыкі пэўных тканак і органаў, якія тлумачацца іх развіццём, жыццядзейнасцю і функцыямі, якія выконвае клетка. У шэрагу раздзелаў цыталогіі — карыясістэматыка, радыяцыйная цыталогія, імунацыталогія, цытапаталогія, клетачная інжынерыя.
Назва[правіць | правіць зыходнік]
У навуковай англамоўнай літаратуры тэрмін «біялогія клеткі» амаль цалкам выціснуў назву «цыталогія» у тых выпадках, калі размова ідзе аб вывучэнні фундаментальных заканамернасцей будовы і функцыі клетак. У сваю чаргу тэрмін «цыталогія» стаў ужывацца у вельмі абмежаваных выпадках: пры вызначэнні ўжытковых дыягнастычных даследванняў клетачнага матэрыялу. У беларускамоўнай і рускамоўнай літаратуры ў абодвух выпадках ужываецца тэрмін «цыталогія»[1]. У сучаснай навуковай літаратуры на ўкраінскай мове таксама ўжываецца варыянт клітинна біологія.
Сувязь цыталогіі з іншымі навукамі[правіць | правіць зыходнік]
Т.я. цыталогія вывучае клетку — асноўны структурны элемент жывога — яна з’яўляецца базіснай дысцыплінай і папярэднічае вывучэнню агульнай і прыватнай гісталогіі — навуцы аб тканках, іх функцыянаванні, развіцці і марфалогіі, а таксама эмбрыялогіі — навуцы аб развіцці арганізма вышэйшых жывёл.
З той жы прычыны цыталогію абавязкова вывучаюць з клінічных прычын — для разумення працэсаў паталогіі і іх вырашэння. Цыталогія разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй ствараюць аснову для вывучэння фундаментальных медыка-біялагічных дысцыплін: анатоміі, фізіялогіі, біяхіміі, імуналогіі. Даныя цыталагічных і гісталагічных даследванняў часта выкарыстоўваюцца пры пастаноўцы дыягназу[1].
Цыталогія і гісталогія выкарыстоўваюцца ў метадах біятэхналогіі, якія побач з разнастайнымі мікраарганізмамі ўжываюць культуры клетак і тканак. Асабліва моцна гэтыя навукі звязаныя з тканкавай інжынерыяй — вырошчваннем у штучных умовах клетак, тканак і органаў для наступнай трансплантацыі ці замены пашкоджаных у выніку траўмы ці захворвання[1].
Цыталогія як навука[правіць | правіць зыходнік]
Цыталогію, роўна як і гісталогію, і эмбрыялогію, адносяць да марфалагічных навук, хаця раней яны ў значнай меры мелі апісальны характар. Вывучэнне клетак і тканак прынятымі цталагічнымі і гісталагічнымі метадамі ў тыя часы не давала дакладнага адказу на пытанне аб функцыянальным стане гэтых структур. Аднак апошнія некалькі дзесяцігоддзяў зрабілі цыталогію здольнай непасрэдна ацэньваць функцыянальныя характарыстыкі клетак і іх кампанентаў. У асноўным гэта звязана з развіццём такіх марфалагічных метадаў як цытахімія, імунацытахімія, аўтарадыяграфія, гібрыдызацыя in situ і некаторых іншых. Такім чынам цыталогію можна назваць морфафункцыянальнай навукай.
Паняцце аб функцыянальным аспекце цыталогіі ўключае не толькі вывучэнне функцый асобных структурных кампанентаў, але і ўяўленні аб заканамернасцях і асаблівасцях іх будовы і дзейнасці ў розных фізіялагічных станах (такое вучэнне называецца цытафізіялогіяй): пры ўзвышанай і паніжанай актыўнасці, пры росце і развіцці, пры працэсах старэння і г.д.[1]
Задачы цыталогі[правіць | правіць зыходнік]
Найбольш істотнымі задачамі цыталогіі як навукі называюцца:
- Вывучэнне будовы і функцыянавання клетак;
- Вывучэнне хімічнага складу клетак;
- Вывучэнне функцый асобных клетачных кампанентаў;
- Даследванне працэсаў аднаўлення клетак;
- Прыстасаванне клеткі да ўмоў навакольнага асяроддзя;
- Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак;
- Даследванне развіцця спецыфічных клетачных структур[2].
Метады цыталогіі[правіць | правіць зыходнік]
Метады цыталогіі падраздзяляюць на марфалагічныя - звязаныя з вывучэннем будовы аб'ектаў на розных узроўнях арганізацыі - і на якасныя і колькасныя метады, накіраваныя на даследванні хімічнага складу і суадносінах клетачных структур адна да адной у норме і пры паталогіі, а таксама падчас эксперыментаў[3].
Метады цыталагічнага даследвання ў жывым арганізме
[1] Арцішэўскі
Метады мікраскапіравання[правіць | правіць зыходнік]
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
На Беларусі[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя паняцці[правіць | правіць зыходнік]
Клетачная тэорыя[правіць | правіць зыходнік]
Пракарыёты[правіць | правіць зыходнік]
Эўкарыёты[правіць | правіць зыходнік]
Арганэлы[правіць | правіць зыходнік]
Прынцыпы дзялення клетак[правіць | правіць зыходнік]
Вядомыя вучоныя-цытолагі[правіць | правіць зыходнік]
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн., 2003. — 512 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2 (т. 17), ISBN 985-11-0035-8.
Зноскі
- ↑ а б в г д У. Л. Быкаў. Предмет и задачи цитологии и гистологии // Цитология и общая гистология. — СпБ: СОТИС, 2002. — 520 с.
- ↑ М.А. Лемеза, Л.В.Камлюк, М.Д. Лісаў. Пособие по биологии для поступающих в ВУЗы // . — Мн, 2001. — 608 с.
- ↑ http://www.activestudy.info/metody-citologii/ Зааінжынерны факультэт МСГА